Komunikacja interpersonalna

Komunikacja interpersonalna wchodzi w zakres szeroko pojmowanej komunikacji społecznej (ang. Human communication). Jest to wymiana komunikatów (językowych i niejęzykowych) między dwoma osobami w celu wzajemnego przekazania myśli uczuć, postaw, itp. - inaczej rozmowa lub komunikowanie się. Składa się ona z szeregu aktów mowy. Mowa jest procesem, w trakcie którego mówiący przekazuje słuchaczowi określony komunikat. Przy czym konstruowanie tego komunikatu nazywamy mówieniem a jego odbiór rozumieniem. Inaczej rzecz ujmując, jest to komunikowanie, gdyż nadawca przekazuje określoną wiadomość odbiorcy, a on przyjmuje to do wiadomości. Najczęściej mamy do czynienia z komunikowaniem się, gdy mówiący (nadawca) i słuchacz (odbiorca) zamieniają się rolami.

Każdy komunikat składa się z zarówno elementów językowych (tekst słowny), jak i niejęzykowych (gest, mimika, itp.). One bowiem nadają ostateczne znaczenie wypowiadanym słowom. Na przykład wypowiedź: „Dawno nie widziałem cię z kimś takim”, może znaczyć, że nie powinniśmy raczej spotykać się z tego typu osobnikami. Może też wyrażać uznanie naszego rozmówcy, że udało nam się zwrócić na siebie uwagę aż tak atrakcyjnej osoby. Wszystko zależy od tonu wypowiedzi, miny mówiącego, ruchów głowy i oczywiście sytuacji, w której to stwierdzenie zostało wypowiedziane. Warunkiem udanej komunikacji jest dążenie do wspólnego zrozumienia się, co trafnie oddaje polskie określenie porozumiewanie się. Wszak można się komunikować z komputerem, jednak jedynie z człowiekiem możemy nawiązać nić wzajemnego porozumienia (Kaczmarek, 2009).

Wyróżnić można trzy rodzaje językowego komunikowania się: słowne (werbalne), pisemne i sygnalizacyjne. Zaliczamy je wszystkie do komunikacji językowej, gdyż zarówno podczas mówienia, jak i pisania lub sygnalizowania (palcówką, brajlem lub alfabetem Morse’a) powstające w ich toku teksty tworzone są z wykorzystaniem symboli i reguł językowych. Dlatego też konieczne jest, aby odbiorca również znał język, według którego zostały zakodowane owe teksty. Wszystkie wymienione wyżej sposoby komunikacji pozostają językowymi, odmienny jest tylko kanał, czyli droga, przesyłania informacji i w konsekwencji substancja (nośnik) danego komunikatu (de Saussure). Wypowiedzi słowne mają bowiem substancję foniczną, teksty pisane - graficzną. Teksty sygnalizowane mogą mieć substancję akustyczną, optyczną lub termodynamiczną Inaczej rzecz ujmując przesyłane wówczas komunikaty mają odmienną substancję (akustyczną lub optyczną) w zależności od kanału, jakim przesyłana jest dana informacja. W przypadku mowy jest to kanał artykulacyjno-słuchowy, przy porozumiewaniu się przy pomocy pisma mamy do czynienia z kanałem graficzno-wzrokowym, zaś podczas sygnalizowania używamy kanału sygnalizacyjno-wzrokowego, sygnalizacyjno-słuchowego lub sygnalizacyjno-czuciowego w zależności od tego, w jaki sposób odbierane są nadawane sygnały(L. Kaczmarek, 1988). Słowne porozumiewanie się, czyli mowa, jest podstawowym, najbogatszym sposobem komunikowania się. Dla przekazywania określonych treści wykorzystuje się tu dodatkowo intonację, rytm, ton, mimikę, gest, itp. W piśmie nie ma możliwości wykorzystania tego bogactwa środków, a znaki interpunkcyjne odzwierciedlają w bardzo uproszczony sposób prozodykę wypowiedzi słownych. Dysponujemy bowiem jedynie kropką, znakiem zapytania, wykrzyknikiem, czy wielokropkiem.

Angielski językoznawca John Lyons (1984) stwierdza, że „użycie terminów komunikacja słowna i zachowanie słowne w odniesieniu do zachowania językowego jest - przynajmniej potencjalnie - mylące” (s. 60). Na wypowiedź językową bowiem składają się nie tylko słowa, lecz także łączące je reguły gramatyczne. Jeżeli nadawca, z różnych względów, nie potrafi zbudować swych wypowiedzi zgodnie z obowiązującymi w danym języku regułami, stają się one często niezrozumiałe dla otoczenia. Doświadczył tego każdy, kto znalazł się za granicą nie znając wystarczająco języka danego kraju. Dlatego też język definiuje się z reguły jako kod czyli system, gdyż każdy kod składa się ze znaków (symboli) i łączących je reguł.

W przypadku komunikacji interpersonalne wyróżnić można trzy rodzaje kodów: językowy, parajęzykowy i pozajęzykowy. Z tym że kod parajęzykowy i pozajęzykowy jest często opisywany łącznie jako niejęzykowy sposób porozumiewania się. W obrębie każdego z tych trzech podstawowych kodów wyodrębnić można kody składowe, czyli podsystemy.

W obrębie kodu językowego wyróżniamy kod: fonologiczny, morfologiczny, leksykalny, syntaktyczny i stylistyczny. Kod fonologiczny obejmuje modele głosek, czyli tzw. fonemy. Modele te zawierają reguły tworzenia poszczególnych dźwięków mowy, a przede wszystkim umożliwiają ich różnicowanie (tzw. cechy dystynktywne). Kod morfologiczny zawiera reguły dotyczące tworzenia z fonemów większych znaczących całości. Kod leksykalny to przede wszystkim zbiór wyrazów występujących w danym języku. Kod syntaktyczny z kolei umożliwia łączenie wyrazów w większe całości (frazy i zdania). Reguły te znaleźć można w każdym podręczniku gramatycznym. Kod stylistyczny pozwala budować dłuższe teksty dzięki znajomości reguł łączenia zdań w dłuższe całości.

Kod parajęzykowy obejmuje tzw. składniki suprasegmentalne (niepodzielne), tworzące zarówno prozodyczne jak i paraprozodyczne, występują jedynie podczas mówienia i modyfikują znaczenie danego komunikatu słownego. Stąd użycie określonej intonacji powoduje, iż ta sama wypowiedź oznacza pytanie lub negację. Ponieważ składniki te stosowanie zgodnie z określonymi regułami można mówić odpowiednio o subkodzie prozodycznymi i paraprozodycznym.

Kod pozajęzykowy dotykowy i wzrokowy wiążą się w większym stopniu z odbiorem znaków przekazywanych przez nadawcę. jest najmniej zbadany, stąd niektórzy autorzy twierdzą, że nie obejmują one ściśle określonych reguł (Dobek-Ostrowska, ). Reguły takie jednak występują, lecz nie zostały opisane. Wyróżnić tu można następujące subkody: mimiczny, gestowy, dotykowy, wzrokowy, aparycyjny, proksemiczny i temporalny. Kody mimiczny i gestowy związane są z ekspresją ruchową; dotykowy i wzrokowy wiążą się w większym stopniu z odbiorem. wypowiedzi; Kod aparycyjny określa sposób ubrania się stosownie do okreśłonej sytuacji, jak również cechy danej osoby.Kod proksemiczny określa, jakie odległości i sposób ustawienia względem siebie uczestników interakcji są dopuszczalne lub też oczekiwane. Z kolei kod temporalny określa dopuszczalny czas trwania spojrzenia, uścisku dłoni, dopuszczalnego opóźnienia lub czasu trwania spotkania.

Odpowiednie stosowanie tych kodów jest w znacznym stopniu uwarunkowane czynnikami natury kulturowej, społecznej i personalnej. Dlatego konieczne jest uwzględnienie tych trzech aspektów. Aspekt kulturowy warunkuje sposoby komunikowania się w różnych kulturach, społeczny odzwierciedla różnice zachodzące w obrębie danego społeczeństwa. Dotyczy to na przykład żargonu określonej grupy (np. gwara studencka), lub też dopuszczalnych różnic w ekspresywności niejęzykowej kobiet i mężczyzn (por. Kaczmarek 2009).

To początek, będę edytował artykuł dalej.                                                                   

Bariery komunikacyjne

Osiągnięcie porozumienia wymaga dobrej woli z obu stron. Poniżej podano błedy najczęściej popełniane prze mówiącego oraz słuchacza.

Bariery w przekazie        

Nader często zdarza się, że nadawca – z reguły nieświadomie – stwarza bariery utrudniające zrozumienie jego intencji. Bariery te dają się uszeregować w ten sposób, że tworzą skrótowiec WOJAK. Skrótowiec teni daje się rozszyfrować w następujący sposób:  

1.     Wieloznaczność komunikatów

2.     Osobista perspektywa

3.     Język                                                            

a)     żargon

b)     brak precyzji (myślenie)

c)     odmiana społeczna

4.     Asynchronizm przekazów

5.     Komunikaty

Wieloznaczność wypowiedzi

Wystarczy przytoczyć chociażby stwierdzenie Hela ma parę, aby uświadomić sobie, że może ono oznaczać, iż Hela ma z kim iść na wesele lub też, iż jest ona wyjątkowo silna i wytrzymała. Dotyczy to nie tylko języka potocznego, lecz także naukowego mimo wysiłków, aby uczynić go możliwie jednoznacznym.

Osobista perspektywa

Jedną z podstawowych przyczyn braku osiągania porozumienia, czy też w ogóle niemożności zrozumienia się jest uznawanie własnego punktu widzenia za powszechnie obowiązujący lub wręcz jedynie słuszny. Oznacza to, że nie potrafimy zaakceptować odmiennych poglądów i prowadząc z kimś dyskusję silnym negatywnym emocjom. Emocje te powodują, że schodzimy na niższy poziom orientacji (por. Obuchowski, 1985).

Język 

Język ma charakter figuratywny. Znajduje to odzwierciedlenie w tzw. idiomach, czyli utartych zwrotach, przyjętych w danym języku.na przykład stwierdzenia "Wanna się przelewa" lub Problemy w skutecznym posługiwaniu się językiem wynikają ponadto z faktu, że większość naszych wypowiedzi ma charakter figuratywny (por. Jaspers, 1990; Lakoff i Johnson, 1988). Już Nitzche mówił, iż „Język jest pełen zwiędłych metafor”. Wymaga to od mówcy-słuchacza dobrej orientacji w przedmiocie rozmowy, a także pewnego doświadczenia życiowego. Nie dziwi więc, że dzieci często mają trudności w prawidłowym interpretowaniu wypowiedzi osób dorosłych. Teresa Kłys-Wojtasińska (1981). Dotyczy to również znaczenia powszechnie używanych wyrazów. Można się na przykład dowiedzieć, że antyk to jest ciocia, gdyż „Mama mówi, że ciocia to prawdziwy antyk” (

Na przykład przysłowie Darowanemu koniowi nie zagląda się w zęby wyjaśniały: „Bo może ugryźć”, lub „Bo ma brudne zęby”, „Trzeba patrzeć na nogi a nie zęby, bo może ruszyć” zaś Spiesz się powoli” jako „Że nie powinno się chodzić szybko, lecz powoli”, „Biegnij powoli”, lub wręcz „Nie należy przebiegać przez ulicę”.

Asynchronizm przekazów

Chodzi tu o jakże częste zjawisko rozmijania się wypowiedzi i intencji rozmówców. Znajduje to odzwierciedlenie w braku zgodności między tym, co dana osoba mówi, a przekazami niejęzykowymi. Inaczej rzecz ujmując, zachodzi tu niespójność między treścią słów a językiem ciała, który zdradza rzeczywiste intencje mówiącego. Z pewnością nie uwierzymy zapewnieniom kogoś, kto będzie twierdził, że bardzo nas lubi zaciskając przy tym zęby i patrząc na nas spode łba.

Komunikaty

Jednakże nawet najbardziej intensywne wsłuchiwanie się w wypowiedzi mówiącego nie zda się na wiele, jeśli przekazywane przez niego komunikaty nie są formułowane poprawnie. Wśród owych błędnych przekazów wyróżnić można komunikaty:

1.        Sprzeczne              

2.        Agresywne

3.        Równoległe

4.        Nieinformacyjne    

5.        Ambiwalentne

Tworzy to równie łatwy do zapamiętania skrótowiec (akronim) SARNA.

Zdarza się także, iż trudności w zrozumieniu mówiącego nie wynikają z braku  jego umiejętności, lecz ma on na celu przesłonięcie właściwego znaczenia danego stwierdzenia. Daje się to zaobserwować zwłaszcza w języku polityków. Większość z nas wszakże dąży do skutecznego porozumienia się z rozmówcą, dlatego warto dokładniej opisać wymienione wyżej komunikaty.

1.     Komunikaty sprzeczne wywierają szczególnie negatywny wpływ na odbiorcę.

Dotyczy to zwłaszcza przekazu, w którym zawarta jest wewnętrzna sprzeczność. Trudno na przykład spełnić prośbę kogoś, kto mówi: Bądź bardziej spontaniczny, gdyż spontaniczność stanowi wynik psychicznego stanu danej osoby i nie można jej sobie nakazać.

2.     Komunikaty agresywne również stanowią niezawodny sposób zniechęcenia do siebie naszego słuchacza. Może to być agresja przekazywana bezpośrednio, na przykład: Ty idioto, znowu wszystko poplątałeś. Istnieją wszakże bardziej subtelne sposoby przejawiania agresji. Służą temu komunikaty zaczynające się od słów: Ty to zawsze..., jak można... itp. Po wypowiedzeniu pierwszego z podanych wstępów mówiący dodaje; się spóźniasz, upierasz się przy swoim lub wiesz najlepiej. Zaś drugie w podanych stwierdzeń umożliwia wyrażenie zdumienia, iż można; być tak naiwnym, roztargnionym albo wręcz głupim.

3.      Komunikaty równoległe pojawiają się w sytuacji, gdy rozmówcy prowadzą rozmowę, w trakcie której każda ze stron mówi swoje nie zwracając zupełnie uwagi na wypowiedzi, a w konsekwencji i odczucia, partnera. Wiąże się to z błędnym sposobem przekazywania komunikatów, który w praktyce uniemożliwia wzajemne zrozumienie. W rezultacie czego każdy z nich mówi o czyś zupełnie innym, chociaż wydawałoby się, że rozmawiają na ten sam temat.

Typowy przykład to „rozmowa” matki z synem, w trakcie której matka wielokrotnie wskazuje na konieczność zabrania się do lekcji, a jej dziecko opowiada o wspaniałym filmie, który właśnie nadawany jest w telewizji .

4.     Komunikaty nieinformacyjne to takie, w których praktycznie nie zawarto żadnej istotnej informacji. Jak już wspominałem, przodują w tym politycy, jednakże środki masowego przekazu także nie pozostają w tyle. Za przykład służyć może „informacja” podawana wielokrotnie w kilku stacjach telewizyjnych pod koniec dnia wyborów: Właśnie zakończono głosowanie, a komisje wyborcze liczą głosy oddane na poszczególnych kandydatów. Równie „odkrywczy” charakter mają informacje, iż w zimie spadł śnieg i zrobiło się ślisko na drogach.

Inny typ przekazów nieinformacyjnych powstaje w wyniku mieszania kilku wątków. Zwłaszcza małe dzieci przejawiają skłonność do mówienia o kilku rzeczach na raz, gdy usiłują przekazać nam wrażenia związane ze szczególnie ekscytującym zdarzeniem: Poszliśmy do ZOO. Oglądaliśmy małpy, kupiliśmy lody, a ten lew tak strasznie ryczał. A Ania poplamiła sukienkę, itd.  

5.     Komunikaty ambiwalentne pojawiają się wówczas, gdy mówiący nie potrafi wyrazić swoich potrzeb lub uczuć w sposób bezpośredni. Dlatego zamiast powiedzieć „Bardziej dbasz o dom niż o rodzinę” mąż stwierdza: Te podłogi są tak wyfroterowane, że można się na nich poślizgnąć. A ponieważ nie wyraża swych prawdziwych odczuć, jedynym możliwym efektem może być to, że żona poczuje się zwolniona z nadmiernej dbałości o czystość mieszkania. Przy czym nadal nie będzie okazywać zainteresowania mężem, lecz może zwiększyć swą skłonność do dokonywania licznych zakupów.  

Sytuację komplikują również pojawiające się okresowo tendencje do nadużywania modnych terminów. Swego czasu wszystko wykonywano „w temacie”, obecnie zaś większość wydarzeń artystycznych nabrało charakteru „kultowego”. Mamy bowiem kultowe, filmy, książki, a nawet piosenki.

Bariery w odbiorze

Poziom umiejętności odbiorcy także nader często utrudnia skuteczne porozumiewanie się. Błędy, które najczęściej popełniamy w odbiorze skierowanych do nas wypowiedzi także można przedstawić w formie skrótowca. Jest to SFINKS, skrótowiec ten powstał z pierwszych liter następujących określeń:

1.     Słuch fonematyczny

2.     Filtrowanie

3.     Interpretacja

4.     Nieuwaga                        

5.     Krytycyzm

6.     Skojarzenia

Słuch fonematyczny

Dźwięki z naszego otoczenia odbieramy filtrując je zgodnie z regułami naszego ojczystego języka. Stąd kogut angielski nie pije „kukuryku” lecz „kukuldudu”. Po prostu Anglicy tak to odbierają. Ważną funkcją słuchu fonematycznego jest tez segmentacja wypowiedzi, czyli wyodrębnianiu mniejszych elementów (sylab i wyrazów) w ciągu słownym. Wielu ludzi nie uświadamia sobie bowiem, że nie wypowiadamy poszczególnych wyrazów, lecz nieprzerwany ciąg dźwięków, które dzielimy lub łączymy w określone całości. Umożliwia to odmienną od zamierzonej interpretację intencji nadawcy, co prowadzi do wielu często nie uświadamianych sobie przez obie strony nieporozumień. Ilustruje to następujący przykład podany przez znanego angielskiego matematyka i pisarza, Lewisa Carrola w książeczce Alicja w krainie czarów: ”O, widać maszty! A morał z tego: "Im mniej masz ty, tym więcej mam ja". powiedział.

Filtrowanie

Tego typu nieporozumienia występują znacznie częściej w przebiegu naszych codziennych interakcji, niż to się zakłada. W przeciwnym razie zbędni byliby psychoterapeuci, którzy wyjaśniają zwaśnionym współmałżonkom rzeczywiste intencje ich partnera. Błędne odczytywanie intencji drugiej osoby prowadzi do wielu nieporozumień. Zazwyczaj zapominamy bowiem, że słuchacz interpretuje odbierane przez niego wypowiedzi przez pryzmat swych upodobań i uprzedzeń. Stanowi to swoisty filtr emocjonalny, który decyduje o nadawaniu swoistego znaczenia nawet niewinnym stwierdzeniom.                           

Interpretacja wypowiedzi

Efektywne słuchanie wymaga nie tylko znajomości reguł językowych, lecz także wiedzy o otaczającej nas rzeczywistości oraz doświadczenia, które nabywamy w różnego typu interakcjach z innymi ludźmi. W związku z powyższym wprowadzono pojęcie kompetencji komunikacyjnej, które uwypukla znaczenie czynników społecznych w porozumiewaniu się. Termin ten wskazuje na fakt, że dla sprawnego porozumiewania nie wystarcza zdolność do konstruowania poprawnych gramatycznie wypowiedzi, co bywa określane mianem kompetencji językowej. Konieczna jest tu również znajomość reguł używania tych wypowiedzi w określonych sytuacjach. W czym bardzo pomocne jest znajomość reguł społecznych i kulturowych. Jednakże – przynajmniej w moim rozumieniu - kompetencja komunikacyjna to nie tylko wiedza o języku połączona z umiejętnością odpowiedniego jej wykorzystywania w różnego typu sytuacjach, lecz także znajomość kodów niejęzykowych. Jak wskazywałem w rozdziale I, kody te warunkują prawidłowe zrozumienie intencji mówiącego.

Nieuwaga

W trakcie słuchania innych zachodzą naturalne wahnięcia uwagi i przesłyszenia. Często również uwagę naszą rozpraszają inne – ciekawsze zjawiska – jakie mamy okazję zaobserwować. Może to być nadmierny hałas, co zmusza nas do uzupełniania odbieranych wypowiedzi. W teorii informacji określa się to mianem szumu.          

Krytycyzm

Nadmierny krytycyzm wobec mówiącego powoduje, ze w ogóle nie chcemy go słuchać. Ma to miejsce zwłaszcza wtedy, gdy uznamy go za osobę niewiarygodną lub też mało interesującą, czego najlepszym przykładem są dyskusje toczone w telewizji przez polityków różnych opcji.

Skojarzenia

Następnym czynnikiem skutecznie utrudniającym słuchanie mówiącego są skojarzenia, jakie przychodzą nam do głowy w związku z wypowiadanymi słowami. Powoduje to błądzenie myślami wokół przyjemnych lub też szczególnie bolesnych spraw. Niezależnie jednak od rodzaju emocji, jakie w nas to wywołuje, przestajemy słuchać nadawcy, co zmusza nas do dokonywania wspomnianych wyżej uzupełnień.

Rodzaje słuchania

1. słuchanie aktywne

2. słuchanie pasywne

3. słuchanie empatyczne – słuchanie z nastawieniem na zrozumienie emocji rozmówcy

Przypisy

Kaczmarek B.L.J. (2009) Misterne gry w komunikację. Lublin: Wydawnictwo UMCS.

Dobek-Ostrowska, B. (1999). Podstawy komunikowania społecznego. Wrocław: Wydawnictwo Astrum.

Kaczmarek, B. L. J. (1998a). Mózg, język, zachowanie. Lublin: Wydawnictwo UMCS.

Kaczmarek, L. (1988). Nasze dziecko uczy się mowy. Lublin: Wydawnictwo Lubelskie.

Lyons, J. (1984). Semantyka I. Warszawa: PWN.