Apacze: Różnice pomiędzy wersjami
[wersja przejrzana] | [wersja przejrzana] |
m →Linki zewnętrzne: Kategoria:Kolorado (stan) |
poprawa przek., WP:SK+mSK+ToS, +wikisłownik |
||
Linia 6: | Linia 6: | ||
Nazwa ''Apacze'' obejmuje co najmniej osiem szczepów, spośród których najbardziej znanymi były [[Kiowa-Apacze|Kiowa]], [[Mescalero]], [[Jicarilla]] i [[Chiricahua]]. Kilka z nich, w tym ostatni, określano jako Apaczów z White Mountain. W zachodnim Teksasie mieszkali Apacze [[Lipan]], którzy po walkach z [[Meksyk]]iem i z napierającymi na nich osadnikami amerykańskimi zostali wyparci do Nowego Meksyku. |
Nazwa ''Apacze'' obejmuje co najmniej osiem szczepów, spośród których najbardziej znanymi były [[Kiowa-Apacze|Kiowa]], [[Mescalero]], [[Jicarilla]] i [[Chiricahua]]. Kilka z nich, w tym ostatni, określano jako Apaczów z White Mountain. W zachodnim Teksasie mieszkali Apacze [[Lipan]], którzy po walkach z [[Meksyk]]iem i z napierającymi na nich osadnikami amerykańskimi zostali wyparci do Nowego Meksyku. |
||
Znamienny był ich styl osiedlania. Kiedy budowali [[Wikiup|wickiup]], zazwyczaj ustawiali je w centrum obozowiska i przeznaczali dla kobiet, dzieci i starców. Wojownicy swoje szałasy stawiali wokół obozu, tworząc niejako „mur obronny” dla całej społeczności. Apacze przez dziesięciolecia stawiali zbrojny opór białym kolonialistom, najsławniejszy wódz [[Geronimo (wódz Indian Chiricahua)|Geronimo]] poddał się w 1886 roku. Jednak do wczesnych lat 20. XX wieku zdarzały się przypadki zbrojnego oporu wobec kolonizacji prowadzonej przez [[Stany Zjednoczone]], a następnie [[Meksyk]]<ref name="legendsofamerica.com">[http://www.legendsofamerica.com/na-apachekid.html Weiser, Kathy. „The Apache Kid |
Znamienny był ich styl osiedlania. Kiedy budowali [[Wikiup|wickiup]], zazwyczaj ustawiali je w centrum obozowiska i przeznaczali dla kobiet, dzieci i starców. Wojownicy swoje szałasy stawiali wokół obozu, tworząc niejako „mur obronny” dla całej społeczności. Apacze przez dziesięciolecia stawiali zbrojny opór białym kolonialistom, najsławniejszy wódz [[Geronimo (wódz Indian Chiricahua)|Geronimo]] poddał się w 1886 roku. Jednak do wczesnych lat 20. XX wieku zdarzały się przypadki zbrojnego oporu wobec kolonizacji prowadzonej przez [[Stany Zjednoczone]], a następnie [[Meksyk]]<ref name="legendsofamerica.com">[http://www.legendsofamerica.com/na-apachekid.html Weiser, Kathy. „The Apache Kid – Outlaw Legend of the Southwest”. Legends of America.]</ref>. |
||
== Historia == |
== Historia == |
||
Pochodzący z dalekiej północy kontynentu, a następnie wędrujący po [[Wielkie Równiny|Wielkich Równinach]] na południe Apacze przybyli na [[Południowy Zachód (krąg kulturowy)|Południowy Zachód]] ok. 1500 r. n.e. i – inaczej niż spokrewnieni [[Nawahowie]] – pozostali ludem [[ |
Pochodzący z dalekiej północy kontynentu, a następnie wędrujący po [[Wielkie Równiny|Wielkich Równinach]] na południe Apacze przybyli na [[Południowy Zachód (krąg kulturowy)|Południowy Zachód]] ok. 1500 r. n.e. i – inaczej niż spokrewnieni [[Nawahowie]] – pozostali ludem [[Koczownik|nomadów]]. Sami Apacze – jak większość [[Indianie|Indian]] – wierzą, że na tych terenach byli „od zawsze”. Ich legenda stworzenia głosi, że Wielki Stwórca ''[[Ulzen]]'' (lub ''Usen'') wysłał na Ziemię ''Ga'an'' (Tańczącego Kruka lub Ducha Gór) jako przewodnika i nauczyciela ludzi, którzy te ziemie zamieszkiwali. |
||
Zajmowali się wówczas łowiectwem (w tym polowaniami na [[bizon amerykański|bizony]]) i prymitywnym rolnictwem, ale stali się znani przede wszystkim jako wojownicy. Nazwa ''Apache'' pochodzi z języka Zuni i znaczy ''wrogowie'' lub ''waleczni ludzie''. Zła reputacja Apaczów uwieczniona została w świecie poprzez nazwanie ich mianem paryskich rzezimieszków ([[apasz]]e). |
Zajmowali się wówczas łowiectwem (w tym polowaniami na [[bizon amerykański|bizony]]) i prymitywnym rolnictwem, ale stali się znani przede wszystkim jako wojownicy. Nazwa ''Apache'' pochodzi z języka Zuni i znaczy ''wrogowie'' lub ''waleczni ludzie''. Zła reputacja Apaczów uwieczniona została w świecie poprzez nazwanie ich mianem paryskich rzezimieszków ([[apasz]]e). |
||
[[Plik:Apachean ca.18-century.png|300px|mały|Apacze i Nawahowie ok. XVIII w.: Ch |
[[Plik:Apachean ca.18-century.png|300px|mały|Apacze i Nawahowie ok. XVIII w.: Ch – Chiricahua, J – Jicarilla, L – Lipan, M – Mescalero, N – Nawahowie, Pl – Kiowa-Apacze, WA – Apacze Zachodni]] |
||
Apacze zorganizowani byli w samodzielne ekonomicznie [[Matrylinearny system pokrewieństwa|matrylinearne]] grupy. Po rozpoczęciu [[kolonizacja|kolonizacji]] Ameryki przez Europejczyków wyróżnili się walkami najpierw z Hiszpanami, a następnie z [[Meksyk]]anami i Amerykanami. Kulminacja walk przypadła na lata przymusowych wysiedleń (1848-1886), kiedy wodzami byli [[Cochise (wódz Apaczów)|Cochise]] i [[Geronimo (wódz Indian Chiricahua)|Geronimo]]. Wojny Apaczów z białymi i okres [[ |
Apacze zorganizowani byli w samodzielne ekonomicznie [[Matrylinearny system pokrewieństwa|matrylinearne]] grupy. Po rozpoczęciu [[kolonizacja|kolonizacji]] Ameryki przez Europejczyków wyróżnili się walkami najpierw z Hiszpanami, a następnie z [[Meksyk]]anami i Amerykanami. Kulminacja walk przypadła na lata przymusowych wysiedleń (1848-1886), kiedy wodzami byli [[Cochise (wódz Apaczów)|Cochise]] i [[Geronimo (wódz Indian Chiricahua)|Geronimo]]. Wojny Apaczów z białymi i okres [[Koczownik|koczowniczego]] trybu życia plemienia skończyły się z chwilą poddania się Geronima (1886). Rozpoczął się trudny okres adaptacji do nowych warunków życia w [[Rezerwat Indian|rezerwatach]], dezintegracji tradycyjnych struktur i asymilacji. |
||
Apacze, pomimo poddania się Geronimo, nie zgodzili się w części z rządami białych. Do ostatniej potyczki z kolonialistami doszło w 1924 roku w Arizonie<ref name="legendsofamerica.com"/>. |
Apacze, pomimo poddania się Geronimo, nie zgodzili się w części z rządami białych. Do ostatniej potyczki z kolonialistami doszło w 1924 roku w Arizonie<ref name="legendsofamerica.com"/>. |
||
Linia 41: | Linia 41: | ||
== Linki zewnętrzne == |
== Linki zewnętrzne == |
||
{{wikicytaty|na temat Apaczów}} |
{{wikicytaty|na temat Apaczów}} |
||
⚫ | |||
{{wikisłownik|Apacz}} |
|||
* [http://indianistyka.x10host.com/_APACZE_Chiricahua_Geronimo_Winetou.htm O Apaczach Chiricahua: liczebność, położenie, historia, wodzowie, walki z Indianami i Amerykanami] |
* [http://indianistyka.x10host.com/_APACZE_Chiricahua_Geronimo_Winetou.htm O Apaczach Chiricahua: liczebność, położenie, historia, wodzowie, walki z Indianami i Amerykanami] |
||
⚫ | |||
[[Kategoria:Arizona]] |
[[Kategoria:Arizona]] |
Wersja z 10:21, 5 lis 2018
Apacze (N'de lub Dine'é („Ludzie”)) – zespół grup etnicznych Indian Ameryki Północnej, spokrewnionych prawdopodobnie z Atabaskami, zamieszkujący głównie stan Nowy Meksyk.
Nazwa Apacze obejmuje co najmniej osiem szczepów, spośród których najbardziej znanymi były Kiowa, Mescalero, Jicarilla i Chiricahua. Kilka z nich, w tym ostatni, określano jako Apaczów z White Mountain. W zachodnim Teksasie mieszkali Apacze Lipan, którzy po walkach z Meksykiem i z napierającymi na nich osadnikami amerykańskimi zostali wyparci do Nowego Meksyku.
Znamienny był ich styl osiedlania. Kiedy budowali wickiup, zazwyczaj ustawiali je w centrum obozowiska i przeznaczali dla kobiet, dzieci i starców. Wojownicy swoje szałasy stawiali wokół obozu, tworząc niejako „mur obronny” dla całej społeczności. Apacze przez dziesięciolecia stawiali zbrojny opór białym kolonialistom, najsławniejszy wódz Geronimo poddał się w 1886 roku. Jednak do wczesnych lat 20. XX wieku zdarzały się przypadki zbrojnego oporu wobec kolonizacji prowadzonej przez Stany Zjednoczone, a następnie Meksyk[1].
Historia
Pochodzący z dalekiej północy kontynentu, a następnie wędrujący po Wielkich Równinach na południe Apacze przybyli na Południowy Zachód ok. 1500 r. n.e. i – inaczej niż spokrewnieni Nawahowie – pozostali ludem nomadów. Sami Apacze – jak większość Indian – wierzą, że na tych terenach byli „od zawsze”. Ich legenda stworzenia głosi, że Wielki Stwórca Ulzen (lub Usen) wysłał na Ziemię Ga'an (Tańczącego Kruka lub Ducha Gór) jako przewodnika i nauczyciela ludzi, którzy te ziemie zamieszkiwali.
Zajmowali się wówczas łowiectwem (w tym polowaniami na bizony) i prymitywnym rolnictwem, ale stali się znani przede wszystkim jako wojownicy. Nazwa Apache pochodzi z języka Zuni i znaczy wrogowie lub waleczni ludzie. Zła reputacja Apaczów uwieczniona została w świecie poprzez nazwanie ich mianem paryskich rzezimieszków (apasze).
Apacze zorganizowani byli w samodzielne ekonomicznie matrylinearne grupy. Po rozpoczęciu kolonizacji Ameryki przez Europejczyków wyróżnili się walkami najpierw z Hiszpanami, a następnie z Meksykanami i Amerykanami. Kulminacja walk przypadła na lata przymusowych wysiedleń (1848-1886), kiedy wodzami byli Cochise i Geronimo. Wojny Apaczów z białymi i okres koczowniczego trybu życia plemienia skończyły się z chwilą poddania się Geronima (1886). Rozpoczął się trudny okres adaptacji do nowych warunków życia w rezerwatach, dezintegracji tradycyjnych struktur i asymilacji.
Apacze, pomimo poddania się Geronimo, nie zgodzili się w części z rządami białych. Do ostatniej potyczki z kolonialistami doszło w 1924 roku w Arizonie[1].
Współczesność
Obecnie większość Apaczów z 9 grup (w tym z najliczniejszych: White Mountain Apache i San Carlos Apache) zamieszkuje rezerwaty i ich okolice w stanach Arizona, Nowy Meksyk i Oklahoma. Podobnie jak wszyscy tubylczy Amerykanie uczestniczą w pełni w życiu społecznym kraju, pamiętając także o własnej odrębności i korzeniach.
Współcześnie warunki życia Apaczów ulegają stopniowej poprawie, chociaż nadal borykają się z licznymi problemami społecznymi i kulturowymi. Poszczególne plemiona posiadają własne władze samorządowe (rady plemienne), dbają o tradycyjną kulturę i bogactwa naturalne (por. San Francisco Peaks), wykorzystując je także do prowadzenia własnej działalności gospodarczej. Np. Jicarilla Apache's Fish and Wildlife Management Program to jeden z najlepszych w kraju programów ochrony zwierzyny oraz organizacji polowań i połowów ryb, z którego co roku korzysta wielu Amerykanów. Plemię Apaczów Mascalero jest właścicielem dużej stacji narciarskiej, a Apacze San Carlos organizują komercyjne wyprawy łowieckie i wędkarskie.
Liczebność
Według danych U.S. Census Bureau, podczas spisu powszechnego w 2000 roku 57 060 obywateli USA zadeklarowało, że jest pochodzenia wyłącznie Apache, zaś 96 833 – wyłącznie lub między innymi Apache. Ponadto w sumie ok. 500 określiło się jako wyłącznie Choctaw-Apache lub wyłącznie Mohave-Apache.
Sławne postacie
- Geronimo – wódz z XIX w.
- Cochise – wódz z XIX w.
- Mangas Coloradas – wódz z XIX w.
- Raoul Trujillo – współczesny aktor i tancerz
- Winnetou – postać fikcyjna, bohater książek Karola Maya i późniejszych filmów
Przypisy
Bibliografia
- Barry M. Pritzkert: A Native American Encyclopedia: History, Culture, and Peoples. Oxford: Oxford University Press, 2000. ISBN 978-0-19-513877-1.