Zakopane

Zakopane

miasto i gmina
Panorama Zakopanego nocą z Gubałówki
Herb Flaga
Państwo	Polska
Województwo	małopolskie
Powiat	tatrzański
Data założenia	1578
Prawa miejskie	1933
Burmistrz	Leszek Dorula
Powierzchnia	84,26 km²
Wysokość	750–2301 m n.p.m.
Populacja (31.12.2017) • liczba ludności • gęstość	27 266 324 os./km²
Strefa numeracyjna	(+48) 18
Kod pocztowy	od 34–500 do 34–504
Tablice rejestracyjne	KTT
Położenie na mapie powiatu tatrzańskiego Zakopane
Położenie na mapie Polski Zakopane
Położenie na mapie województwa małopolskiego Zakopane
49°17′58″N 19°57′07″E
TERC (TERYT)	1217011
SIMC	0963773
Urząd miejski ul. Kościuszki 13 34–500 Zakopane
Strona internetowa
BIP

Zakopane – miasto w południowej Polsce, w województwie małopolskim, siedziba powiatu tatrzańskiego.

Największa miejscowość w bezpośrednim otoczeniu Tatr, duży ośrodek sportów zimowych, potocznie nazywany zimową stolicą Polski. W jego granicach administracyjnych znajduje się znaczna część Tatrzańskiego Parku Narodowego (od Doliny Suchej Wody do Doliny Małej Łąki).

Według danych z 31 grudnia 2017 miasto liczyło 27 266 mieszkańców, będąc tym samym drugim pod względem ludności – po Nowym Targu – miastem Podhala.

Położenie

Zakopane położone jest na Pogórzu Spisko-Gubałowskim, w Rowie Podtatrzańskim oraz w Tatrach, nad kilkoma potokami, których wody ostatecznie wpadają do rzeki Zakopianka (dopływu Białego Dunajca). Jest najwyżej położonym miastem Polski. W granicach administracyjnych miasta znajduje się część Tatr (z najwyższym punktem jakim jest wierzchołek Świnicy – 2301 m n.p.m.). Pomijając tereny TPN, miasto leży na wysokości 750–1126 m n.p.m., a część właściwa – zabudowana, do około 900 m n.p.m. Centralny punkt Zakopanego – skrzyżowanie ul. Krupówki i Kościuszki – znajduje się na wysokości 838 m n.p.m. Na północy rozciąga się pasmo Gubałówki, a na południu nad miastem góruje Giewont.

Według danych z roku 2017 miasto zajmuje obszar 84,26 km² (w tym: użytki rolne – 31%, użytki leśne – 57%), stanowiąc 17,89% powierzchni powiatu.

Sąsiaduje z gminami: Bukowina Tatrzańska, Kościelisko, Poronin, a także ze Słowacją.

W latach 1975–1998 Zakopane administracyjnie należało do województwa nowosądeckiego.

Warunki naturalne

Zanieczyszczenie powietrza

Położenie geograficzne utrudnia wentylację miasta, przez co spowija je smog, szczególnie w sezonie grzewczym. Według raportu Światowej Organizacji Zdrowia w 2016 roku Zakopane zostało sklasyfikowane jako 45. najbardziej zanieczyszczone miasto Unii Europejskiej.

Historia

Zakopane, 1860 r., ul. Kościeliska i kościół pw. św. Klemensa, autor Melecjusz Dutkiewicz

Dom w stylu zakopiańskim

Plik:The land of my mother Poland 1938.jpg

Kolej linowa „Kasprowy Wierch” w 1938 r.

Góralka z Zakopanego na fotografii barwnej z 1938 r.

Zakopane, widok ogólny. Pocztówka z 1916 r.

Synagoga Riegelhaupta w Zakopanem, zburzona w 1942 r.

Zakopane na przedwojennej mapie WIG

Pomnik Tytusa Chałubińskiego i Sabały. Sabała w prawej dłoni trzyma smyczek, ale ten wielokrotnie pada ofiarą wandalizmu

Kolej linowo-terenowa „Gubałówka”

Zakopane powstało jako osada na miejscu sezonowych osad pasterskich. Pierwszy (zaginiony) przywilej osadniczy wydał podobno Stefan Batory w 1578 r., który to przywilej został zatwierdzony przez króla Michała Wiśniowieckiego przywilejem osadniczym w 1670 r. (znanym tylko z odpisów – nie zachował się oryginał). W 1676 r. wieś liczyła 43 mieszkańców (wraz z Olczą i Poroninem). Pierwotnie osada należała do króla, później do cesarsko-królewskiego skarbu austriackiego. W 1824 r. Zakopane wraz z częścią Tatr zostało sprzedane węgierskiej rodzinie Homolacsów. W XVIII wieku w Kuźnicach zbudowano hutę żelaza (w XIX wieku był to największy zakład metalurgiczny w Galicji). Rozkwit Zakopanego rozpoczął się w drugiej połowie XIX w., kiedy to właściwości klimatyczne Zakopanego zaczął popularyzować Tytus Chałubiński. W 1876 r. Towarzystwo Tatrzańskie otworzyło w Zakopanem szkołę snycerską. W 1886 r. zostało oficjalnie uznane za uzdrowisko. W 1889 r. Zakopane liczyło już 3000 mieszkańców. W okresie tym dobra zakopiańskie pozostawały w rękach Eichborna i Pelza, Niemców, którzy prowadzili rabunkową gospodarkę leśną. W 1888 r. Pelz zbankrutował i jego majątki ziemskie zostały wystawione na licytację. Do licytacji stanął Niemiec, książę Christian Hohenlohe, który zapowiedział zamknięcie stacji klimatycznej i ograniczenie dostępu do Zakopanego dla przyjezdnych. Drugim uczestnikiem przetargu był Żyd Jakub Goldfinger, właściciel miejscowej fabryki papieru, który zamierzał w dalszym ciągu rabunkowo eksploatować tatrzańskie lasy. Pierwszą licytację w lutym wygrał Goldfinger, ale została ona unieważniona. Drugą licytację dóbr zakopiańskich wyznaczono na dzień 9 maja 1889. W tymże też roku kupił je na licytacji za 460002 złote i 3 centy (wraz z dużą częścią Tatr) hrabia Władysław Zamoyski – „mąż opatrznościowy” Tatr polskich, który stworzył podwaliny obecnego parku narodowego. Nabyte obszary Zamoyski nieoficjalnie nazwał „Państwo Zakopane”. Nowy właściciel – pomimo znacznych trudności – znacznie zmodernizował Zakopane, budując wodociągi, pocztę, szkoły, muzea i inne budynki użyteczności publicznej. Zakładał też telefony i zalesiał stoki górskie. Z jego inicjatywy w latach 1899–1901 wybudowano linię kolejową Chabówka – Zakopane. W Kuźnicach działał prowadzony przez matkę i siostrę Zamoyskiego zakład dla dziewcząt, w którym wykształcenie zdobyło ok. 6 tys. młodych kobiet. Według austriackiego spisu ludności z 1900 r. w 1075 budynkach w Zakopanem na obszarze 6491 hektarów (gemeinde i gutsgebiete) mieszkało 5768 osób (gęstość zaludnienia 88,9 os./km²), z czego 5531 (95,9%) było katolikami a 234 (4,1%) wyznawcami judaizmu. W 1933 r. Zakopane uzyskało prawa miejskie.

Przedstawiciele PPS zaboru rosyjskiego, PPSD Galicji i Śląska, Polskiego Stronnictwa Postępowego ze Lwowa, Stronnictwa Ludowego Galicji i grupy byłych narodowych demokratów na zjeździe w Zakopanem w sierpniu 1912 roku powołali Polski Skarb Wojskowy.

W czasie II wojny światowej Zakopane stało się punktem przerzutowym na Węgry. Część górali wstąpiła do proniemieckiej organizacji Goralenvolku. W piwnicach hotelu „Palace” mieścił się areszt Gestapo. Ze względu na okrutne tortury stosowane w czasie przesłuchań miejsce to zostało nazwane Katownią Podhala. Na początku marca 1940 w willi „Pan Tadeusz” przy Drodze do Białego miała miejsce III Metodyczna Konferencja NKWD i Gestapo, na której omówiono metody pracy operacyjnej przeciwko polskiemu podziemiu i wymieniono się informacjami.

W latach 1977–1994 było siedzibą gminy tatrzańskiej.

Części Zakopanego

Wg TERYT jest ich 69

Demografia

Dane z 31 grudnia 2014:

Opis	Ogółem		Kobiety		Mężczyźni
Jednostka	osób	%	osób	%	osób	%
Populacja	27 556	100	14 767	53,6	12 789	46,4
Gęstość zaludnienia [mieszk./km²]	327,0		175,3		151,8

• Piramida wieku mieszkańców Zakopanego w 2014 roku.

Transport

Peron dworca w Zakopanem

Pociągi dojeżdżają do stacji Zakopane.

Przewozy autobusowe zapewnia szereg przewoźników zarówno w ramach regularnych, całorocznych linii, jak i okresowych, uruchamianych dodatkowo w sezonach turystycznych. Komunikacja z miejscowościami sąsiednimi zapewniana jest przez regularne linie prywatnych przewoźników.

Po mieście kursują linie przewoźników prywatnych (tzw. busy), których przystanek początkowy znajduje się pod barem FIS koło ronda przy dworcach kolejowym i autobusowym. Zapewniają komunikację z centrum miasta do sąsiednich miejscowości, początków szlaków turystycznych prowadzących w Tatry i okolice Zakopanego oraz obiektów turystycznych (np. wyciągów i tras narciarskich) – m.in. do wylotów dolin: Chochołowskiej, Kościeliskiej, Małej Łąki, Strążyskiej, Białego, do Kuźnic – dolna stacja kolei linowej na Kasprowy Wierch, tras narciarskich pod Nosalem, Jaszczurówki, Toporowej Cyrhli, Brzezin, Zazadniej, Wierchporońca, na Głodówkę, do granicy na Łysej Polanie, Palenicy Białczańskiej (droga do Doliny Roztoki i Morskiego Oka), do Bukowiny Tatrzańskiej, Poronina, Białego Dunajca, Małego Cichego, Murzasichla, Olczy, na Szymoszkową Polanę, do dolnej stacji kolei krzesełkowej „Butorowy Wierch”, do Kościeliska i Witowa.

Tabor to prywatne mikrobusy zabierające od dziesięciu do 22 osób, z możliwością zabrania bagażu (plecaka), a zimą nart. Niektóre z nich przystosowane są do transportu osób niepełnosprawnych.

Od kwietnia 2016 roku funkcjonuje komunikacja miejska w Zakopanem obsługiwana przez spółkę komunalną Tesko autobusami Solaris Urbino 8,9 LE. Miejski transport obejmuje okrężną linię nr 14 przez Ustup i Olczę. Od 1 września 2016 uruchomiono kolejną linię autobusową (nr 11) między Krzeptówkami a Cyrhlą.

W 2014 r. przy ul. Kamieniec przy Szpitalu Powiatowym im. dr. Tytusa Chałubińskiego oddano do użytku lądowisko dla śmigłowców sanitarnych LPR i TOPR.

Kultura i sztuka

Znaczenie dla kultury polskiej

Pod koniec XIX wieku Zakopane stało się ośrodkiem kulturalnym, odwiedzanym (lub zamieszkanym) przez takie sławne postacie polskiej kultury jak: Henryk Sienkiewicz, Władysław Orkan, Stanisław Witkiewicz, Stefan Żeromski, Kazimierz Przerwa-Tetmajer, Jan Kasprowicz, Mieczysław Karłowicz, Karol Szymanowski, Stanisław Ignacy Witkiewicz i inni. Stanisław Witkiewicz (ojciec) jest autorem tzw. stylu zakopiańskiego (zwanego też od jego nazwiska witkiewiczowskim) w budownictwie. Z pobytem letników, a później także osiedlającej się w Zakopanem inteligencji nastąpił rozwój turystyki i taternictwa. W 1873 r. zawiązało się Towarzystwo Tatrzańskie, którego celem było propagowanie wiedzy o Tatrach, badanie ich, ułatwienie turystyki, ochrona przyrody i popieranie miejscowego rozwoju. Wśród inicjatorów powstania Towarzystwa był Tytus Chałubiński, ks. Józef Stolarczyk, Walery Eljasz-Radzikowski i inni. Działalności tego Towarzystwa Zakopane zawdzięcza pierwsze oświetlenie, organizację poczty i telegrafu, budowę Dworca Tatrzańskiego. Rozwój taternictwa i powtarzające się wypadki były powodem powołania Tatrzańskiego Ochotniczego Pogotowia Ratunkowego (1909). Inicjatorem jego powstania był przede wszystkim Mariusz Zaruski. Z pobytem letników związana jest także historia teatru w Zakopanem. Pierwsze przedstawienia wystawiane były przez zespoły amatorskie tworzone przez gości, ale już w 1892 r. Zakopane odwiedza zespół teatralny złożony z zawodowych aktorów. Powołany w 1900 r. Związek Przyjaciół Zakopanego zainicjował powstanie stałego teatru amatorskiego, a od 1904 r. sezonowego zespołu zawodowego. W Zakopanem występowała Helena Modrzejewska, Antonina Hoffman, Irena i Ludwik Solscy i inni. W latach międzywojennych działał w Zakopanem Teatr Formistyczny.

Z działalnością Związku Przyjaciół Zakopanego związana jest także budowa pomnika Tytusa Chałubińskiego i powstanie pierwszych stowarzyszeń sportowych.

Do najsławniejszych zabytków zaliczane są: barokowy drewniany kościółek obok Cmentarza Zasłużonych na Pęksowym Brzyzku; góralska zabudowa drewniana; budowle w stylu zakopiańskim; wille (np. Koliba, Pod Jedlami, Atma i inne).

Muzea i galerie sztuki

• Muzeum Tatrzańskie im. dra Tytusa Chałubińskiego
• Muzeum Przyrodnicze Tatrzańskiego Parku Narodowego
• Muzeum Kornela Makuszyńskiego
• Muzeum Jana Kasprowicza w willi „Harenda”
• Muzeum Karola Szymanowskiego w willi „Atma”
• Galeria Antoniego Rząsy
• Galeria Ryszarda Orskiego
• Galeria Władysława Hasiora
• Galeria „Pegaz”, działająca przy Klubie Międzynarodowej Prasy i Książki (KMPiK) w latach 1963–1977
• Miejska Galeria Sztuki
• Muzeum Walki i Męczeństwa

Media lokalne

Gazety

• Tygodnik Podhalański
• Gazeta Krakowska – lokalne wydanie
• Tatry (czasopismo) – kwartalnik TPN

Radio

• Radio Eska Małopolska – 106,8 MHz
• Radio Plus Podhale – 107,9 MHz
• Radio Alex – 105,2 MHz
• Twoje Radio Zakopane (sieć Radio AM) – 1485 kHz
• Radio Kraków – 100,0 MHz

Turystyka i sport

Wielka Krokiew

Od 2002 roku rokrocznie na Wielkiej Krokwi odbywa się Puchar Świata w skokach narciarskich. Wielokrotnie odbywał się także Puchar Świata w kombinacji norweskiej. W mieście tym trzykrotnie odbywały się mistrzostwa świata w narciarstwie klasycznym: w latach 1929, 1939 oraz w 1962 oraz jeden raz mistrzostwa świata w narciarstwie alpejskim w 1939 r.W 1974 roku na trasie K Nosalu odbył się Puchar Świata w narciarstwie alpejskim w slalomie.W 2008 roku odbyły się tutaj Mistrzostwa Świata juniorów w skokach narciarskich i kombinacji norweskiej. Miasto kandydowało do organizacji Mistrzostw Świata w Narciarstwie Klasycznym 2011 (przegrana z Oslo), Mistrzostw Świata w Narciarstwie Klasycznym 2013 (przegrana z Val di Fiemme), Mistrzostw Świata w Narciarstwie Klasycznym 2015 (przegrana z Falun) i Mistrzostw Świata w Narciarstwie Klasycznym 2017 (przegrana z Lahti). Miasto starało się też (bezskutecznie) o organizację w 2006 r. Zimowych Igrzysk Olimpijskich (wygrał Turyn). W latach 2013–2014 czynione były starania o organizację Zimowych Igrzysk Olimpijskich w 2022 r. wraz z Krakowem oraz ośrodkiem narciarskim Jasna Niskie Tatry na Słowacji.

• Mistrzostwa Świata rozegrane w Zakopanem
  • Mistrzostwa Świata w Narciarstwie Klasycznym 1929
  • Mistrzostwa Świata w Narciarstwie Alpejskim 1939
  • Mistrzostwa Świata w Narciarstwie Klasycznym 1939
  • Mistrzostwa Świata w Narciarstwie Klasycznym 1962
  • Mistrzostwa Świata w Biathlonie 1969
  • Mistrzostwa Świata Juniorów w Narciarstwie Klasycznym 2008
  • Mistrzostwa Świata Juniorów w Łyżwiarstwie Szybkim 2009
• Mistrzostwa Europy rozegrane w Zakopanem
  • Mistrzostwa Europy w Biathlonie 2000
• Uniwersjady rozegrane w Zakopanem
  • Zimowa Uniwersjada 1993
  • Zimowa Uniwersjada 2001

Liczne sanatoria i domy wypoczynkowe oraz duża baza noclegowa czynią z Zakopanego miejscowość atrakcyjną dla turystów. Główną atrakcją turystyczną są Tatry. Inne to:

• kolej linowo-terenowa „Gubałówka”
• kolej linowa „Kasprowy Wierch”
• kolej krzesełkowa „Butorowy Wierch”
• skocznia narciarska Wielka Krokiew
• Teatr im. Stanisława Ignacego Witkiewicza
• liczne festiwale i imprezy folklorystyczne (Jesień Tatrzańska i Międzynarodowy Festiwal Folkloru Ziem Górskich)

Piłka nożna

W Zakopanem działają dwa kluby piłkarskie – jednym z nich jest KS Zakopane, który powstał w 2007 r. w wyniku fuzji ZKP Zakopane i Jutrzenki Zakopane. Obecnie gra w rozgrywkach IV ligi małopolskiej. Swoje spotkania rozgrywa na obiekcie przy ul. Orkana 6.

Od sezonu 2015/2016 reaktywowany został Zakopiański Klub Piłkarski Zakopane. Po udanym sezonie 2015/16, w którym piłkarzom ZKP udało się wywalczyć miejsce premiowane awansem w podhalańskiej C-klasie, obecnie grają oni w rozgrywkach podhalańskiej klasy B.

Szlaki turystyczne

Zakopane jest punktem wyjściowym dla następujących pieszych szlaków turystycznych w Tatry i Pogórze Spisko-Gubałowskie:

Droga pod Reglami: Zakopane-Murowanica – Wielka Krokiew – Dolina Białego (wylot) – Dolina Strążyska (wylot) – Dolina Małej Łąki (wylot) – Kiry (Dolina Kościeliska – wylot)

Zakopane-Murowanica – Nosal – Nosalowa Przełęcz – Kuźnice – Myślenickie Turnie – Kasprowy Wierch

Zakopane-Kuźnice – Dolina Jaworzynka – Przełęcz między Kopami

Zakopane-Kuźnice – Boczań – Przełęcz między Kopami – Schronisko PTTK „Murowaniec” na Hali Gąsienicowej – Czarny Staw Gąsienicowy – Zawrat – Dolina Pięciu Stawów Polskich – Schronisko PTTK w Dolinie Pięciu Stawów Polskich – Świstowa Czuba – Wolarnia nad Kępą – Schronisko PTTK nad Morskim Okiem

Zakopane-Kuźnice – Hotel górski PTTK Kalatówki (opcjonalnie) – Schronisko PTTK na Hali Kondratowej – Kondracka Przełęcz – Giewont

Zakopane-Kuźnice – Klasztor Albertynek na Kalatówkach

Zakopane-Jaszczurówka – Dolina Olczyska – Wielki Kopieniec (opcjonalnie) – Zakopane-Toporowa Cyrhla

Zakopane -Toporowa Cyrhla – Dolina Suchej Wody – Rówień Waksmundzka – Dolina Waksmundzka – Droga Oswalda Balzera, stąd:

• Palenica Białczańska
• Wodogrzmoty Mickiewicza – Dolina Rybiego Potoku – Schronisko PTTK nad Morskim Okiem – Czarny Staw – Rysy

Zakopane-Pod Skocznią – Dolina Białego – Ścieżka nad Reglami

Zakopane – Buńdówki – Dolina Strążyska – Dolina Grzybowiecka – Grzybowiec – Wyżnia Kondracka Przełęcz pod Giewontem

Zakopane – Krzeptówki – Dolina za Bramką

Zakopane – Butorowy Wierch – Gubałówka

Zakopane – okolice źródeł potoku Szymoszków

Zakopane Dom Turysty PTTK – Gubałówka – Mietłówka – Płazówka – Witów – Przysłop Witowski – Magura Witowska

Zakopane – Nowe Bystre

Zakopane-Ciągłówka – Furmanów Wierch – Ząb – Szaflary

Zakopane-Antałówka – Zakopane-Harenda – Furmanów – Gubałówka

Religia

Neoromański kościół parafialny pw. Świętej Rodziny na Krupówkach

• Kościół rzymskokatolicki: – 10 parafii i 2 klasztory (zobacz: dekanat Zakopane).
  • Kościół parafialny Najświętszej Rodziny
  • Kościół Rektoralny Matki Bożej Nieustającej Pomocy na Górce
  • Stary Kościółek Matki Bożej Częstochowskiej
  • Sanktuarium Matki Bożej Objawiającej Cudowny Medalik w Zakopanem – na Olczy
  • Sanktuarium Matki Bożej Fatimskiej
  • Kościół Świętego Krzyża w Zakopanem
  • Kościół parafialny Świętego Antoniego na Bystrem
  • Kościół parafialny Niepokalanego Serca Najświętszej Maryi Panny w Zakopanem
  • Kościół parafialny Miłosierdzia Bożego w Zakopanem (Cyrhla)
  • Kościół parafialny Miłosierdzia Bożego w Zakopanem (Chramcówki)
  • Kościół parafialny św. Jana Apostoła i Ewangelisty na Harendzie
  • Kaplica Najświętszego Serca Pana Jezusa w Jaszczurówce
  • Kaplica Matki Boskiej Jaworzyńskiej Królowej Tatr na Wiktorówkach
  • Kaplica Matki Boskiej Nieustającej Pomocy na Gubałówce
  • Klasztor Albertynek na Kalatówkach
  • Klasztor Albertynów na Śpiącej Górze
  • Klasztor Bonifratrów na Krzeptówkach pw. św. Augustyna
  • Klasztor Karmelitanek Bosych przy ul. Kościelnej
  • Klasztor Urszulanek na Jaszczurówce
• Kościoły protestanckie:
  • Kościół Adwentystów Dnia Siódmego – zbór w Zakopanem
  • Kościół Zielonoświątkowy – zbór
• Świadkowie Jehowy:
  • zbór Zakopane (w tym grupa j. migowego) (Sala Królestwa)
• Prawosławie
  • W dniu 7 stycznia (25 grudnia według starego stylu) w rzymskokatolickim kościele Matki Bożej Częstochowskiej („starym kościółku”) przy ulicy Kościeliskiej odprawiane jest bożonarodzeniowe nabożeństwo prawosławne.
• Buddyzm:
  • Buddyjski Związek Diamentowej Drogi Linii Karma Kagyu

Współpraca międzynarodowa

Miasta i gminy partnerskie:

• Bansko, Bułgaria
• Bariloche, Argentyna
• Bavel, Holandia
• Polonezköy, Turcja
• Poprad, Słowacja (od 25 czerwca 1993)
• Saint-Dié-des-Vosges, Francja (od 14 lipca 1990)
• Siegen, Niemcy (od 21 kwietnia 1989)
• Sopot, Polska (od 20 marca 1993)
• Stryj, Ukraina (od 6 czerwca 2004)
• Vysoke Tatry, Słowacja (od 5 września 2003)

Zakopane Harenda

Zobacz też

• Puchar Świata w skokach narciarskich w Zakopanem
• Spotkania z Filmem Górskim w Zakopanem
• Dom Turysty im. Mariusza Zaruskiego w Zakopanem
• Klub Wysokogórski Zakopane
• Synagoga w Zakopanem
• Cmentarz wojenny nr 378 – Zakopane
• Nowy Cmentarz w Zakopanem
• Cmentarz żydowski w Zakopanem
• RTON Gubałówka
• Funt zakopiański
• Rzeczpospolita Zakopiańska
• Kategoria:Ludzie związani z Zakopanem
• Komunikacja miejska w Zakopanem
• Goralenvolk

Linki zewnętrzne

• Oficjalna strona internetowa Zakopanego
• Strona internetowa Biura Promocji Zakopanego
• Zakopane, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. XIV: Worowo – Żyżyn, Warszawa 1895, s. 300 .