Aleatoryzm: Różnice pomiędzy wersjami

Przeglądaj historię interaktywnie

[wersja przejrzana]

← poprzednia edycja następna edycja →

Usunięta treść Dodana treść

WizualnieWikikod

Jednokolumnowy

Wersja z 10:55, 4 maj 2019

Aleatoryzm (łac. alea^[1]^[a], także indeterminizm^[3]) – technika kompozytorska w muzyce współczesnej^[4] polegająca na dopuszczeniu przez kompozytora przypadkowości podczas wykonywania kompozycji w zakresie pewnych jej elementów, zakładając tym samym niepowtarzalność samego wykonania. Twórcą terminu jest Pierre Boulez^[1]. Aleatoryzm jest jedną z cech teatru instrumentalnego^[5].

Autor może używać czynnika losowego już na etapie komponowania (podobnie jak w dadaizmie), albo pozostawić pewną dowolność wykonawcy. W zapisie nutowym polega to na celowo niedookreślonym zapisie, np. nieregularna linia falista na pięciolinii zamiast określonych dźwięków. Inną metodą jest budowanie kompozycji z krótkich elementów składowych, których kolejność wybierana jest losowo w czasie wykonywania utworu (np. Klavierstück XI Stockhausena).

Czasem obok skomponowanego dzieła, dopuszcza się udział innych dźwięków, nie podlegających zapisowi, jak na przykład w jednej z kompozycji Johna Cage, w którym użyto 12 odbiorników radiowych przypadkowo przestrajanych w trakcie wykonywania utworu. Do innych metod stosowanych w muzyce aleatorycznej należy komponowanie na zespół instrumentalny o dowolnym składzie, organizowany ad hoc, w czysto przypadkowy sposób (zobacz: teoria formy otwartej).

Aleatoryzmu nie należy mylić z improwizacją występującą np. w muzyce jazzowej, gdyż dowolność przejawia się tu w inny sposób.

Z akustycznego punktu widzenia każde wykonanie utworu jest zjawiskiem aleatorycznym, gdyż precyzyjna notacja muzyczna nie równa się absolutnej precyzji wykonawczej.

Historia

Jednym z pierwowzorów aleatoryzmu była koncepcja elastic form autorstwa Henry;ego Cowella^[6]. Sam indeterminizm powstał jako odpowiedź na serializm, jego teoretyczne uporządkowanie wraz z „realnym kształtem dźwiękowym, dającym wrażenie braku uporządkowania i statycznej monotonnej «tapety» brzmieniowej”^[3].

Typy aleatoryzmu

Technika aleatoryczna może przybierać dwojaką formę^[3]:

elementy przypadkowe objawiają się podczas prac nad utworem – determinowanie kompozycji od wyniku rzutu kostką lub monetą, losowania z talii kart, korzystania z generatora dźwięków;
elementy przypadkowe wprowadzane są przez wykonawcę zgodnie z notacją muzyczną.

Indeterminizmowi mogą podlegać różne elementy kompozycji takie jak^[3]:

artykulacja – np. „Music of Changes”z 1951 Johna Cage'a^[b];
czas trwania dźwięku – np. „Music of Changes” Cage'a^[b];
dynamika – np. „Music of Changes” Cage'a^[b];
kolejność wykonania odcinków utworu – np. Klavierstück XI z 1956 Karlheinza Stockhausena, III Sonata fortepianowa z 1957 Pierre'a Bouleza^[c];
wysokość dźwięku – np. „Music of Changes” Cage'a^[b].

Przykłady

Poniższa lista przedstawia wybranych kompozytorów stosujących technikę aleatoryczną wraz z ewentualnymi przykładami w postaci dzieł muzycznych:

Luciano Berio^[7];
Earle Brown („Avaible Forms II” z 1962^[d]^[8]);
Sylvano Bussotti („Memoria” z 1962^[9]);
Cornelius Cardew^[10] („Third Orchestral Piece” z 1960^[11]);
Franco Donatoni^[12];
Jean-Claude Éloy („Lquivalences” z 1963^[13]);
Franco Evangelisti („Aleatorio” z 1959^[14], „Ordini” z 1955^[15]);
Wolfgang Fortner („Prismen” z 1974^[16]);
Henryk Mikołaj Górecki^[17];
Renato de Grandis („Cadóre” z 1964^[18]);
Erhard Karkoschka („Vier Stufen” z 1966^[19]);
René Koering^[20];
Peter Kolman („Monumento per 6000000” z 1964^[21]);
Witold Lutosławski („Gry weneckie” z 1961, „Trzy poematy Henri Michaux” z 1963^[22], „Preludia i fuga” z 1972^[23]);
Bruno Maderna („Aura” z 1972^[24]);
Luis de Pablo („Imaginario II” z 1967^[25])

Zobacz też

kompozycja otwarta w muzyce

Uwagi

↑ pol. gra w kości, ale również przypadek, ślepy traf^[2]
↑ ^a ^b ^c ^d Element uzależniony od rzutu kostką lub monetą^[3].
↑ Element uzależniony od losowego wyboru wykonawcy^[3].
↑ Utwór na dwóch dyrygentów i orkiestrę uznawany za „oryginalny jeśli nie pierwszy w ogóle model orkiestrowej muzyki w pełni aleatorycznej”^[8].

Przypisy

↑ ^a ^b Habela 1988 ↓, s. 12.
↑ oprac. Kazimierz Kumaniecki 1986 ↓, s. 27.
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f Kowalska 2001 ↓, s. 315.
↑ Bender 2002 ↓, s. 9.
↑ Habela 1988 ↓, s. 196.
↑ Kowalska 2001 ↓, s. 309.
↑ Chylińska, Haraschin i Schaeffer 1991 ↓, s. 102.
↑ ^a ^b Chylińska, Haraschin i Schaeffer 1991 ↓, s. 167.
↑ Chylińska, Haraschin i Schaeffer 1991 ↓, s. 189.
↑ Chylińska, Haraschin i Schaeffer 1991 ↓, s. 192.
↑ Chylińska, Haraschin i Schaeffer 1991 ↓, s. 193.
↑ Chylińska, Haraschin i Schaeffer 1991 ↓, s. 264.
↑ Chylińska, Haraschin i Schaeffer 1991 ↓, s. 291.
↑ Chylińska, Haraschin i Schaeffer 1991 ↓, s. 297.
↑ Chylińska, Haraschin i Schaeffer 1991 ↓, s. 298.
↑ Chylińska, Haraschin i Schaeffer 1991 ↓, s. 311.
↑ Chylińska, Haraschin i Schaeffer 1991 ↓, s. 333.
↑ Chylińska, Haraschin i Schaeffer 1991 ↓, s. 337.
↑ Chylińska, Haraschin i Schaeffer 1991 ↓, s. 461.
↑ Chylińska, Haraschin i Schaeffer 1991 ↓, s. 488.
↑ Chylińska, Haraschin i Schaeffer 1991 ↓, s. 491.
↑ Chylińska, Haraschin i Schaeffer 1991 ↓, s. 543.
↑ Chylińska, Haraschin i Schaeffer 1991 ↓, s. 546.
↑ Chylińska, Haraschin i Schaeffer 1991 ↓, s. 549.
↑ Chylińska, Haraschin i Schaeffer 1991 ↓, s. 702.

Bibliografia

Mała encyklopedia muzyki, Stefan Śledziński (red. naczelny), PWN, Warszawa 1981, ISBN 83-01-00958-6
Jerzy Habela: Słowniczek muzyczny. Kraków: Polskie Wydawnictwo Muzyczne, 1988, seria: Biblioteka Słuchacza Koncertowego. Seria Wprowadzająca. ISBN 83-224-0336-4.
Słownik łacińsko-polski według słowników Hermana Mengego i Henryka Kopii. oprac. Kazimierz Kumaniecki. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1986.
Teresa Chylińska, Stanisław Haraschin, Bogusław Schaeffer: Przewodnik koncertowy. Kraków: Polskie Wydawnictwo Muzyczne, 1991. ISBN 83-224-0132-9.
Eugenia Bender: Muzyka. Warszawa: Wydawnictwa Naukowo-Techniczne, 2002, seria: Leksykon Ucznia. ISBN 83-204-2700-2.
Ulrich Michels: Atlas muzyki. tł. Piotr Maculewicz. T. 2. Warszawa: Prószyński i S-ka, 2003. ISBN 83-7255-158-8.
Józef Chomiński, Krystyna Wilkowska-Chomińska: Formy muzyczne. T. 1: Teoria formy, małe formy instrumentalne. Kraków: Polskie Wydawnictwo Muzyczne, 1983. ISBN 83-224-0176-0.
Józef Michał Chomiński: Aleatoryzm i jego granice. W: Józef Władysław Reiss: Mała historia muzyki. Kraków: Polskie Wydawnictwo Muzyczne, 1987. ISBN 83-224-0104-3.
Daniel Cichy. Młodzi gniewni. „Glissando”. 6, s. 14-18, 2005. ISSN 17334098.
Małgorzata Kowalska: ABC historii muzyk. Kraków: Musica Iagellonica, 2001. ISBN 83-7099-102-5.
Bogusław Schaeffer: Dzieje muzyki. Warszawa: Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, 1988. ISBN 83-02-01225-4.
Józef Chomiński, Krystyna Wilkowska-Chomińska: Historia muzyki. T. 2. Kraków: Polskie Wydawnictwo Muzyczne, 1990. ISBN 83-224-0383-6.

Linki zewnętrzne

Kathryn Whitney: Determining Indeterminacy: Vision and Revision in the Writings of Pierre Boulez. Oxford: Somerville College, 2000.

[3] . gra w kości, ale również przypadek, ślepy traf^[2]

[a-8] Element uzależniony od rzutu kostką lub monetą^[3].

[b-9] Element uzależniony od losowego wyboru wykonawcy^[3].

[12] Utwór na dwóch dyrygentów i orkiestrę uznawany za „oryginalny jeśli nie pierwszy w ogóle model orkiestrowej muzyki w pełni aleatorycznej”^[8].

[CITEREFHabela198812-1] Habela 1988 ↓, s. 12.

[CITEREFoprac._Kazimierz_Kumaniecki198627-2] rac. Kazimierz Kumaniecki 1986 ↓, s. 27.

[CITEREFKowalska2001315-4] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f Kowalska 2001 ↓, s. 315.

[CITEREFBender20029-5] Bender 2002 ↓, s. 9.

[CITEREFHabela1988196-6] Habela 1988 ↓, s. 196.

[CITEREFKowalska2001309-7] Kowalska 2001 ↓, s. 309.

[CITEREFChylińskaHaraschinSchaeffer1991102-10] Chylińska, Haraschin i Schaeffer 1991 ↓, s. 102.

[CITEREFChylińskaHaraschinSchaeffer1991167-11] Chylińska, Haraschin i Schaeffer 1991 ↓, s. 167.

[CITEREFChylińskaHaraschinSchaeffer1991189-13] Chylińska, Haraschin i Schaeffer 1991 ↓, s. 189.

[CITEREFChylińskaHaraschinSchaeffer1991192-14] Chylińska, Haraschin i Schaeffer 1991 ↓, s. 192.

[CITEREFChylińskaHaraschinSchaeffer1991193-15] Chylińska, Haraschin i Schaeffer 1991 ↓, s. 193.

[CITEREFChylińskaHaraschinSchaeffer1991264-16] Chylińska, Haraschin i Schaeffer 1991 ↓, s. 264.

[CITEREFChylińskaHaraschinSchaeffer1991291-17] Chylińska, Haraschin i Schaeffer 1991 ↓, s. 291.

[CITEREFChylińskaHaraschinSchaeffer1991297-18] Chylińska, Haraschin i Schaeffer 1991 ↓, s. 297.

[CITEREFChylińskaHaraschinSchaeffer1991298-19] Chylińska, Haraschin i Schaeffer 1991 ↓, s. 298.

[CITEREFChylińskaHaraschinSchaeffer1991311-20] Chylińska, Haraschin i Schaeffer 1991 ↓, s. 311.

[CITEREFChylińskaHaraschinSchaeffer1991333-21] Chylińska, Haraschin i Schaeffer 1991 ↓, s. 333.

[CITEREFChylińskaHaraschinSchaeffer1991337-22] Chylińska, Haraschin i Schaeffer 1991 ↓, s. 337.

[CITEREFChylińskaHaraschinSchaeffer1991461-23] Chylińska, Haraschin i Schaeffer 1991 ↓, s. 461.

[CITEREFChylińskaHaraschinSchaeffer1991488-24] Chylińska, Haraschin i Schaeffer 1991 ↓, s. 488.

[CITEREFChylińskaHaraschinSchaeffer1991491-25] Chylińska, Haraschin i Schaeffer 1991 ↓, s. 491.

[CITEREFChylińskaHaraschinSchaeffer1991543-26] Chylińska, Haraschin i Schaeffer 1991 ↓, s. 543.

[CITEREFChylińskaHaraschinSchaeffer1991546-27] Chylińska, Haraschin i Schaeffer 1991 ↓, s. 546.

[CITEREFChylińskaHaraschinSchaeffer1991549-28] Chylińska, Haraschin i Schaeffer 1991 ↓, s. 549.

[CITEREFChylińskaHaraschinSchaeffer1991702-29] Chylińska, Haraschin i Schaeffer 1991 ↓, s. 702.

[1]

[a]

[3]

[4]

[5]

[6]

[b]

[c]

[7]

[d]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]

[23]

[24]

[25]

[2]

@@ Linia 1: / Linia 1: @@
 {{W edycji 2|RoodyAlien}}
 [[Plik:Pierre Boulez , Franse dirigent, Bestanddeelnr 921-1210.jpg|thumb|[[Pierre Boulez]], twórca terminu ''aleatoryzm'', w 1968]]
-'''Aleatoryzm''' ({{łac.|alea}}{{odn|Habela|1988|s=12}}{{refn|grupa=uwaga|pol. ''[[Kości (gra)|gra w kości]]'', ale również ''przypadek, ślepy traf''{{odn|oprac. Kazimierz Kumaniecki|1986|s=27}}}}) – [[technika kompozytorska]] w [[Muzyka współczesna|muzyce współczesnej]]{{odn|Bender|2002|s=9}} polegająca na dopuszczeniu przez [[kompozytor]]a przypadkowości podczas wykonywania [[Utwór muzyczny|kompozycji]] w zakresie pewnych jej [[Elementy dzieła muzycznego|elementów]], zakładając tym samym niepowtarzalność samego wykonania. Twórcą terminu jest [[Pierre Boulez]]{{odn|Habela|1988|s=12}}. Aleatoryzm jest jedną z cech [[Teatr instrumentalny|teatru instrumentalnego]]{{odn|Habela|1988|s=196}}.
+'''Aleatoryzm''' ({{łac.|alea}}{{odn|Habela|1988|s=12}}{{refn|grupa=uwaga|pol. ''[[Kości (gra)|gra w kości]]'', ale również ''przypadek, ślepy traf''{{odn|oprac. Kazimierz Kumaniecki|1986|s=27}}}}, także '''indeterminizm'''{{odn|Kowalska|2001|s=315}}) – [[technika kompozytorska]] w [[Muzyka współczesna|muzyce współczesnej]]{{odn|Bender|2002|s=9}} polegająca na dopuszczeniu przez [[kompozytor]]a przypadkowości podczas wykonywania [[Utwór muzyczny|kompozycji]] w zakresie pewnych jej [[Elementy dzieła muzycznego|elementów]], zakładając tym samym niepowtarzalność samego wykonania. Twórcą terminu jest [[Pierre Boulez]]{{odn|Habela|1988|s=12}}. Aleatoryzm jest jedną z cech [[Teatr instrumentalny|teatru instrumentalnego]]{{odn|Habela|1988|s=196}}.
 Autor może używać czynnika losowego już na etapie [[Kompozycja (muzyka)|komponowania]] (podobnie jak w [[dadaizm]]ie), albo pozostawić pewną dowolność wykonawcy. W [[Notacja muzyczna|zapisie nutowym]] polega to na celowo niedookreślonym zapisie, np. nieregularna linia falista na [[Pięciolinia|pięciolinii]] zamiast określonych dźwięków. Inną metodą jest budowanie kompozycji z krótkich elementów składowych, których kolejność wybierana jest losowo w czasie wykonywania utworu (np. ''Klavierstück XI'' [[Karlheinz Stockhausen|Stockhausena]]).
@@ Linia 10: / Linia 10: @@
 Z [[akustyka|akustycznego]] punktu widzenia każde wykonanie utworu jest ''zjawiskiem aleatorycznym'', gdyż precyzyjna notacja muzyczna nie równa się absolutnej precyzji wykonawczej.
+== Historia ==
+Jednym z pierwowzorów aleatoryzmu była koncepcja ''elastic form'' autorstwa [[Henry Cowell|Henry;ego Cowella]]{{odn|Kowalska|2001|s=309}}. Sam indeterminizm powstał jako odpowiedź na [[serializm]], jego teoretyczne uporządkowanie wraz z „realnym kształtem dźwiękowym, dającym wrażenie braku uporządkowania i statycznej monotonnej «tapety» brzmieniowej”{{odn|Kowalska|2001|s=315}}.
+== Typy aleatoryzmu ==
+Technika aleatoryczna może przybierać dwojaką formę{{odn|Kowalska|2001|s=315}}:
+* elementy przypadkowe objawiają się podczas prac nad utworem – determinowanie kompozycji od wyniku rzutu [[Kości (gra)|kostką]] lub [[Moneta|monetą]], losowania z talii [[Karty|kart]], korzystania z [[Generator liczb losowych|generatora dźwięków]];
+* elementy przypadkowe wprowadzane są przez wykonawcę zgodnie z [[Notacja muzyczna|notacją muzyczną]].
+Indeterminizmowi mogą podlegać różne elementy kompozycji takie jak{{odn|Kowalska|2001|s=315}}:
+* [[Artykulacja (muzyka)|artykulacja]] – np. „Music of Changes”z 1951 [[John Cage|Johna Cage'a]]{{refn|grupa=uwaga|nazwa=a|Element uzależniony od rzutu kostką lub monetą{{odn|Kowalska|2001|s=315}}.}};
+* [[czas trwania dźwięku]] – np. „Music of Changes” Cage'a{{u|a}};
+* [[Dynamika (muzyka)|dynamika]] – np. „Music of Changes” Cage'a{{u|a}};
+* kolejność wykonania odcinków utworu – np. [[Klavierstück (Stockhausen)|Klavierstück XI]] z 1956 [[Karlheinz Stockhausen|Karlheinza Stockhausena]], [[III Sonata fortepianowa (Boulez)|III Sonata fortepianowa]] z 1957 Pierre'a Bouleza{{refn|grupa=uwaga|nazwa=b|Element uzależniony od losowego wyboru wykonawcy{{odn|Kowalska|2001|s=315}}.}};
+* [[wysokość dźwięku]] – np. „Music of Changes” Cage'a{{u|a}}.
 == Przykłady ==
@@ Linia 26: / Linia 41: @@
 * [[René Koering]]{{odn|Chylińska|Haraschin|Schaeffer|1991|s=488}};
 * [[Peter Kolman]] („Monumento per 6000000” z 1964{{odn|Chylińska|Haraschin|Schaeffer|1991|s=491}});
-* [[Witold Lutosławski]] („Gry weneckie” z 1961, „Trzy poematy Henri Michaux” z 1963{{odn|Chylińska|Haraschin|Schaeffer|1991|s=543}}, „Preludia i fuga” z 1972{{odn|Chylińska|Haraschin|Schaeffer|1991|s=546}});
+* [[Witold Lutosławski]] („[[Gry weneckie]]” z 1961, „[[Trzy poematy Henri Michaux]]” z 1963{{odn|Chylińska|Haraschin|Schaeffer|1991|s=543}}, „Preludia i fuga” z 1972{{odn|Chylińska|Haraschin|Schaeffer|1991|s=546}});
 * [[Bruno Maderna]] („Aura” z 1972{{odn|Chylińska|Haraschin|Schaeffer|1991|s=549}});
 * [[Luis de Pablo]] („Imaginario II” z 1967{{odn|Chylińska|Haraschin|Schaeffer|1991|s=702}})