Aleatoryzm: Różnice pomiędzy wersjami
| [wersja przejrzana] | [wersja przejrzana] |
RoodyAlien (dyskusja | edycje) drobne merytoryczne, -szablon |
m Artykuł ten został zgłoszony do umieszczenia na stronie głównej w rubryce „Czy wiesz” za pomocą gadżetu CzyWiesz |
||
| Linia 1: | Linia 1: | ||
{{Czy wiesz do artykułu|2}} |
|||
[[Plik:Pierre Boulez , Franse dirigent, Bestanddeelnr 921-1210.jpg|thumb|Twórca terminu ''aleatoryzm'' – [[Pierre Boulez]] (luty 1968)]] |
[[Plik:Pierre Boulez , Franse dirigent, Bestanddeelnr 921-1210.jpg|thumb|Twórca terminu ''aleatoryzm'' – [[Pierre Boulez]] (luty 1968)]] |
||
'''Aleatoryzm''' ({{łac.|ālěā}}{{odn|Habela|1988|s=12}}{{refn|grupa=uwaga|pol. ''[[Kości (gra)|gra w kości]]'', ale również ''przypadek, ślepy traf''{{odn|oprac. Kumaniecki|1986|s=27}}}}, także '''indeterminizm'''{{odn|Kowalska|2001|s=315}}) – [[technika kompozytorska]] w [[Muzyka współczesna|muzyce współczesnej]]{{odn|Bender|2002|s=9}} polegająca na dopuszczeniu przez [[kompozytor]]a przypadkowości podczas wykonywania [[Utwór muzyczny|kompozycji]] w zakresie pewnych jej [[Elementy dzieła muzycznego|elementów]], zakładając tym samym niepowtarzalność samego wykonania. Twórcą terminu jest [[Pierre Boulez]]{{odn|Habela|1988|s=12}}. Za pioniera aleatoryzmu uznawany jest [[John Cage]]{{odn|Michels|2003|s=549}}. Aleatoryzm jest jedną z cech [[Teatr instrumentalny|teatru instrumentalnego]]{{odn|Habela|1988|s=196}}. |
'''Aleatoryzm''' ({{łac.|ālěā}}{{odn|Habela|1988|s=12}}{{refn|grupa=uwaga|pol. ''[[Kości (gra)|gra w kości]]'', ale również ''przypadek, ślepy traf''{{odn|oprac. Kumaniecki|1986|s=27}}}}, także '''indeterminizm'''{{odn|Kowalska|2001|s=315}}) – [[technika kompozytorska]] w [[Muzyka współczesna|muzyce współczesnej]]{{odn|Bender|2002|s=9}} polegająca na dopuszczeniu przez [[kompozytor]]a przypadkowości podczas wykonywania [[Utwór muzyczny|kompozycji]] w zakresie pewnych jej [[Elementy dzieła muzycznego|elementów]], zakładając tym samym niepowtarzalność samego wykonania. Twórcą terminu jest [[Pierre Boulez]]{{odn|Habela|1988|s=12}}. Za pioniera aleatoryzmu uznawany jest [[John Cage]]{{odn|Michels|2003|s=549}}. Aleatoryzm jest jedną z cech [[Teatr instrumentalny|teatru instrumentalnego]]{{odn|Habela|1988|s=196}}. |
||
Wersja z 11:32, 5 maj 2019
Pomóż nam go sprawdzić: oceń zgłoszoną nominację.
Aleatoryzm (łac. ālěā[1][a], także indeterminizm[3]) – technika kompozytorska w muzyce współczesnej[4] polegająca na dopuszczeniu przez kompozytora przypadkowości podczas wykonywania kompozycji w zakresie pewnych jej elementów, zakładając tym samym niepowtarzalność samego wykonania. Twórcą terminu jest Pierre Boulez[1]. Za pioniera aleatoryzmu uznawany jest John Cage[5]. Aleatoryzm jest jedną z cech teatru instrumentalnego[6].
Autor może używać czynnika losowego już na etapie komponowania (podobnie jak w dadaizmie), albo pozostawić pewną dowolność wykonawcy. W zapisie nutowym polega to na celowo niedookreślonym zapisie, np. nieregularna linia falista na pięciolinii zamiast określonych dźwięków. Inną metodą jest budowanie kompozycji z krótkich elementów składowych, których kolejność wybierana jest losowo w czasie wykonywania utworu (np. Klavierstück XI Stockhausena).
Czasem obok skomponowanego dzieła, dopuszcza się udział innych dźwięków, nie podlegających zapisowi, jak na przykład w jednej z kompozycji Johna Cage, w którym użyto 12 odbiorników radiowych przypadkowo przestrajanych w trakcie wykonywania utworu. Do innych metod stosowanych w muzyce aleatorycznej należy komponowanie na zespół instrumentalny o dowolnym składzie, organizowany ad hoc, w czysto przypadkowy sposób (zobacz: teoria formy otwartej).
Aleatoryzmu nie należy mylić z improwizacją występującą np. w muzyce jazzowej, gdyż dowolność przejawia się tu w inny sposób.
Z akustycznego punktu widzenia każde wykonanie utworu jest zjawiskiem aleatorycznym, gdyż precyzyjna notacja muzyczna nie równa się absolutnej precyzji wykonawczej.
Historia
Niedookreśloność jest nieodłącznym elementem muzyk i znana była w pierwotnej muzyce pozaeuropejskiej[7]. Jednym z pierwowzorów aleatoryzmu była koncepcja elastic form autorstwa Henry'ego Cowella[8]. Termin ten pierwotnie odnosił się do muzyki elektronicznej Wernera Meyera-Epplera i Herberta Eimerta, w której oznaczał „procesy, których przebieg jest w przybliżeniu ustalony w szczegółach jednak zależy od przypadku”[9]. Sam indeterminizm powstał jako odpowiedź na serializm, jego teoretyczne uporządkowanie wraz z „realnym kształtem dźwiękowym, dającym wrażenie braku uporządkowania i statycznej monotonnej «tapety» brzmieniowej”[3]. Józef Michał Chomiński wiązał aleatoryzm z wykonawcami, którzy na własną rękę próbowali pokonywać trudności interpretacyjne w związku z postępującym skomplikowaniem zapisu muzycznego wobec iluzoryczności jego ścisłego wykonania, pragnącymi również przywrócenia ich aktywnego udziału w wykonaniu[10]. Częściowo aleatoryczny charakter posiada również nowoczesna polichronia[11].
Rodzaje
Technika aleatoryczna może przybierać dwojaką formę[12]:
- elementy przypadkowe objawiają się podczas prac nad utworem – determinowanie kompozycji od wyniku rzutu kostką lub monetą, losowania z talii kart, korzystania z generatora dźwięków;
- elementy przypadkowe wprowadzane są przez wykonawcę zgodnie z notacją muzyczną.
Indeterminizmowi mogą podlegać różne elementy kompozycji, m.in.[12]:
- artykulacja – np. „Music of Changes”z 1951 Johna Cage'a[b];
- czas trwania dźwięku – np. „Music of Changes” Cage'a[b];
- dynamika – np. „Music of Changes” Cage'a[b];
- kolejność wykonania odcinków utworu – np. Klavierstück XI z 1956 Karlheinza Stockhausena, III Sonata fortepianowa z 1957 Pierre'a Bouleza, „Music for Piano” z 1956 oraz „Koncert fortepianowy” z 1958 Cage'a[c];
- wysokość dźwięku – np. „Music of Changes” Cage'a[b];
- obsady wykonawczej – np. „Winter Music” Cage'a[3].
Witold Lutosławski wprowadził pojęcie aleatoryzmu kontrolowanego[d] „oznaczający ograniczony zakres działania przypadku. W myśl tej zasady kompozytor ustala architektonikę utworu oraz wszystkie jego jakości, z wyjątkiem synchronizacji jednocześnie wykonywanych partii wokalnych lub instrumentalnych granych ad libitum w ściśle określonym czasie. Swoboda dotyczy agogiki i rytmiki, zaś dzięki sprecyzowaniu pozostałych zasadniczych elementów dzieła muzycznego oraz formy, jakość brzmienia utworu jest zawsze podobna we wszystkich wykonaniach”[15].
Przykłady
Poniższa lista przedstawia wybranych kompozytorów stosujących technikę aleatoryczną wraz z ewentualnymi przykładami w postaci dzieł muzycznych:
- Luciano Berio[16];
- Earle Brown („Avaible Forms II” z 1962[e][17]);
- Sylvano Bussotti („Memoria” z 1962[18]);
- Cornelius Cardew[19] („Third Orchestral Piece” z 1960[20]);
- Franco Donatoni[21];
- Jean-Claude Éloy („Lquivalences” z 1963[22]);
- Franco Evangelisti („Aleatorio” z 1959[23], „Ordini” z 1955[24]);
- Wolfgang Fortner („Prismen” z 1974[25]);
- Henryk Mikołaj Górecki[26];
- Renato de Grandis („Cadóre” z 1964[27]);
- Erhard Karkoschka („Vier Stufen” z 1966[28]);
- René Koering[29];
- Peter Kolman („Monumento per 6000000” z 1964[30]);
- Witold Lutosławski („Jeux vénitiens” z 1961, „Trois poèmes d’Henri Michaux” z 1963[31], „Preludia i fuga” z 1972[32]);
- Bruno Maderna („Aura” z 1972[33]);
- Luis de Pablo („Imaginario II” z 1967[34]);
- Roman Palester („V Symfonia” z 1981[35], „Metamorphoses” z 1970[36]);
- Paolo Renosto[37];
- Kazimierz Serocki[38];
- Karlheinz Stockhausen („Mixtur” z 1964[39]);
- Witold Szalonek („Les sons” z 1965[40]);
- Antonio Tauriello („Serenata II” z 1966[41]);
- Romuald Twardowski („Tre studi secondo Giotto” z 1966, „Mała Liturgia Prawosławna” z 1968[42]).
Zobacz też
Uwagi
- ↑ pol. gra w kości, ale również przypadek, ślepy traf[2]
- ↑ a b c d Element uzależniony od rzutu kostką lub monetą[12].
- ↑ Element uzależniony od losowego wyboru wykonawcy[3].
- ↑ Pojawiło się ono w dwuczęściowej audycji pt. „O roli elementu przypadku w technice kompozytorskiej”, która wyemitowana została w dniu 12 (cz. I) i 26 (cz. II) października 1965 w ramach cyklu „Horyzonty muzyki”[13]. Druk w periodyku Res Facta w 1967[14].
- ↑ Utwór na dwóch dyrygentów i orkiestrę uznawany za „oryginalny jeśli nie pierwszy w ogóle model orkiestrowej muzyki w pełni aleatorycznej”[17].
Przypisy
- ↑ a b Habela 1988 ↓, s. 12.
- ↑ oprac. Kumaniecki 1986 ↓, s. 27.
- ↑ a b c d Kowalska 2001 ↓, s. 315.
- ↑ Bender 2002 ↓, s. 9.
- ↑ Michels 2003 ↓, s. 549.
- ↑ Habela 1988 ↓, s. 196.
- ↑ Chomiński i Wilkowska-Chomińska 1983 ↓, s. 15-16.
- ↑ Kowalska 2001 ↓, s. 309.
- ↑ Michels 2003 ↓, s. 553.
- ↑ Chomiński 1987 ↓, s. 206.
- ↑ Chomiński i Wilkowska-Chomińska 1983 ↓, s. 54-55.
- ↑ a b c Kowalska 2001 ↓, s. 314.
- ↑ red. Patkowski, Skrzyńska 1970 ↓, s. 4.
- ↑ Lutosławski 1967 ↓, s. 36.
- ↑ Kowalska 2001 ↓, s. 316.
- ↑ Chylińska, Haraschin i Schaeffer 1991 ↓, s. 102.
- ↑ a b Chylińska, Haraschin i Schaeffer 1991 ↓, s. 167.
- ↑ Chylińska, Haraschin i Schaeffer 1991 ↓, s. 189.
- ↑ Chylińska, Haraschin i Schaeffer 1991 ↓, s. 192.
- ↑ Chylińska, Haraschin i Schaeffer 1991 ↓, s. 193.
- ↑ Chylińska, Haraschin i Schaeffer 1991 ↓, s. 264.
- ↑ Chylińska, Haraschin i Schaeffer 1991 ↓, s. 291.
- ↑ Chylińska, Haraschin i Schaeffer 1991 ↓, s. 297.
- ↑ Chylińska, Haraschin i Schaeffer 1991 ↓, s. 298.
- ↑ Chylińska, Haraschin i Schaeffer 1991 ↓, s. 311.
- ↑ Chylińska, Haraschin i Schaeffer 1991 ↓, s. 333.
- ↑ Chylińska, Haraschin i Schaeffer 1991 ↓, s. 337.
- ↑ Chylińska, Haraschin i Schaeffer 1991 ↓, s. 461.
- ↑ Chylińska, Haraschin i Schaeffer 1991 ↓, s. 488.
- ↑ Chylińska, Haraschin i Schaeffer 1991 ↓, s. 491.
- ↑ Chylińska, Haraschin i Schaeffer 1991 ↓, s. 543.
- ↑ Chylińska, Haraschin i Schaeffer 1991 ↓, s. 546.
- ↑ Chylińska, Haraschin i Schaeffer 1991 ↓, s. 549.
- ↑ Chylińska, Haraschin i Schaeffer 1991 ↓, s. 702.
- ↑ Chylińska, Haraschin i Schaeffer 1991 ↓, s. 1043.
- ↑ Chylińska, Haraschin i Schaeffer 1991 ↓, s. 1046.
- ↑ Chylińska, Haraschin i Schaeffer 1991 ↓, s. 787.
- ↑ Chylińska, Haraschin i Schaeffer 1991 ↓, s. 856.
- ↑ Chylińska, Haraschin i Schaeffer 1991 ↓, s. 893.
- ↑ Chylińska, Haraschin i Schaeffer 1991 ↓, s. 930.
- ↑ Chylińska, Haraschin i Schaeffer 1991 ↓, s. 967.
- ↑ Chylińska, Haraschin i Schaeffer 1991 ↓, s. 978.
Bibliografia
- Mała encyklopedia muzyki, Stefan Śledziński (red. naczelny), PWN, Warszawa 1981, ISBN 83-01-00958-6
- Jerzy Habela: Słowniczek muzyczny. Kraków: Polskie Wydawnictwo Muzyczne, 1988, seria: Biblioteka Słuchacza Koncertowego. Seria Wprowadzająca. ISBN 83-224-0336-4.
- Słownik łacińsko-polski według słowników Hermana Mengego i Henryka Kopii. oprac. Kazimierz Kumaniecki. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1986.
- Teresa Chylińska, Stanisław Haraschin, Bogusław Schaeffer: Przewodnik koncertowy. Kraków: Polskie Wydawnictwo Muzyczne, 1991. ISBN 83-224-0132-9.
- Eugenia Bender: Muzyka. Warszawa: Wydawnictwa Naukowo-Techniczne, 2002, seria: Leksykon Ucznia. ISBN 83-204-2700-2.
- Ulrich Michels: Atlas muzyki. tł. Piotr Maculewicz. T. 2. Warszawa: Prószyński i S-ka, 2003. ISBN 83-7255-158-8.
- Józef Chomiński, Krystyna Wilkowska-Chomińska: Formy muzyczne. T. 1: Teoria formy, małe formy instrumentalne. Kraków: Polskie Wydawnictwo Muzyczne, 1983. ISBN 83-224-0176-0.
- Józef Michał Chomiński: Aleatoryzm i jego granice. W: Józef Władysław Reiss: Mała historia muzyki. Kraków: Polskie Wydawnictwo Muzyczne, 1987. ISBN 83-224-0104-3.
- Daniel Cichy. Młodzi gniewni. „Glissando”. 6, s. 14-18, 2005. ISSN 17334098.
- Małgorzata Kowalska: ABC historii muzyk. Kraków: Musica Iagellonica, 2001. ISBN 83-7099-102-5.
- Bogusław Schaeffer: Dzieje muzyki. Warszawa: Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, 1988. ISBN 83-02-01225-4.
- Józef Chomiński, Krystyna Wilkowska-Chomińska: Historia muzyki. T. 2. Kraków: Polskie Wydawnictwo Muzyczne, 1990. ISBN 83-224-0383-6.
- Audycje z cyklu Horyzonty Muzyki nadane w l. 1959-1970. W: Horyzonty muzyki. red. Józef Patkowski, Anna Skrzyńska. Kraków: Polskie Wydawnictwo Muzyczne, 1970. OCLC 830160624.
- Witold Lutosławski. O roli elementu przypadku w technice komponowania. „Res Facta: teksty o muzyce współczesnej”, 1967. Michał Bristiger. Polskie Wydawnictwo Muzyczne. OCLC 749224345.
Linki zewnętrzne
- Kathryn Whitney: Determining Indeterminacy: Vision and Revision in the Writings of Pierre Boulez. Oxford: Somerville College, 2000. (ang.).
- Generator „Musikalisches Würfelspiel” Wolfganga Amadeusa Mozarta (niem.)
- Nuty utworów aleatorycznych w International Music Score Library Project (ang.)