Preskryptywizm (językoznawstwo): Różnice pomiędzy wersjami

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Przeglądaj historię interaktywnie
[wersja przejrzana][wersja przejrzana]
← poprzednia edycjanastępna edycja →
Usunięta treść Dodana treść
WizualnieWikikod
drobne techniczne
→‎Kryteria normotwórcze: info, powt., źródła/przypisy
Linia 47: Linia 47:
== Kryteria normotwórcze ==
== Kryteria normotwórcze ==
Preskrypcja lingwistyczna może się odbywać w oparciu o poniższe kryteria i czynniki{{r|krynicki}}:
Preskrypcja lingwistyczna może się odbywać w oparciu o poniższe kryteria i czynniki{{r|krynicki}}:
* zgodność danych [[jednostki językowe|jednostek językowych]] z zasadami ekonomii językowej,
* zgodność danych [[jednostki językowe|elementów]] z zasadami ekonomii językowej,
* funkcjonalność i precyzja [[semantyka (językoznawstwo)|semantyczna]] danych jednostek językowych,
* funkcjonalność i precyzja [[semantyka (językoznawstwo)|semantyczna]] danych jednostek językowych,
* zgodność danej jednostki językowej z istniejącymi prawidłami [[syntagma]]tycznymi i [[paradygmat fleksyjny|paradygmatycznymi]],
* zgodność danej jednostki językowej z istniejącymi prawidłami [[syntagma]]tycznymi i [[paradygmat fleksyjny|paradygmatycznymi]],
Linia 53: Linia 53:
* [[etymologia]] danego wyrazu bądź określenia,
* [[etymologia]] danego wyrazu bądź określenia,
* zasięg geograficzny danej jednostki językowej,
* zasięg geograficzny danej jednostki językowej,
* stopień ugruntowania danej jednostki mownej w tradycji językowej.
* stopień ugruntowania danego elementu w tradycji języka.


Zdarza się niekiedy, że w różnych [[kodyfikacja (językoznawstwo)|kodyfikacjach]] tego samego lub blisko spokrewnionych języków sankcjonuje się różne formy językowe. Na przykładzie [[język hiszpański|hiszpańskiego]] i [[języki słowiańskie|języków słowiańskich]]:
Zdarza się niekiedy, że w różnych [[kodyfikacja (językoznawstwo)|kodyfikacjach]] tego samego lub blisko spokrewnionych języków sankcjonuje się różne [[forma językowa|formy językowe]]. Na przykładzie [[język hiszpański|hiszpańskiego]], [[język angielski|angielskiego]] i [[języki słowiańskie|języków słowiańskich]]:
* wymowa typu [[seseo]] (zastępowanie głoski [<nowiki/>[[Spółgłoska szczelinowa międzyzębowa bezdźwięczna|θ]]] głoską [<nowiki/>[[Spółgłoska szczelinowa dziąsłowa bezdźwięczna|s]]]) ma status normatywnej w [[Ameryka Łacińska|Ameryce Łacińskiej]]; natomiast w [[Hiszpania|Hiszpanii]] kontynentalnej uchodzi za niestandardową{{r|seseo}},
* wymowa typu [[seseo]] (zastępowanie głoski [<nowiki/>[[Spółgłoska szczelinowa międzyzębowa bezdźwięczna|θ]]] głoską [<nowiki/>[[Spółgłoska szczelinowa dziąsłowa bezdźwięczna|s]]]) ma status normatywnej w [[Ameryka Łacińska|Ameryce Łacińskiej]]; natomiast w [[Hiszpania|Hiszpanii]] kontynentalnej uchodzi za niestandardową{{r|seseo}},
* zjawisko [[voseo]] mieści się w normie literackiej [[Argentyna|Argentyny]], [[Paragwaj]]u i [[Urugwaj]]u; natomiast w pozostałych krajach Ameryki Łacińskiej ma charakter [[Regionalizm (językoznawstwo)|regionalny]]{{r|voseo}};
* zjawisko [[voseo]] mieści się w normie literackiej [[Argentyna|Argentyny]], [[Paragwaj]]u i [[Urugwaj]]u; natomiast w pozostałych krajach Ameryki Łacińskiej ma charakter [[Regionalizm (językoznawstwo)|regionalny]]{{r|voseo}};
* podwójne zaprzeczenie jest upowszechnione w wielu językach europejskich, w angielszczyźnie jest to natomiast konstrukcja gwarowa, niefunkcjonująca w języku standardowym{{odn|Trudgill|Bauer|1998|s=120}};
* używanie wyrażenia „pisze” w znaczeniu „jest napisane” uważa się zwykle za wykraczające poza normy polskiego języka standardowego{{r|Kłosińska2015}}, niekiedy za dopuszczalne w jego niższym, [[styl potoczny|potocznym]] rejestrze{{r|Bańko}}; w literackiej słoweńszczyźnie identycznie składniowo konstrukcje ({{k|sl|piše}}) są natomiast w pełni akceptowane{{r|slovar}}.
* używanie wyrażenia „pisze” w znaczeniu „jest napisane” uważa się zwykle za wykraczające poza normy polskiego języka standardowego{{r|Kłosińska2015}}, niekiedy za dopuszczalne w jego niższym, [[styl potoczny|potocznym]] rejestrze{{r|Bańko}}; w literackiej słoweńszczyźnie identycznie składniowo konstrukcje (z użyciem {{k|sl|piše}}) są natomiast w pełni akceptowane{{r|slovar}}.


== Krytyka preskryptywizmu ==
== Krytyka preskryptywizmu ==

Wersja z 17:34, 12 lip 2019

Preskryptywizm (łac. praescribere – przepisywać, ordynować; in. normatywizm[1]) – dążność do formułowania norm i wzorców posługiwania się językiem naturalnym, z zamiarem wywarcia wpływu na jego użytkowników, aby trzymali się proponowanych środków[1][2][3]. Prawidła te mogą regulować aspekty językowe takie jak wymowa, fleksja, leksyka, semantyka, składnia i frazeologia, a także kwestie zewnętrznojęzykowe takie jak ortografia i interpunkcja[4]. Dążeniom preskryptywnym towarzyszy zwykle tendencja do określania nieaprobowanych form jako z gruntu „gorszych”, „niewłaściwych” bądź „nielogicznych”; związane są z nimi również normatywne koncepcje błędu i poprawności językowej[5].

Preskrypcja lingwistyczna może mieć na celu uformowanie utylitarnego języka standardowego lub formalne skodyfikowanie jego norm. Ustanowienie jednolitego kodu językowego ma w założeniu ułatwić komunikację na dużych obszarach geograficznych oraz zmaksymalizować jednoznaczność i klarowność przekazu[6]. Zgodność wypowiedzi z tak uformowanym umownym wzorcem nabiera szczególnego znaczenia w kontekstach formalnych[7][8], gdzie za społecznie stosowne uchodzi operowanie „neutralną”, normatywną formą języka[9]. Praktyki preskryptywne mogą być także umotywowane chęcią przeciwdziałania kształtującym się zmianom językowym[10].

Podejście preskryptywne stawia się często w opozycji do deskryptywizmu[11], czyli postawy wystrzegającej się sądów normatywnych na rzecz neutralnego opisu rzeczywistości, przyjmowanej we współczesnym językoznawstwie akademickim za fundament analizy gramatycznej[12]. Praktyki normatywne swoje zastosowanie znajdują natomiast w edukacji i działalności wydawniczej[13][14]. We wschodnioeuropejskiej tradycji lingwistycznej dyscyplina zajmująca się kultywacją języka standardowego i preskrypcją nosi nazwę kultury języka lub kultury mowy[15][16].

Niektórzy autorzy jako „preskryptywizm” określają koncepcję, w której pewną formę języka (z zasady język literacki[17]) promuje się jako wyższą lingwistycznie od innych, uznając tym samym ideologię języka standardowego za element konstytutywny preskryptywizmu lub wręcz utożsamiając preskryptywizm z tym systemem poglądów[18][19]. Inni natomiast używają tego pojęcia w odniesieniu do wszelkich działań mających na celu aktywne promowanie lub sankcjonowanie jakiegoś sposobu posługiwania się językiem (np. w danym kontekście lub rejestrze), nie implikując jednak, że praktyki te muszą się wiązać z propagowaniem ideologii języka standardowego[20]. Spotyka się również rozumienie, zgodnie z którym postawa preskryptywna to podejście kulturalnojęzykowe i kodyfikacyjne polegające na narzucaniu odgórnych nakazów i zakazów, opozycyjne wobec postaw bardziej liberalnych, nakazujących większe czerpanie w praktyce poradniczej ze wcześniejszych badań opisowych[21]; w szerszym ujęciu jednak i te drugie stanowią formę preskryptywizmu[15].

Skrajną formą preskryptywizmu jest puryzm językowy[22].

Zastosowanie preskrypcji

Preskrypcja lingwistyczna klasyfikowana jest jako końcowy etap standaryzacji języka. Odbywa się ona w otoczeniu kulturowym i jest umotywowana politycznie. Można ją pojmować jako formę postępu społecznego i kultywacji kultury. Jako że kulturę uważa się za główną siłę w rozwoju języka standardowego, kraje zróżnicowane językowo często promują standaryzację i nawołują do przestrzegania stanowionych norm preskryptywnych[23]. Istnienie ustabilizowanego standardu i ortografii może przydawać językowi większego prestiżu społecznego oraz poważania jako „prawdziwa”, pełnoprawna forma mowy[24].

Każda mowa wykazuje pewne zróżnicowanie na płaszczyźnie geograficznej i środowiskowej. Proponenci normatywizmu wychodzą z założenia, że dla efektywnego porozumiewania się w szerokim spektrum domen komunikacyjnych, pozbawionego nieporozumień i nieścisłości, potrzebne jest wykształcenie i uregulowanie konwencjonalnego standardu językowego. Jako że jednak język podlega ciągłym zmianom i przeobrażeniom, częstym przedmiotem sporów staje się kwestia, które środki powinny być uznawane za część ogólnonarodowej normy. Preskryptywiści stawiają sobie za zadanie nakreślenie i popularyzację pewnych wzorców posługiwania się językiem[25].

Za pierwszy i główny cel preskrypcji lingwistycznej uważa się promowanie i konkretyzowanie zasad języka standardowego w kontekstach edukacyjnych, choć w jej zakres mogą wchodzić także inne próby wywarcia wpływu na praktykę językową, takie jak wydawanie porad w kwestiach stylistyczno-estetycznych[26], a także ustalanie jednolitej terminologii fachowej[27]. Jej praktyczne zastosowanie odnajduje się również w nauczaniu języków obcych, które z założenia wykazuje charakter normatywny – wiąże się ono bowiem z instruowaniem ludzi, jak powinni mówić, na podstawie wcześniej sporządzonej dokumentacji[28][29]. Ponadto wydawnictwa mające z zamierzenia funkcję opisową są w praktyce często interpretowane jako publikacje normatywne, służąc jako źródła autorytatywne przy rozstrzyganiu kwestii poprawnościowych[30]. Pewne postawy normatywne spotyka się także w społeczeństwach pozbawionych formalnie sterowanej standaryzacji, ale posiadających pewien dialekt cieszący się szczególnym prestiżem kulturalnym[31].

Preskrypcja pełni ważną rolę w ułatwianiu komunikacji międzyregionalnej – pozwala ona użytkownikom rozbieżnych dialektów operować wspólnym standardem mownym, szerzej zrozumiałym niż ich lokalne odmiany językowe. O ile taka mowa pomocnicza może uformować się samoistnie, chęć jej formalnego regulowania i nauczania jest powszechna w większości części świata[32]. Pisarze i inni autorzy często przywiązują wagę do przestrzegania norm preskryptywnych, chcąc uczynić przekaz bardziej przejrzystym i zrozumiałym dla szerokiego grona odbiorców[32]. Ponadto stabilność języka na przestrzeni wieków pozwala lepiej rozumieć teksty z minionych epok.

Źródła autorytatywne

Hiszpańska Akademia Królewska, Madryt

Preskrypcja zakłada istnienie autorytatywnych źródeł wydających zalecenia normatywne, szanowanych przez znaczącą część pisarzy i innych użytkowników języka. W przypadku języka angielskiego za takie źródła uchodzą zwykle książki. Przez większą część XX wieku poradnik Modern English Usage autorstwa H. W. Fowlera był uważany za wyznacznik standardowej angielszczyzny brytyjskiej[33]; w odniesieniu do odmiany amerykańskiej podobnym uznaniem cieszyła się publikacja The Elements of Style autorstwa Williama Strunka i E. B. White’a. Gramatyka Duden (po raz pierwszy wydana w 1880) pełni podobną rolę w przypadku języka niemieckiego. Mimo że leksykografowie często uznają swoją pracę za czysto opisową, jako źródła normatywne powszechnie traktowane są także słowniki[30].

Formalna regulacja

W niektórych miejscach świata preskrypcja lingwistyczna jest realizowana przez formalne gremia. Przykładem takiej instytucji jest paryska Akademia Francuska, której zalecenia dotyczące języka francuskiego są szeroko respektowane w świecie francuskojęzycznym, choć nie mają realnej mocy prawnej. W Niemczech i Holandii ostatnie reformy pisowni, takie jak niemiecka z 1996, zostały opracowane przez zespoły specjalistów na zlecenie poszczególnych rządów, a następnie wdrożone w formie uchwał. Niektóre z nich spotkały się z silnym sprzeciwem.

Przykłady narodowych instytucji i inicjatyw preskryptywnych:

Rodzaje preskryptywizmu

Anne Curzan wyróżnia cztery rodzaje preskryptywizmu[38]:

  • preskryptywizm standaryzacyjny (ang. standardising prescriptivism) – ma na celu kultywowanie i promowanie zasad języka standardowego w danej społeczności; może wiązać się z chęcią ujednolicenia praktyki mownej[39];
  • preskryptywizm stylistyczny (ang. stylistic prescriptivism) – ma na celu doradzanie w kwestiach stylistycznych, dotyczących doboru form i struktur w obrębie standardu literackiego; w ocenach tych dużą rolę odgrywają kryteria adekwatności, logiczności, klarowności, przydatności funkcjonalnej, zwięzłości i estetyki[40];
  • preskryptywizm restoratywny (ang. restorative prescriptivism) – ma na celu promowanie starszych form i konstrukcji dla podtrzymywania tradycji językowej i dbałości o „czystość” mowy[41];
  • preskryptywizm politycznie responsywny (ang. politically responsive prescriptivism) – ma na celu promowanie określeń i użyć postrzeganych jako politycznie poprawne i egalitarne; w przeciwieństwie do trzech pozostałych ten typ preskrypcji uchodzi za progresywny społecznie[42].

Kryteria normotwórcze

Preskrypcja lingwistyczna może się odbywać w oparciu o poniższe kryteria i czynniki[43]:

  • zgodność danych elementów z zasadami ekonomii językowej,
  • funkcjonalność i precyzja semantyczna danych jednostek językowych,
  • zgodność danej jednostki językowej z istniejącymi prawidłami syntagmatycznymi i paradygmatycznymi,
  • stopień zakorzenienia danej jednostki językowej w tekstach literackich i w języku ludzi wykształconych,
  • etymologia danego wyrazu bądź określenia,
  • zasięg geograficzny danej jednostki językowej,
  • stopień ugruntowania danego elementu w tradycji języka.

Zdarza się niekiedy, że w różnych kodyfikacjach tego samego lub blisko spokrewnionych języków sankcjonuje się różne formy językowe. Na przykładzie hiszpańskiego, angielskiego i języków słowiańskich:

  • wymowa typu seseo (zastępowanie głoski [θ] głoską [s]) ma status normatywnej w Ameryce Łacińskiej; natomiast w Hiszpanii kontynentalnej uchodzi za niestandardową[44],
  • zjawisko voseo mieści się w normie literackiej Argentyny, Paragwaju i Urugwaju; natomiast w pozostałych krajach Ameryki Łacińskiej ma charakter regionalny[45];
  • podwójne zaprzeczenie jest upowszechnione w wielu językach europejskich, w angielszczyźnie jest to natomiast konstrukcja gwarowa, niefunkcjonująca w języku standardowym[46];
  • używanie wyrażenia „pisze” w znaczeniu „jest napisane” uważa się zwykle za wykraczające poza normy polskiego języka standardowego[47], niekiedy za dopuszczalne w jego niższym, potocznym rejestrze[48]; w literackiej słoweńszczyźnie identycznie składniowo konstrukcje (z użyciem piše) są natomiast w pełni akceptowane[49].

Krytyka preskryptywizmu

Mimo że językoznawcy zauważają istotną rolę społeczną praktyk normatywnych jako formy promowania standardu językowego wśród użytkowników języka, częstym przedmiotem krytyki staje się kwestia jakości norm preskryptywnych i ich zasadności funkcjonalnej. Zwraca się m.in. uwagę na to, że sankcjonowane wzorce normatywne nierzadko stoją w sprzeczności z faktycznie notowaną praktyką mowną, w tym również z uzusem wykształconych warstw społeczeństwa[25]. Zarzucenie roli normotwórczej zwyczaju językowego na rzecz kierowania się własnymi preferencjami i przesądami przypisywano przede wszystkim osiemnastowiecznym preskryptywistom układającym normy angielszczyzny, których posądzano o sztuczne przenoszenie na grunt tego języka zasad składniowych łaciny[50][51]. Wielu lingwistów, m.in. Geoffrey Pullum i inni autorzy publikujący na blogu Language Log, zastrzeżenia jakościowe wyraża jednak również w odniesieniu do porad promowanych przez bardziej współczesne wydawnictwa normatywne, w tym te wysoko cenione, jak Elements of Style autorstwa E. B. White’a i Williama Strunka[52]. Językoznawcy zauważają w szczególności, że popularne poradniki językowe pisane przez wpływowych dziennikarzy i powieściopisarzy (np. Strictly English: The Correct Way to Write ... and Why It Matters autorstwa Simona Heffera) zawierają podstawowe błędy w zakresie analizy lingwistycznej[53][54].

Niekiedy mówi się o tzw. hiperstandaryzacji, czyli tendencji do usilnego dyktowania przepisów dotyczących różnych aspektów języka standardowego (m.in. stylistycznych), bez względu na to, czy zasady te mają rzeczywisty wpływ na sprawność komunikacji[55][56]. Zdaniem Snježany Kordić w sytuacji, gdy proponowane reguły nie są przyjęte przez ogół społeczeństwa nie można ich uznawać za faktyczne składniki normy, jaką tworzy język standardowy[57]. Amerykański psycholog i językoznawca Steven Pinker na temat preskryptywizmu w języku angielskim wyraża się następująco: Szablon:CytatD  Stwierdza również, że: Szablon:CytatD 

Z krytycznymi głosami lingwistów spotyka się także sam sposób promowania normatywnej postaci języka i przedstawienia jej stosunku do innych odmian językowych. Zauważa się bowiem, że propagowaniu języka standardowego z zasady towarzyszy tendencja do ujmowania go jako „obowiązkowej” formy języka, wyższej od innych, nieskodyfikowanych wariantów[58], budująca przekonanie, że językiem potrafi się posługiwać jedynie pewna grupa preskryptywistów[59]. Jako negatywne następstwo takich praktyk wymienia się wywołanie masowego poczucia niepewności językowej (ang. linguistic insecurity) wśród rodzimych użytkowników języka[60], spowodowanego przeświadczeniem, że tylko standard stanowi pełnoprawną formę mowy, a także powiązanym z tym przekonaniem, że do przyswojenia umiejętności poprawnego operowania mową ojczystą wymagany jest formalny instruktaż edukacyjny ze strony autorytatywnych gremiów[61][62]. Zadomowiony społecznie negatywny stosunek do pewnych odmian językowych nie znajduje jednak uzasadnienia we współczesnej wiedzy lingwistycznej, która każe uznawać wszelkie systemy językowe za jednakowo efektywne i równoważne w ujęciu ściśle naukowym, niezależnie od statusu socjoekonomicznego ich użytkowników[63]. František Čermák stwierdza, że w autentycznym języku mówionym nie istnieje dychotomia „poprawny–niepoprawny” ani pojęcie błędu – koncepcje te uznaje za wypadkowe ideologii i strategii normatywistów[59]. Zbiór popularnie wyznawanych poglądów na temat hierarchii językowej, typowo towarzyszących powstaniu standardowej odmiany języka, określany jest przez socjolingwistów mianem ideologii języka standardowego[64][19].

Chorwaccy lingwiści Mate Kapović, Anđel Starčević i Daliborka Sarić zauważają ponadto paradoks, jaki zachodzi na gruncie chorwackiej tradycji normatywistycznej, która funkcjonowanie dialektów regionalnych każe postrzegać jako świadectwo bogactwa językowego, jednocześnie wykazując negatywny stosunek do wszelkich odstępstw od stanowionej normy językowej. W tradycji tej warianty języka bliskie standardowi traktuje się bowiem jako jego „źle nauczone” formy, a nie jako swoiste odmiany dialektalne, co – zdaniem tych badaczy – jest nieuzasadnione naukowo[65]. Ci sami autorzy twierdzą również, że rodzimi użytkownicy danej mowy z definicji posługują się nią doskonale, uznając, że o jakiejkolwiek poprawie w jej obrębie można mówić wyłącznie w odniesieniu do aspektów stylu, retoryki itp. Negatywnie oceniają oni tendencję chorwackich preskryptywistów do utożsamiania poprawności językowej z przestrzeganiem zasad języka standardowego[66]

Mate Kapović krytykuje normatywistów, którzy zabierając głos w kwestii przepisów ortograficznych, stawiają je na równi z kwestiami ściśle językowymi[67]. Wyraża on pogląd, że popularne debaty na temat pisowni i błędów ortograficznych są nieproporcjonalne do skali i charakteru zjawiska, zwracając uwagę na umowny charakter ortografii i zaznaczając, że stanowi ona element zewnętrzny wobec systemu językowego, niewypracowany na gruncie wszystkich języków i niekonieczny do ich prawidłowego funkcjonowania[68][69]. Kapović, Starčević i Sarić piszą również, że pleonazmów – choć istotnie będących formą redundancji – nie można z punktu widzenia naukowego traktować jako wyrażeń niepoprawnych, stwierdzając, że nadmiarowość stanowi jedną z podstawowych cech struktury językowej[70]. Odrzucanie redundancji określają oni jako wyraz szkodliwej hipernormatywności, której język literacki w rzeczywistości nie podlega[71].

Preskryptywizm a językoznawstwo

 Zobacz też: Pojęcie błędu a językoznawstwo i Poprawność językowa a językoznawstwo.

Preskryptywizm nie znajduje szerokiej akceptacji we współczesnym językoznawstwie akademickim. Większość językoznawców widzi swoją rolę naukową jako osób skupiających się na rejestrowaniu i badaniu rzeczywistego kształtu języka, ściśle stroniących od formułowania sądów normatywnych i prób ingerencji w sposób funkcjonowania systemu językowego[72]. Przyjęcie takiej postawy, zwanej deskryptywizmem, uzasadnia się założeniem o arbitralności znaków językowych, sformułowanym przez Ferdinanda de Saussure’a, zgodnie z którym jednostki językowe mają charakter niemotywowany, umowny[73]. Ponadto używanie w stosunku do języka określeń emocjonalnych takich jak „dobry”, „zły”, „racjonalny” czy „elegancki” samo w sobie uchodzi za chybione naukowo[22].

W XIX- i XX-wiecznych pracach lingwistycznych pojawiały się elementy wartościujące, postulujące powiązanie stanu języka ze stanem kultury narodu, a także koncepcję doskonałego, optymalnego stadium rozwoju systemów językowych, zakładającą wyższość pewnych typów języków nad innymi. Wśród językoznawców z szerszą aprobatą spotyka się jednak pogląd uznający tego rodzaju oceny zjawisk językowych za naukowo bezpodstawne[74]. Większość lingwistów stoi na stanowisku, że wszystkie formy języka stanowią pełnoprawne systemy komunikacyjne, wyposażone w swoje własne struktury logiczne i reguły gramatyczne. Współcześni badacze zauważają, że postulaty preskryptywizmu są odzwierciedleniem praktyki i preferencji elit, nie zaś koncepcjami wykształconymi w sposób naturalny i mającymi charakter obiektywny[75]. I tak w zachodnich środowiskach akademickich panuje powszechna zgoda, że wartościowanie faktów językowych, w tym ocenianie ich w kategoriach poprawnościowych, nie należy do zadań językoznawstwa, analogicznie do praktyki w innych dziedzinach nauki, które stronią od wydawania subiektywnych ocen na temat przedmiotu badań[72].

Odrzucenie preskryptywizmu jako podstawy praktyki naukowej nie oznacza jednak całkowitego sprzeciwienia się idei regulacji języka. Lingwiści dostrzegają praktyczną funkcję języka standardowego jako pomocniczego środka komunikacji we współczesnych społeczeństwach, a także konieczność utrzymania go w pewnym ustabilizowanym stanie – podkreślają oni jednak równoważność lingwistyczną wszelkich odmian mowy[22][76], a także ich rolę w budowaniu tożsamości społecznej[77]. Niekiedy postulują przy tym silniejsze stosowanie kryterium uzualnego przy ustalaniu postaci standardowej języka[25] oraz zarzucenie tendencji hipernormalizacyjnych, zakłamujących jej rzeczywisty obraz[71]. Językoznawca Larry Trask sugeruje, że zalecenia normatywistów można traktować jako porady stylistyczne, postrzegając istnienie standardu językowego i przypisywaną mu rolę jako kwestię konwenansu społeczno-obyczajowego[13]. Mimo że lingwiści przyjmują w swojej praktyce analitycznej stanowisko deskryptywne, preskryptywizm jako zjawisko społeczno-kulturowe stanowi istotny przedmiot badań socjolingwistycznych[78]. Normatywizm traktowany jest współcześnie nie tylko jako potoczna postawa językowa, ale również jako fakt społeczny, będący niekiedy mechanizmem napędzającym zmiany językowe[3].

Podejście odmienne od powyższego reprezentują natomiast językoznawcy z niektórych krajów byłego bloku wschodniego, gdzie panują zakorzenione tradycje normatywistyczne, negatywnie odnoszące się do zróżnicowania językowego[79]. Litewska lingwistka Loreta Vaicekauskienė jako źródło tych postaw językoznawczych, sprzecznych z zachodnimi poglądami naukowymi, podaje koncepcje wypracowane przez przedstawicieli Praskiego Koła Lingwistycznego, stwierdzając, że stowarzyszenie to było prawdopodobnie jedyną szkołą lingwistyczną, która podjęła próbę włączenia regulacji normatywnej języka w zakres językoznawczej praktyki naukowej[80]. W krajach byłego bloku wschodniego zauważalne jest ponadto popularne postrzeganie językoznawców jako osób koncentrujących się na problematyce kodyfikacji językowej, stojących na straży poprawności języka, mimo że również tutaj część badaczy dystansuje się od takiego rodzaju działalności, niekiedy wręcz podając w wątpliwość jej zasadność naukową i sens praktyczny[15][81]. Choć status normatywistyki (kultury języka) jako dyscypliny naukowej kwestionowany był również na gruncie polskim, tę myśl humanistyczną zwykło się w polskiej tradycji określać także mianem „językoznawstwa normatywnego” lub „językoznawstwa preskryptywnego” i traktować jako formę aktywności ubocznej, wciąż wchodzącej w zakres zainteresowań lingwistów[15]. Witold Mańczak wymienił rozstrzyganie wątpliwości poprawnościowych w języku ojczystym jako jedno z praktycznych zastosowań językoznawstwa[82].

Zobacz też

Przypisy

  1. ↑ a b Maciej Adamski i inni, normatywizm, [w:] Irena Kamińska-Szmaj (red.), Słownik wyrazów obcych, wyd. 1, Wrocław: Europa, 2001, ISBN 83-87977-08-X, OCLC 46731315.
  2. ↑ Scott Sadowsky, Ricardo Martínez, El normativismo y el poder, wyd. 2, Uniwersytet w Concepción, 2009, s. 1 (hiszp.).
  3. ↑ a b Strelēvica-Ošiņa 2018 ↓.
  4. ↑ Poprawność językowa, [w:] Andrzej Markowski (red.), Wielki słownik poprawnej polszczyzny PWN, Warszawa 2010, ISBN 978-83-01-14198-1.
  5. ↑ Iva Nebeská, JAZYKOVÁ SPRÁVNOST, [w:] Petr Karolak, Marek Nekula, Jana Pleskalová (red.), Nový encyklopedický slovník češtiny, 2017 (cz.).
  6. ↑ Lívia Nagyné Foki, From Theoretical to Pedagogical Grammar: Reinterpreting the Role of Grammar in English Language, Veszprém 2006, s. 80–81 (ang.).
  7. ↑ Suzanne Eggins, Introduction to Systemic Functional Linguistics: 2nd Edition, A&C Black, 2004, s. 139, ISBN 0-8264-5787-8 (ang.).
  8. ↑ M. Victoria Escandell Vidal i inni, Claves del Lenguaje Humano, Editorial Universitaria Ramon Areces, 2014, s. 279, ISBN 978-84-9961-159-4 (hiszp.).
  9. ↑ Kapović 2010 ↓, s. 55–74.
  10. ↑ Linda Pillière i inni, Standardising English, Cambridge University Press, 2018, s. 6–7, ISBN 978-1-107-19105-1 (ang.).
  11. ↑ McArthur 1992 ↓, s. 286.
  12. ↑ Przypisy:
  13. ↑ a b Trask 1999 ↓, s. 47–48.
  14. ↑ Nils Langer, Linguistic Purism in Action: How auxiliary tun was stigmatized in Early New High German, Walter de Gruyter, 2013, s. 223, ISBN 978-3-11-088110-3 (ang.).
  15. ↑ a b c d Andrzej Markowski, Językoznawstwo normatywne dziś i jutro: stan, zadania, szanse, zagrożenia, [w:] Konferencje i dyskusje naukowe [online], Rada Języka Polskiego [dostęp 2018-11-21].
  16. ↑ Speech Culture, [w:] The Great Soviet Encyclopedia, wyd. 3, 1970–1979 (ang.).
  17. ↑ Čermák 2011 ↓, s. 82–84.
  18. ↑ Annabelle Mooney, Betsy Evans, Language, Society and Power: An Introduction, Routledge, 2018, ISBN 978-0-429-82339-8 (ang.).
  19. ↑ a b Mate Kapović, Jezik i konzervativizam, [w:] Tvrtko Vuković, Maša Kolanović, Komparativni postsocijalizam: slavenska iskustva, Zagrzebska Szkoła Slawistyczna, 2013, s. 391–400 [dostęp 2018-11-06] (serb.-chorw.).
  20. ↑ Michael D Kliffer, “Quality of language”: The changing face of Quebec prescriptivism, Uniwersytet McMastera, s. 1 (ang.).
  21. ↑ Beata Jezierska, Frazeologizmy w polskich przekładach współczesnej prozy francuskiej (na wybranych przykładach), Poznań: Wydział Filologii Polskiej i Klasycznej: Instytut Filologii Polskiej, 2016, s. 97–99.
  22. ↑ a b c Nils Langer, Winifred Davies, Linguistic Purism in the Germanic Languages, t. 75, Walter de Gruyter, 2011 (Studia Linguistica Germanica), s. 7–10, ISBN 978-3-11-090135-1 (ang.).
  23. ↑ Carol Percy, Ingrid Tieken-Boon van Ostade, Prescription and Tradition: Establishing Standards across Time and Space, Bristol/Buffalo/Toronto: Multilingual Matters, 2016, s. 3, ISBN 978-1-78309-652-7 (ang.).
  24. ↑ Mari C. Jones, Damien Mooney, Creating Orthographies for Endangered Languages, Cambridge University Press, 2017, s. 10, ISBN 978-1-107-14835-2 (ang.).
  25. ↑ a b c Trask 1999 ↓, s. 163–164.
  26. ↑ McArthur 1992 ↓, s. 979, 982–83.
  27. ↑ Puzynina 1984 ↓, s. 549.
  28. ↑ Jeanette Sakel, Study Skills for Linguistics, Routledge, 2015 (Understanding Language), s. 34, ISBN 978-1-317-53009-1 (ang.).
  29. ↑ Harimurti Kridalaksana, Bahasa dan Linguistik, [w:] Kushartanti, Untung Yuwono, Multamia Lauder (red.), Pesona bahasa: langkah awal memahami linguistik, Dżakarta: Gramedia Pustaka Utama, 2007, s. 13–14, ISBN 978-979-22-1681-3 (indonez.).
  30. ↑ a b Benjamin Lyngfelt i inni, Constructicography at work: Theory meets practice in the Swedish constructicon, [w:] Benjamin Lyngfelt i inni red., Constructicography: Constructicon development across languages, t. 22, Amsterdam: John Benjamins Publishing Company, 2018 (Constructional Approaches to Language), s. 59, DOI: 10.1075/cal.22.03lyn, ISBN 978-90-272-0100-3 (ang.).
  31. ↑ Zsuzsanna Fagyal, Douglas Kibbee, Frederic Jenkins, French: A Linguistic Introduction, Cambridge University Press, 2006, s. 4–7, ISBN 978-1-139-45956-3 (ang.).
  32. ↑ a b Descriptive style, [w:] S Martin Mathivannan, A stylistic study of Vikram Seths novel an equal music, Inflibnet Centre, 2008, s. 64–65, 70–71 [dostęp 2019-02-14] (ang.).
  33. ↑ McArthur 1992 ↓, s. 414.
  34. ↑ Podstawowe informacje o Radzie [online], Rada Języka Polskiego [dostęp 2019-01-27].
  35. ↑ Polish Under Siege?, [w:] Władysław Chłopicki, In and Out of English: For Better, for Worse?, Multilingual Matters, 2005 (Translating Europe), s. 110, ISBN 978-1-85359-787-9 (ang.).
  36. ↑ Joanna Dąbrowska, Ocena poprawności językowej prac egzaminacyjnych uczniów III klasy gimnazjum: wewnętrznojęzykowe przyczyny trudności w ocenie, wyniki zastosowania skali egzaminacyjnej, zalecenia dla systemu egzaminacyjnego, „Edukacja”, 2 (118), 2012, s. 96–97, ISSN 0239-6858.
  37. ↑ Halina Karaś, Regionalizm, [w:] Leksykon terminów i pojęć dialektologicznych, [w:] DIALEKTOLOGIA POLSKA [dostęp 2019-01-27].
  38. ↑ Curzan 2014 ↓, s. 24.
  39. ↑ Curzan 2014 ↓, s. 28–32.
  40. ↑ Curzan 2014 ↓, s. 33.
  41. ↑ Curzan 2014 ↓, s. 36.
  42. ↑ Curzan 2014 ↓, s. 38.
  43. ↑ Grzegorz Krynicki, Prescriptivism. Polish and English Dialects., [w:] contrastive grammar course [online], ifa.amu.edu.pl [dostęp 2018-11-19] (ang.).
  44. ↑ Justo Fernández López, CECEO y SESEO [online], hispanoteca.eu [zarchiwizowane z adresu 2014-12-31] (hiszp.).
  45. ↑ Voseo en la variedad rioplatense (Argentina, Paraguay y Uruguay) [online], fondazionemilano.eu [dostęp 2018-11-19] (hiszp.).
  46. ↑ Trudgill i Bauer 1998 ↓, s. 120.
  47. ↑ Katarzyna Kłosińska, jest napisane, [w:] Poradnia językowa [online], PWN, 2 grudnia 2015 [dostęp 2018-12-30].
  48. ↑ Opinie normatywne prof. Mirosława Bańko:
  49. ↑ pisati, [w:] Slovar slovenskega knjižnega jezika [online], Inštitut za slovenski jezik Frana Ramovša ZRC SAZU [dostęp 2018-12-30] (słoweń.).
  50. ↑ John Patrick Brierley Allen, Stephen Pit Corder, Papers in Applied Linguistics, „The Edinburgh Course in Applied Linguistics: Papers in applied linguistics”, 2, Oxford University Press, 1975, s. 32, ISBN 978-0-19-437058-5 (ang.).
  51. ↑ Clayton Valli, Ceil Lucas, Linguistics of American Sign Language: An Introduction, t. 2, Gallaudet University Press, 2000, s. 224, ISBN 978-1-56368-097-7 (ang.).
  52. ↑ Geoffrey Pullum, 50 Years of Stupid Grammar Advice [online], The Chronicle of Higher Education, 17 kwietnia 2009 [dostęp 2018-11-28] (ang.).
  53. ↑ Geoffrey Pullum, English grammar: not for debate, [w:] Prescriptivist poppycock [online], Language Log, 11 września 2010 [dostęp 2018-11-28] (ang.).
  54. ↑ Geoffrey Pullum, Strictly incompetent: pompous garbage from Simon Heffer, [w:] Prescriptivist poppycock [online], Language Log, 15 listopada 2010 [dostęp 2018-12-29] (ang.).
  55. ↑ Cameron 1995 ↓, s. 47.
  56. ↑ Kordić 2010 ↓, s. 65.
  57. ↑ Kordić 2010 ↓, s. 62.
  58. ↑ Starčević 2016 ↓, s. 67–75.
  59. ↑ a b Čermák 2011 ↓, s. 83.
  60. ↑ Starčević 2016 ↓, s. 99–100.
  61. ↑ Loreta Vaicekauskienė, ‘Good Language’ and Insecure Speakers: A Study into Metalinguistic Awareness of TV and Radio Journalists in the Context of Language Monitoring in Lithuania, [w:] Aurelija Usonienė, Nicole Nau, Ineta Dabašinskienė (red.), Multiple Perspectives in Linguistic Research on Baltic Languages, Cambridge Scholars Publishing, 2012, s. 78–80 (ang.).
  62. ↑ Ulrike Vogl, Standard language ideology and the history of Romance-Germanic encounters, [w:] Catharina Peersman, Gijsbert Rutten, Rik Vosters (red.), Past, Present and Future of a Language Border: Germanic-Romance Encounters in the Low Countries, Walter de Gruyter GmbH & Co KG, 2015, s. 110–112, ISBN 978-1-61451-583-8 (ang.).
  63. ↑ William Delaney O’Grady, Michael Dobrovolsky, Francis Katamba, Contemporary linguistics: an introduction, Longman, 1996, s. 6, ISBN 978-0-582-24691-1 (ang.).
  64. ↑ Arab nationalism and/as language ideology, [w:] Gibson Ferguson, Language Planning and Education, Edinburgh University Press, 2006, s. 21–22, ISBN 978-0-7486-2658-8 (ang.).
  65. ↑ Kapović, Starčević i Sarić 2016 ↓, s. 56–57.
  66. ↑ Kapović, Starčević i Sarić 2016 ↓, s. 51.
  67. ↑ Kapović 2010 ↓, s. 113–125.
  68. ↑ Kapović 2010 ↓, s. 38.
  69. ↑ Mate Kapović, Language, Ideology and Politics in Croatia, „Slavia centralis”, IV/2, 2011, s. 51–52 (ang.).
  70. ↑ Kapović, Starčević i Sarić 2016 ↓, s. 63–64.
  71. ↑ a b Kapović, Starčević i Sarić 2016 ↓, s. 65.
  72. ↑ a b Milroy i Milroy 1999 ↓, s. 3–9.
  73. ↑ Kapović, Starčević i Sarić 2016 ↓, s. 47–49.
  74. ↑ Puzynina 1984 ↓, s. 543.
  75. ↑ Mesthrie 2009 ↓, s. 15–18.
  76. ↑ Mate Kapović, Jezik i konzervativizam, [w:] Tvrtko Vuković, Maša Kolanović, Komparativni postsocijalizam: slavenska iskustva, Zagrzebska Szkoła Slawistyczna, 2013, s. 391–400 [dostęp 2018-11-06], Cytat: „Preskriptivizam je neznanstveni pristup jeziku u kojem se nasumično propisuje što je u jeziku »pravilno«, a što nije. [...] Preskriptivisti koriste različite »argumente« da bi objasnili zašto je nešto u jeziku »ispravno«, a nešto drugo nije – npr. tradiciju (nerijetko izmišljenu ili krivotvorenu), »logičnost« (često upitnu), [...], etimologiju (često pogrešnu), pozivanje na opskurantističke pojmove kao što su »duh jezika« i sl. [...] Čisto znanstveno gledano – sve riječi, oblici i strukture koje se u jeziku upotrebljavaju su pravilne. [...] Druga je stvar što su, stjecajem povijesnih okolnosti, samo neki od tih oblika (zasad) standardni [...]. Standardni jezici su, među ostalim, posljedica percipirane potrebe u modernim nacionalnim državama za postojanjem službene i nadregionalne varijante jezika, no to ne znači da je sve što nije standardno »nepravilno«, kao što ne znači da je standardni jezik ikako imanentno vrjedniji od bilo kojeg drugog oblika jezika.”
    „Preskriptivizam je potpuno neznanstvena ali jako proširena tendencija da se jezik, umjesto opisivanja i analiziranja, propisuje, proizvoljno određujući što bi u jeziku kako »trebalo biti«. Iako su osnovni nosioci preskriptivizma u načelu jezikoslovci (kod nas uglavnom kroatisti, ali ne isključivo), preskriptivizam nema nikakve veze s lingvistikom kao znanošću niti se znanstveno ikako može opravdati. Tu je, kako rekosmo, riječ o konzervativnom političkom projektu koji se provodi na jezičnom planu, a onda ga se naknadno pokušava legitimizirati tobožnjim lingvističkim argumentima [...]. Razlika između preskriptivizma kao konzervativne ideologije koja se ispoljava u jeziku i jezične preskripcije kao takve (koja je potrebna kada se propisuje standard kao službena jezična norma) je u tome što prvi jezično propisivanje uzima kao svojevrsni raison d'être i pokušava ga znanstveno opravdati, dok je u drugoj riječ isključivo o tehničkoj potrebi prilikom kodificiranja službenoga oblika jezika. Kraće rečeno, ako se određena jezična varijanta propiše kao službena iz čisto praktičnih razloga, to nipošto ne povlači za sobom automatski i zastupanje stava da je samo takav propis moguć i ispravan.” (serb.-chorw.).
  77. ↑ Juan Carlos Moreno Cabrera, La dignidad e igualdad de las lenguas. Crítica de la discriminación lingüística, Madryt: Alianza, 2000, s. 157–160, ISBN 978-84-206-6744-7, Cytat: „Si la moderna ciencia lingüística no apoya esta distinción entre formas correctas o buenas y formas incorrectas o malas de hablar, ¿de dónde surge, pues, este interés en tachar unas hablas de incultas o incorrectas? [...] La idea de que el vulgo inculto habla mal ha sido difundida y alentada desde el poder político y educativo para facilitar que los hablantes de variedades lingüísticas no estándares las abandonen y se sumen a los modelos de habla considerados cultos. De esa manera se consigue, a través de este prejuicio, que el propio pueblo abandone sus formas de hablar de modo voluntario y contribuya a la destrucción de sus propias señas de identidad lingüística.” (s. 157)
    „Desde un punto de vista objetivo y estrictamente lingüístico, no hay nada que haga unas formas de hablar peores o menos dignas que otras. Como observa el profesor Borrego Nieto, las instancias educativas desempeñan aquí un papel crucial. Sería interesante no identificar correcto con normativo. Si no se nos impone una norma, podemos aceptarla libremente, pero debemos tener presente que esa norma no es más correcta que otras posibles simplemente porque la acepten o ensalcen determinadas instancias sociales.” (s. 160) (hiszp.).
  78. ↑ Pearce 2012 ↓, s. 79.
  79. ↑ Miklós Kontra, Language contact in East-Central Europe, „Multilingua”, 19, Mouton Publishers, 2000, s. 193 (ang.).
  80. ↑ Loreta Vaicekauskienė, Lithuanian Language Ideology: A History of Ideas, Power and Standardisation [online] [dostęp 2019-03-22] (ang.).
  81. ↑ Starčević 2016 ↓, s. 68.
  82. ↑ Praktyczne zastosowania lingwistyki, [w:] Witold Mańczak, Problemy językoznawstwa ogólnego, Wrocław–Warszawa–Kraków: Ossolineum, 1996, s. 231, ISBN 83-04-04327-0.
Błąd w przypisach: Znacznik <ref> o nazwie „bhs”, zdefiniowany w <references>, nie był użyty wcześniej w treści.
BŁĄD PRZYPISÓW

Błąd w przypisach: Znacznik <ref> o nazwie „chomsky”, zdefiniowany w <references>, nie był użyty wcześniej w treści.
BŁĄD PRZYPISÓW

Błąd w przypisach: Znacznik <ref> o nazwie „kapovic3”, zdefiniowany w <references>, nie był użyty wcześniej w treści.
BŁĄD PRZYPISÓW

Błąd w przypisach: Znacznik <ref> o nazwie „kroch”, zdefiniowany w <references>, nie był użyty wcześniej w treści.
BŁĄD PRZYPISÓW

Błąd w przypisach: Znacznik <ref> o nazwie „milroy”, zdefiniowany w <references>, nie był użyty wcześniej w treści.
BŁĄD PRZYPISÓW

Błąd w przypisach: Znacznik <ref> o nazwie „pinker”, zdefiniowany w <references>, nie był użyty wcześniej w treści.
BŁĄD PRZYPISÓW

Błąd w przypisach: Znacznik <ref> o nazwie „schieffelin”, zdefiniowany w <references>, nie był użyty wcześniej w treści.
BŁĄD PRZYPISÓW

Błąd w przypisach: Znacznik <ref> o nazwie „trask2”, zdefiniowany w <references>, nie był użyty wcześniej w treści.
BŁĄD PRZYPISÓW

Błąd w przypisach: Znacznik <ref> o nazwie „trudgill”, zdefiniowany w <references>, nie był użyty wcześniej w treści.
BŁĄD PRZYPISÓW

Bibliografia

Linki zewnętrzne

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Preskryptywizm_(językoznawstwo)&oldid=57058094”