Książęta I Rzeczypospolitej

Książęta I Rzeczypospolitej – przedstawiciele rodów i instytucji, które pomimo zasady równości wszystkich przedstawicieli stanu szlacheckiego uzyskały prawo stosowania tytułu książęcego w życiu publicznym I Rzeczypospolitej oraz zachowały pewne przywileje.

W przypadku rodów szlacheckich tytuł przysługiwał początkowo jedynie tym z nich, które do czasu unii lubelskiej (1569) zachowały swe odrębne dzielnice (księstwa) w ramach Wielkiego Księstwa Litewskiego. Dotyczyło to niektórych potomków Gedymina i Ruryka oraz Radziwiłłów. Przed I rozbiorem Rzeczypospolitej sejm potwierdził lub nadał tytuły książęce jedynie kilku rodom wywodzącym się z szeregów polskiej i litewskiej szlachty. Dopiero w trakcie sejmu rozbiorowego, na specjalne życzenie rządu austriackiego, zatwierdzone zostały tytuły nadane w przeszłości przez władców Rzeszy Niemieckiej kilku szlacheckim rodom polskim. Ten sam sejm nadał również tytuły książęce kilku przedstawicielom ówczesnych elit politycznych.

Odrębną kategorię książąt stanowili władcy księstw lennych Rzeczypospolitej oraz książęta duchowni, biskupi Kościoła katolickiego.

Potęga rodów książęcych Rzeczypospolitej opierała się na olbrzymich posiadłościach ziemskich położonych przede wszystkim na ziemiach litewsko-ruskich. Należały do nich dawne udzielne dzielnice książęce oraz późniejsze nabytki terytorialne. Niektóre z tych posiadłości objęte zostały statutem ordynacji, co czyniło z nich trwałe domeny i źródło szczególnej pozycji niektórych domów książęcych.

Dwie ordynacje utworzyły rody, które uzyskały (Gonzaga-Myszkowscyy) lub mogły uzyskać (Zamoyscy) zagraniczny tytuł arystokratyczny. Uzyskany tą droga tytuł ordynata, stawał się dla głowy rodu wyróżnieniem zbliżonym pod względem prestiżu do tytułu książęcego.

W przypadku kilku rodów (Koniecpolscy, Denhoffowie, Ossolińscy, Ogińscy) uzyskane tytuły zagraniczne nie zyskały nigdy sankcji prawnej w ramach I Rzeczypospolitej. Bliska uzyskania takiej pozycji była także jedna z gałęzi rodu Potockich, uzyskując po I rozbiorze nadanie tytułu książęcego w Galicji pod warunkiem założenia ordynacji. Warunek ten nie został spełniony i tytuł się uzyskał sankcji prawnej.

Do grona książąt Rzeczypospolitej nie zalicza się tych rodów wywodzących się od książąt litewsko-ruskich, które nie uzyskały potwierdzenia tytułu w ramach I Rzeczypospolitej. W życiu towarzyskim wyróżniano ich nieformalnym tytułem kniazia. Niektórym z tych rodów tytuł książęcy został zatwierdzony po upadku Rzeczypospolitej przez Senat Królestwa Polskiego lub Królów Polski z dynastii Holsztyn-Gottorp-Romanow (Ogińscy, Woronieccy, Druccy-Lubeccy, Puzynowie, Giedroyciowie, Massalscy).

Najpotężniejsze rody książęce Rzeczypospolitej pod względem statusu równe były domom panujących książąt europejskich. Świadczą o tym m.in. zawierane na równych prawach związki małżeńskie. Szczególnie bliskie relacje utrzymywano z książętami Rzeszy Niemieckiej: Hohenzollernami, Wittelsbachami, Anhaltami, Wirtembergami, Thurn und Taxis, de Ligne.

Wiele rodów szlacheckich nie posiadających tytułu książęcego doszło w życiu politycznym i ogromie posiadłości do podobnej pozycji jaką zajmowały rody książęce (Zamoyscy, Koniecpolscy, Gonzaga-Myszkowscy, Leszczyńscy, Pacowie, Sieniawscy, Krasiccy, Kalinowscy, Potoccy, Mniszchowie, Rzewuscy, Ossolińscy, Denhoffowie, Ogińscy, Sobiescy, Chodkiewicze). Do statusu książęcego najbliżej zbliżyły się te rody, które weszły w posiadanie dóbr o statusie księstwa (np. Potoccy, Mniszchowie) lub ich przedstawiciele zasiedli na tronie Rzeczypospolitej (Sobiescy, Leszczyńscy). Obie grupy, powiązaną siecią wzajemnych koligacji rodzinnych, tworzyły jednolitą arystokratyczną elitę I Rzeczypospolitej opierającą swoja potęgę na posiadaniu niemal suwerennych państw magnackich, oraz piastowaniu najbardziej zaszczytnych urzędów Rzeczypospolitej.

Książęta I Rzeczypospolitej

#	Nazwisko	herb	data uznania tytułu	posiadłości	uwagi
Rody „stare”
1	Olelkowicze		1569	Księstwo Kopylsko-Słuckie	wygasł 1592
2	Ostrogscy		1569	Ordynacja i Księstwo Ostrogskie, Jarosław, Tarnów	wygasł 1620
3	Zasławscy		1569	Księstwo Zasławskie, Ordynacja i Księstwo Ostrogskie	wygasł 1682
4	Zbarascy		1569	Księstwo Zbaraskie	wygasł 1631
5	Wiśniowieccy		1569	Księstwo Wiśniowieckie, Państwo Łubniowskie, Księstwo Zbaraskie	wygasł 1744
6	Koreccy		1569	Księstwo Koreckie	wygasł 1651
7	Sanguszkowie		1569	Księstwo Koszyrskie, Ordynacja Ostrogska, Księstwo Zasławskie	żyją
8	Czartoryscy		1569	Księstwo Czartoryskie, Księstwo Klewańskie, Puławy, Sieniawa	żyją
9	Czetwertyńscy		1569	Księstwo Czetwertyńskie	żyją
10	Druccy		1569	Księstwo Druckie	żyją
11	Radziwiłłowie		1569	Księstwo Birżańskie, Ordynacja i Księstwo Nieświeskie, Księstwo Dubienickie, Ordynacja i Księstwo Ołyckie, Ordynacja Klecka, Księstwo Kopylsko-Słuckie	żyją
Rody „nowe”
12	Lubomirscy		1682	Wiśnicz, Kolbuszowa, Jarosław, Przeworsk, Ordynacja Ostrogska	żyją
13	Poniatowscy		1764	Wołczyn	żyją
14	Sapiehowie		1768	Różana, Kodeń, Horki, Zelwa	żyją
Książęta sejmu rozbiorowego
15	Ponińscy		1773	Września	wygasł 1920
16	Sułkowscy		1774	Leszno, Ordynacja Rydzyńska	żyją
17	Jabłonowscy		1775	Księstwo Ostrogskie	żyją
18	Massalscy (linia hetmańsko-biskupia)		1775	Lachowicze, Mysz, Werki, Druja	wygasł 1794
Rody ordynackie
19	Zamoyscy (linia hetmańska)		1588	Ordynacja Zamojska, Szarogród	wygasł 1665
20	Zamoyscy (linia młodsza)		1676	Ordynacja Zamojska	żyją
21	Gonzaga-Myszkowscy		1601	Ordynacja Pińczowska	wygasł 1727
22	Gonzaga-Myszkowscy-Wielopolscy		1729	Ordynacja Pińczowska	żyją
Panowie na księstwach
23	Potoccy		1696	Księstwo Zbaraskie	żyją
24	Mniszchowie		1744	Księstwo Wiśniowieckie	wymarli 1905
Rody królewskie
25	Sobiescy		1674	Żółkiew	wymarli 1737
26	Leszczyńscy		1705	Leszno	wymarli 1766
Książęta lenni
27	Hohenzollernowie		1525	Księstwo Pruskie, Lębork, Bytów, Taurogi, Sereje	żyją
28	Kettlerowie		1561	Księstwo Kurlandii	wygasł 1737
29	Mohyłowie		1595	Księstwo Mołdawskie, Wielkie Oczy	wygasł
30	Wettynowie		1759	Księstwo Kurlandii	wygasł 1763, żyją
31	Bironowie		1737	Księstwo Kurlandii	żyją
Książęta duchowni
32	arcybiskup gnieźnieński		tradycyjnie	Księstwo Łowickie	likwidacja 1795
33	biskup krakowski		tradycyjnie	Księstwo Siewierskie	likwidacja 1790
34	biskup warmiński		tradycyjnie	Księstwo Warmińskie	likwidacja 1772
35	biskup płocki		tradycyjnie	Księstwo Pułtuskie	likwidacja 1795
36	prepozyt płocki		tradycyjnie	Księstwo Sieluńskie	likwidacja 1790

Zobacz też

• Magnateria
• Magnateria polska
• Arystokracja
• Magnat
• Księstwo
• Ordynacja rodowa
• Polskie rody książęce
• Państwa magnackie

Linki zewnętrzne

• genealogy.eu.

Bibliografia

• Konarski S., 1958, Armorial de la noblesse polonaise titrée, Paris.

• Kowalski M., 2013, Księstwa Rzeczpospolitej: państwo magnackie jako region polityczny, IGiPZ PAN, Warszawa.
• Leitgeber S., 1993, Nowy Almanach Błękitny, Oficyna Wydawnicza „Audiutor”, Poznań-Warszawa.
• Olszewski H., 1969, Ustrój polityczny Rzeczpospolitej (w:) Tazbir J. (red.), Polska XVII wieku – państwo, społeczeństwo, kultura. Wiedza Powszechna, Warszawa, s. 52-83.