Lutnia

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Artykuł ten został zgłoszony do umieszczenia na stronie głównej w rubryce „Czy wiesz”.
Pomóż nam go sprawdzić: oceń zgłoszoną nominację.
Lutnia
Ilustracja
Klasyfikacja naukowa
321.321-5

Chordofon złożony

Klasyfikacja popularna
szyjkowy, strunowy, szarpany
Podobne instrumenty

teorban, gallichon, lutnia romantyczna, mandora, mandolina, gitara, bandura, kobza

Multimedia w Wikimedia Commons

Lutnia – dawny instrument muzyczny strunowy, wykształcony i najbardziej rozpowszechniony w kulturze europejskiej epoki renesansu i baroku. Ma charakterystyczny korpus o kształcie połówki migdała lub gruszki, który zbudowany jest z dużej ilości wygiętych, osełkowatych listewek. Umieszczona na końcu stosunkowo krótkiej szyjki komora kołkowa (główka) odgięta jest znacznie do tyłu. Używana była zarówno przez profesjonalnych muzyków, jak i amatorów, do akompaniamentu i gry solowej. Muzyka lutniowa zapisywana była na sześcioliniowych tabulaturach. W XVIII wieku, wyparta przez instrumenty klawiszowe i smyczkowe, wyszła z użycia.

Termin „lutnie”, w szerszym kontekście typów instrumentów muzycznych odnosi się ogólnie do instrumentów strunowych z szyjką[1][2].

Budowa i technika gry[edytuj | edytuj kod]

Utwór w wykonaniu Gordona Ferriesa na zachowanej z początku XVII wieku lutni Matheusa Buchenberga

Lutnia zbudowana jest z wypukłego korpusu rezonansowego, krótkiej szyjki z odgiętą do tyłu komorą kołkową oraz zestawu strun[3].

Brzuchate[4] pudło rezonansowe, którego kształt Kurt Sachs określił jako „wykwintny”[5], jest mocno zaokrąglone[6], ma kształt połówki migdała[3][5] lub gruszki[6]. Zbudowany jest z wielu (9–40[6][5], czasami 65[7]) wygiętych listewek (klepek[5]) o osełkowatym kształcie[4]. W zależności od regionu i przeznaczenia, klepki wykonane są z drewna klonu, cisu[7], z hebanu, drewna sandałowego, cyprysowego, palisandru, z kości słoniowej lub z fiszbinu; niekiedy są ozdabiane w miejscach łączenia[5]. Płyta rezonansowa(inne języki) – wierzchnia część korpusu – jest płaska; ma jeden okrągły otwór rezonansowy(inne języki)[8][6], w którym umocowana jest ozdobna rozetka[4][3]. W dolnej części przytwierdzony jest strunociąg[5][4].

Krótka szyjka ma wyraźnie zarysowany i wyodrębniający się z korpusu kształt[5]. Czasami naklejony jest na nią podstrunnik[8]. Umieszczone na niej jest kilka (4 do 11[5][3]) wykonanych z jelit[7] progów[8][6]. Na końcu szyjki znajduje się komora kołkowa (główka); w zależności od regionu, przeznaczenia i epoki, jest mniej lub bardziej odgięta w tył[4][9][3][8].

Liczba strun i sposób ich strojenia są różne. W zależności od przeznaczenia, epoki i kraju[8] lutnia ma ich od 6 do 16[3]. Klasycznym naciąg ma 11 strun: pięć chórów dwustrunowych i najwyżej brzmiącą strunę pojedynczą. Najczęściej występujący strój: A/a, d/d1, g/g1, h/h, e1/e1, a1[4][6][5][8][10]. Podczas gry struny szarpie się palcami lub rzadziej zarywa plektronem[5][3][6][8][4].

Historia[edytuj | edytuj kod]

Lutnia 11-strunowa na obrazie Kobieta grająca na lutni (1520) Bartolomeo Veneto
 Osobny artykuł: Historia chordofonów szyjkowych (lutni).

Bezpośrednim przodkiem lutni europejskiej jest arabski instrument ud[5][4][6][8], który do Europy trafił (ok. XI–XIII wieku[6][4]) z Afryki północnej przez półwyspy Iberyjski[8][6] i Apeniński[8]. Arabska nazwa al-ud została przekształcona w Andaluzji na laúd, a później, we Francji, w języku starofrancuskim na lut[6].

Nie zachował się żaden egzemplarz lutni europejskiej pochodzący sprzed XVI wieku; informacje historyczne pochodzą ze źródeł pisanych, ikonograficznych oraz z rzeźbiarstwa[11]. Do XV wieku lutnie europejskie miewały – jak ich arabski przodek – wąską, pozbawioną progów i wyciętą z tego samego kawałka drewna co korpus szyjkę[5][12]. W XIII i XIV wieku zaczęła rozpowszechniać się konstrukcja z szerszą szyjką, progami i sześcioma strunami w stroju kwartowym, z tercją wielką w środku; grali na niej wędrowni śpiewacy-rycerze[4] i trubadurzy[6].

W XV wieku rozpowszechnił się klasyczny, 11-strunowy model z pięcioma strunami zdwojonymi i jedną pojedynczą[5][6], a lutnia była znana w prawie wszystkich krajach Europy[8]. W krajach bałkańskich, Rosji i Polsce rozprzestrzeniła się pod nazwą kobza[13][14]. Obecna była na dworach królewskich i w środowiskach miejskich[15].

Wkrótce, ze względu na możliwość gry akordowej[5], która zaspokajała potrzeby rozwijającej się homofonii i polifonii[16], lutnia stała się najpopularniejszym instrumentem strunowym realizującym akompaniament[17][6][8][10]; ze względu na poręczność oraz uniwersalność konkurowała z instrumentami klawiszowymi[16]. Towarzyszyła amatorom i profesjonalistom[6], śpiewakom i tancerzom[8][6], wykorzystywana była jako instrument solowy[17][16], wykonywano na niej transkrypcje wielogłosowych utworów wokalnych[8], tańce, preludia, fantazje, ricercary[6]. Kapelę, w której skład wchodzili wyłącznie lutniści, utrzymywał prawdopodobnie król Zygmunt I[10].

Oprócz wersji klasycznej, budowano rozmaite warianty różniące się nieznacznie gabarytami, kształtem korpusu, ilością strun oraz strojem; wszystkie charakteryzowały się odgiętą do tyłu komorą kołkową[5][3][6][8][4][11]. Lutnia nie zadomowiła się na Półwyspie Iberyjskim – popularność zyskała tam gitara[6], a w kręgach arystokratycznych vihuela de mano[5].

Valentin Bakfark – lutnista królewski uwieczniony na obrazie Rzeczpospolita Babińska Jana Matejki

W XVI wieku, kiedy instrumenty basowe zaczęły nabierać znaczenia, zaczęto wyposażać lutnie w dodatkowe, struny nisko brzmiące. W ten sposób powstała rodzina instrumentów służących do realizowania basso continuo – arcylutnie[18][4][17].

Lutnia miała ważną rolę w barokowej orkiestrze XVII wieku[8][11]. Na przełomie XVII i XVIII zaczęła stopniowo zanikać, wypierana klawesynem[4] i instrumentami smyczkowymi[8].

Słynnymi wirtuozami i kompozytorami muzyki lutniowej epok renesansu i baroku byli m.in. Francuzi Jean Mouton i Jacques Gaultier(inne języki), Włoch Francesco da Milano, Polacy Jakub Reys-Polak, Wojciech Długoraj i Diomedes Cato, Anglik John Dowland oraz Węgier Valentin Bakfark – lutnista na dworze Zygmunta II Augusta, który okazał się być szpiegiem Albrechta Hohenzollerna[6]. Muzykę czytali i zapisywali na sześcioliniowych tabulaturach lutniowych[8][16].

Współcześnie używana jest do wykonywania muzyki dawnej[17].

Zobacz też[edytuj | edytuj kod]

  • Lutnie – chordofony szyjkowe

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

Utwór w wykonaniu orkiestry lutniowej
  1. ↑ Sachs 2005 ↓, s. 148, 445.
  2. ↑ Baculewski et al. 2006 ↓, s. 155.
  3. ↑ a b c d e f g h Baculewski et al. 2006 ↓, s. 504.
  4. ↑ a b c d e f g h i j k l m Drobner 1997 ↓, s. 87.
  5. ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p Sachs 2005 ↓, s. 331.
  6. ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t Ekiert 2006 ↓, s. 278.
  7. ↑ a b c Wachsmann i in. 2001 ↓, 3. Structure of the Western lute.
  8. ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r Sikorski 1975 ↓, s. 83.
  9. ↑ Drobner 1997 ↓, s. 88.
  10. ↑ a b c Kamiński 1971 ↓, s. 95.
  11. ↑ a b c Wachsmann i in. 2001 ↓, 4. History.
  12. ↑ Kamiński 1971 ↓, s. 69.
  13. ↑ Kamiński 1971 ↓, s. 70.
  14. ↑ Baculewski et al. 2006 ↓, s. 444.
  15. ↑ Kamiński 1971 ↓, s. 57–58, 95.
  16. ↑ a b c d Sachs 2005 ↓, s. 330.
  17. ↑ a b c d Baculewski et al. 2006 ↓, s. 505.
  18. ↑ Sachs 2005 ↓, s. 356.

Bibliografia[edytuj | edytuj kod]

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Lutnia&oldid=73441022”