Architektura barokowa w Polsce

Kościół w Nieświeżu, Giovanniego Bernardoni

Kościół Świętych Apostołów Piotra i Pawła w Krakowie, fasada zaprojektowana przez Giovanniego Trevano

Kościół św. Józefa w Klimontowie, Wawrzyniec Senes

Zamek Ujazdowski

Pałac Biskupów Krakowskich w Kielcach, Tomasz Poncino

Zamek w Podhorcach, Andrzej del Aqua

Kościół św. Kazimierza w Warszawie

Kaplica Królewska w Gdańsku

Bazylika na Świętej Górze koło Gostynia

Poznańska fara

Wnętrze fary w Poznaniu

Kościół św. Piotra i Pawła w Wilnie

Wnętrze kościoła św. Piotra i Pawła

Pałac Krasińskich w Warszawie

Kościół Dominikanów we Lwowie

Ratusz w Buczaczu

Kościół Wizytek w Warszawie

Kościół w Berezweczu

Kościół w Kobyłce pod Warszawą

W Polsce, podobnie jak w innych krajach europejskich, barok przypada na czas kontrreformacji i długoletnich wojen. W przypadku Polski były to walki z Szwecją, Rosją, Turcją oraz powstań kozackich: Kosińskiego, Nalewajki, Chmielnickiego.

Etapy baroku w Polsce można podzielić na główne okresy pokrywające się z czasem panowania władców:

• z dynastii Wazów, nazywany stylem Wazów, barok wzorowany na twórczości Berniniego, w tym okresie wczesne formy baroku współistnieją z okresem późnego renesansu (manieryzmem)
• okres panowania Jana III Sobieskiego, w którym barok stał się stylem dominującym; oprócz wzorów włoskich widoczna jest odmiana baroku klasycyzującego
• czas panowania władców saskich, okres późnego baroku, w którym dominują wzory włoskie i rokoko francuskie i drezdeńskie.

Początki baroku w Polsce

Architektura sakralna

Barok pojawił się pod koniec XVI wieku, w okresie dominacji w architekturze polskiej stylistycznej formy późnego renesansu z przewagą manieryzmu. Prekursorami nowego stylu byli jezuici, sprowadzeni do Polski w 1564 r., cieszący się poparciem dworu i magnaterii. W Polsce, podobnie jak w innych krajach Europy, pierwsze barokowe kościoły, budowane przez architektów – zakonników, były wzorowane na rzymskim Il Gesù. Do tego typu realizacji powstałych w ówczesnych granicach Rzeczypospolitej należą:

• kościół w Nieświeżu (1584-1593), zbudowany przez Giovanniego Bernardoni jako trójnawowa bazylika z kopułą nad skrzyżowaniem nawy głównej z transeptem i dwoma parami kaplic przylegających do naw bocznych. Kościół został ufundowany przez Mikołaja Krzysztofa Radziwiłła Sierotkę a prace związane z jego budową zostały podjęte w 1582 r., jeszcze przed ukończeniem kościoła Il Gesù;
• Kościół św. Wojciecha i św. Stanisława Biskupa w Kaliszu, trójnawowa bazylika z emporami, dzieło Bernardoniego (1592-1597);
• kościół św. Piotra i Pawła w Krakowie, rozpoczęty przez Józefa Britiusa (Józefa Brizio), budowany Bernardoniego i ukończony w latach 1605-1619 przez Trevano, trójnawowy z trzema parami kaplic i kopułą nad skrzyżowaniem naw;
• jednonawowy kościół w Jarosławiu (1591-1594), dzieło Britiusa,
• kościół pojezuicki (obecnie katedra) w Lublinie, budowany (1586-1604) według planów Bernardoniego,
• kościół św. Piotra i Pawła we Lwowie, zbudowany w latach 1610-1630,
• kościół św. Teresy w Wilnie, trójnawowy z niezbyt wysoką kopułą zbudowany w latach 1635-1650. Nie ma pewności, kto był jego projektantem, choć dość często wymieniany bywa Jan Józef Urlach. Rozwiązanie fasady to najprawdopodobniej dzieło Konstantego Tencalli,
• Kościół św. Kazimierza w Wilnie zbudowany w latach 1604-1618 przez Pawła Bokszę na podstawie projektu Jana Frankiewicza. Jest to budowla o szerokich i wysokich nawach - środkowej i poprzecznej z kopułą osadzoną nad ich skrzyżowaniem. Kościół był kilkakrotnie przebudowywany. W połowie XVIII w. pracami przy odnowie kościoła kierował Jan Krzysztof Glaubitz. W tym czasie wieże otrzymały późnobarokowe hełmy (przebudowy koniec XIX w. obniżono wieże i zdjęto barokowe hełmy). Dzisiejszy kształt kopuły, wzorowany na mitrze książęcej, został zaprojektowany przez Tomasza Żebrowskiego.

Charakterystyczną formą budownictwa sakralnego okresu baroku były sanktuaria pozwalające wiernym na odbywanie zakrojonych na szerszą skalę procesji, zwłaszcza nabożeństwa Drogi Krzyżowej. Poszczególne jej stacje – kaplice lokalizowano wśród lasów, na większych, często pagórkowatych terenach. Pierwsze sanktuarium tego typu w Polsce zbudowano na zlecenie Mikołaja Zebrzydowskiego w Kalwarii Zebrzydowskiej. Bernardoni sporządził projekt klasztoru i kościoła Matki Boskiej Anielskiej. Rozpoczęte przez Bernardoniego dzieło kontynuował Paweł Baudarth, złotnik i architekt z flamandzki. Wybudowany w latach 1603-1609 kościół, niewielki, jednonawowy kościół z kwadratowym prezbiterium dość szybko okazał się zbyt mały dla pomieszczenia przybywających na Kalwarię pielgrzymów. Podczas rozbudowy kościoła nawę zmieniono na prezbiterium a od strony wschodniej dobudowano nowy korpus. Mistrz z Antwerpii jest także projektantem szeregu niewielkich i zróżnicowanych kaplic Drogi Krzyżowej, takich jak:

• zbudowane w latach 1605-1609 – Ratusz Piłata, na planie krzyża greckiego (1605), Dom Kajfasza, na rzucie elipsy; Pałac Heroda, zwieńczony kopułą; Dom Annasza, na planie trójkąta; Ogrójec – kaplica na planie pięcioboku; Kaplica Pojmania, Kościół Grobu Pana Jezusa, wzorowany na kaplicy Jerozolimskiej;
• do 1617 r., powstały: Kościół Grobu Matki Bożej, Domek Matki Bożej, Wieczernik, Kaplice I i II Upadku, Kaplica Serca Maryi.

Do budowli wczesnobarokowych należy bernardyński klasztor z bazyliką w Leżajsku, zbudowany w latach 1618-1628. Podobnie jak klasztor w Kalwarii Zebrzydowickiej założenie cechuje pałacowo-obronny charakter. Projektantem obiektu był włoski architekt Antonio Pellaccini. Klasztor został zbudowany na planie czworoboku otaczającym wirydarz, z niewysokimi pawilonami na narożach. Prace związane z wystrojem wnętrz zostały wykonane przez zakonników. Całość została otoczona murem obronnych z basztami.

Na podkrakowskich Bielanach zbudowano klasztor kamedułów. Pierwszą fazę budowy klasztornego kościoła wiąże się z osobą Walentego von Säbischa. W latach 1618-1630 kościół otrzymał dwu wieżową fasadę zaprojektowaną przez Andreę Spezza. Jednonawowy kościół, wzorowany ma świątyniach jezuickich, to jednonawowa budowla, bez transeptu, z trzema parami kaplic. Kolejne dwie kaplice przylegają do prezbiterium. Budynek stanął pośrodku czworobocznego dziedzińca zabudowanego z trzech stron budynkami z pomieszczeniami administracyjno-gospodarczymi. Pustelnie zostały zlokalizowane za kościołem.

Do budowli wczesnobarokowych należy także karmelicki klasztor w Czernej. Wewnątrz zabudowań klasztornych został zlokalizowany kościół zaprojektowany na planie krzyża greckiego a jego nawy wydzielają z dziedzińca cztery niewielkie wirydarze.

W Nowym Wiśniczu został zbudowany karmelicki klasztor oraz kościół parafialny (1616-1621), przy budowie którego pracował Maciej Trapola.

Zupełnie odmienne rozwiązanie reprezentuje kolegiata św. Józefa w Klimontowie (1643-1650). Zaprojektowana przez Laurentiusa de Sent (architekt z południowej Szwajcarii, znanego pod nazwiskiem Wawrzyńca Senesa), na planie elipsy z dwupoziomową nawą otaczającą wnętrze świątyni. Do prostokątnego prezbiterium przylegają dwie boczne kaplice. W 1732 została ukończona elipsoidalna kopuła na bębnie z oknami doświetlającymi wnętrze kościoła. Także z XVIII wieku pochodzą dwie wieże dobudowane do fasady świątyni.

Do budownictwa sakralnego należą także kaplice rodowe, znane już wcześniej, budowane są nadal w czasie baroku. Do przykładów tych zabytków należą:

• kaplica królewska Wazów na Wawelu, zbudowana w latach 1664-1676. Z zewnątrz wzorowana na sąsiadującej z nią kaplicy Zygmuntowskiej, wewnątrz dekorowana czarnym marmurem i licznymi symbolami śmierci mówiącymi o przemijaniu życia na ziemi i jego znikomości. Mauzoleum swoim surowym wystrojem dobrze oddaje atmosferę kontrreformacji;
• kaplica św. Kazimierza w Wilnie, zaprojektowana przez Tencallę, zbudowana w latach 1623-1636 na planie kwadratu z kopułą wspartą na bębnie.
• kaplica św. Katarzyny, mauzoleum Zbaraskich w dominikańskim kościele św. Trójcy w Krakowie, zbudowana na planie prostokąta z elipsoidalną kopułą na żaglach w latach 1627-1633. Projekt kaplicy przypisywany jest Tencalli, prace budowlane nadzorowali Andrea i Antonio Castelli.

Architektura świecka

W architekturze świeckiej wczesnego baroku w Polsce przeplatają się formy manieryzmu z elementami nowego stylu. Największe różnice widoczne są w programie funkcjonalnym budowli. W ufortyfikowaniu systemy bastionowe definitywnie zastępują znane z wcześniejszych wieków mury obronne, pałacowe fasady urozmaicają ryzality.

Do pierwszych realizacji w tym okresie należą:

• odbudowa północnego skrzydła zamku wawelskiego, (od 1602 r.), pod kierunkiem Jana Trevano; umieszczone w skrzydle apartamenty Zygmunta III poprzedza Sala Pod Ptakami z dekoracyjnym kominkiem ozdobionym herbem Wazów. Pokoje poprzedzają monumentalne Schody Senatorskie;
• przebudowa Zamku Królewskiego w Warszawie (1600-1619, Matteo Castello, Jakub Rotundo, Andrzej Wegner Abrahamowicz). Plan przebudowy obejmował dobudowanie do istniejącej budowli trzech skrzydeł, które wyodrębniły nieregularny, pięcioboczny dziedziniec. W środkowej części jednego ze skrzydeł wybudowano wysoką (60, m) wieżę zegarową. Podczas potopu szwedzkiego zamek został zniszczony (1655);
• przebudowa zamku Ujazdowskiego w Warszawie, podmiejskiej rezydencji królewskiej (1619-1624); dwukondygnacyjna budowla z wewnętrznym, arkadowym dziedzińcem i narożnymi, trzykondygnacyjnymi basztami na planie sześcioboków usytuowanymi w narożach założenia. Fasadę wschodnią (od strony Wisły) urozmaicała arkadowa loggia;
• pałac Biskupów Krakowskich w Kielcach, zbudowany w latach 1637-1641) przez Tomasza Poncino, dwukondygnacyjna budowla z wyższymi o jedno piętro sześciobocznymi basztami, bez wewnętrznego dziedzińca, z arkadowymi loggiami przy elewacji frontowej i tylnej;
• rozbudowa zamku Kmitów w Nowym Wiśniczu, (1615-1621) na zamówienie Stanisława Lubomirskiego; autorem projektu był najprawdopodobniej Maciej Trapowa, który ufortyfikował średniowieczny zamek nowym, pięciobocznym narysem bastionowym; na wewnętrznym dziedzińcu zamkowym umieścił przy ścianie północnej – trzykondygnacyjny krużganek, po stronie południowej – zewnętrzną klatkę schodową a po stronie wschodniej – kaplicę grobową przykrytą kopułą wspartą na żaglach. W kurtynie wschodniej systemu fortyfikacyjnego umieścił bramę wjazdową;
• zamek Ossolińskich Krzyżtopór pod Ujazdem, zbudowany w latach 1627-1644 przez Wawrzyńca Senesa jako palazzo in fortezza. Wewnątrz pięciobocznego narysu bastionowego Senes wkomponował budowlę z trapezowym dziedzińcem poprzedzającym pałac i położonym dalej od bramy wjazdowej, eliptycznym, paradnym dziedzińcem z krużgankami. Zamek został zniszczony podczas wojny (1650-1655) i nigdy nie był odbudowany;
• w latach 1635-1640 Wilhelm Levasseur de Beauplan i Andrzej del Aqua zbudowali na zlecenie Stanisława Koniecpolskiego zamek w Podhorcach (teren dzisiejszej Ukrainy), ufortyfikowaną rezydencję o charakterze pałacowym (tzw. palazzo in fortezza). Budowla zaprojektowana na planie kwadratu o boku 55,0 m, z czterema mocno wysuniętymi bastionami i wewnętrznym dziedzińcem. Trzypiętrowe, północne skrzydło z wysuniętymi trójściennymi ryzalitami w osi fasady stanowi część reprezentacyjną. Pozostałe, parterowe skrzydła w formie kazamat mieściły magazyny i pomieszczenia dla służby i załogi zamku.

Okres rozkwitu baroku

Zakończenie wojny szwedzkiej i podpisanie pokoju w Oliwie częściowo uspokoiło sytuację na terenie Rzeczpospolitej. Większa aktywność w architekturze jest widoczna dopiero po objęciu tronu przez Jana III Sobieskiego. Do najwybitniejszych artystów tego okresu należą: Tylman z Gameren, Holender wykształcony we Włoszech, Francesco Solari, oraz Jan i Jerzy Catenazzi.

Architektura sakralna

Nie ma jednego typu budowli charakterystycznych dla tego okresu. Budowane są kościoły na planie centralnym lub prostokątnym, zazwyczaj z dominująca kopułą. W ogólnym zarysie nawiązują do dzieł włoskich począwszy od typu kościoła rozpowszechnionego przez jezuitów po architekturę wenecką - Baldassare Longhena kościół Santa Maria della Salute. Często spotykane są rozwiązania elewacji o klasycyzujących formach, nawiązujące do prac Palladia.

Największy wpływ na ukształtowanie się architektury tego okresu miał Tylman z Gameren. Do jego prac należą projekty:

• kościoła Sakramentek pod wezwaniem św. Kazimierza w Warszawie ufundowany przez królową Marysieńkę; zbudowany na planie krzyża greckiego z ośmiobocznym wnętrzem przykrytym kopułą a dokładniej sklepieniem klasztornym wspartym na bębnie z wieńczącą je latarnią (1688-1692)
• warszawskiego kościoła Bernardynów na Czerniakowie; zaprojektowanego także na planie krzyża greckiego. Centralna nawa w formie kwadratu została zwieńczona kopułą wspartą na żaglach i obudowaną na zewnątrz ośmiokątnym tamburynem. Do kościoła przylega duże, ośmioboczne prezbiterium z relikwiarzem św. Bonifacego, 1687-1692
• kościoła św. Anny w Krakowie (1689-1703). Kościół zbudował Francesco Solari. Tylman opracował projekt budowli trójnawowej z kopułą na żaglach i bębnie umieszczoną nad skrzyżowaniem naw z transeptem. Elewacja flankowana dwiema wieżami zwieńczonymi hełmami to dzieło księdza Sebastiana Sierakowskiego. Wystrój rzeźbiarski wnętrza został opracowany przez Baltazara Fontanę.
• przebudowy fasady kościoła św. Krzyża w Rzeszowie (1702-1707)
• Kaplicy Królewskiej w Gdańsku (1678-1681)
• odbudowy kościoła Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny w Węgrowie (1703-1706), praca zrealizowana przy udziale architektów Carlo Ceroniego i Jana Reisnera.

Francesco Solari współpracował z Tylmanem przy budowie kościoła św. Anny w Krakowie. Jego samodzielną pracą jest zbudowany w latach 1682-1695 jednonawowy kościół św. Franciszka Salezego w Krakowie (kościół wizytek). Do budowy kościoła zainicjowanej przez biskupa Jana Małachowskiego zaangażowano także architektów polskich - jezuitę Stanisława Solskiego i Ludwika Grabiańskiego.

W tym samym okresie działali także Jerzy i Jan Catenazzi. Do dorobku Jana należą między innymi:

• kościół NMP (filipinów) na Świętej Górze w pobliżu Gostynia zbudowana na wzór weneckiego kościoła Santa Maria della Salute. Zresztą projekt bazyliki opracował twórca weneckiego pierwowzoru - Baldassare Longhena. Jest to centralna budowla zwieńczona kopułą osadzoną na bębnie. Pracami przy jej budowie kierował Jerzy Catenazzi, początkowo sam, później pracował wspólnie z bratankiem Janem (1675-1698. W latach 1726-1728 bazylika została ukończona przez Pompeo Ferrari, który osadził na bębnie kopułę zwieńczoną latarnią.
• kościół św. Mikołaja w Lesznie, zbudowana ok. 1680. Jest to budowla jednonawowa z wysokimi kaplicami bocznymi przylegającymi do nawy głównej. Całość tworzy wrażenie kościoła halowego. Dzieło Catenazziego ukończył Pompeo Ferrari.
• Kolegiata Poznańska Matki Boskiej Nieustającej Pomocy i św. Marii Magdaleny w Poznaniu (Catenazzi pracował przy tym projekcie w latach 1696-1701), kościół budowany wcześniej przez Bartłomieja Wąsowskiego i ukończony przez Pompeo Ferrari.
• Kolegium jezuickie w Poznaniu (1701-1733).
• kościół św. Jana Chrzciciela, pocysterski w Przemęcie (1651-1690).
• kościół reformatów w Woźnikach (od 1706), prace kontynuował Pompeo Ferrari.
• kościół cystersów w Obrze (1701-1707).
• odbudowa klasztoru cysterek w Owińskach (ok. 1703).
• kościół parafialny w Białczu Starym (1696-1717).

W Wilnie działają polscy lub spolonizowani architekci, wśród nich, na pierwszy plan wysuwa się Jan Zaor. Najważniejszym dziełem w dorobku tego architekta jest projekt kościół św. Piotra i Pawła na Antokolu w Wilnie, zbudowany w latach 1668-1675. Bogata sztukatorska dekoracja to dzieło Pietro Pertiego i Giovanniego Gallego.

Architektura świecka

Na zamówienia magnatów i rodziny królewskiej budowane są nowe i przebudowywane istniejące zamki i pałace. Część z nich przetrwała do naszych czasów, inne zostały zburzone lub przebudowane. W 1677 r. Jan III Sobieski zainicjował budowę pałacu w Wilanowie. Zadania podjął się Augustyn Wincenty Locci. W latach 1681-1682 nadbudowano piętro i rozciągnięto fasadę dodając galerie z niskimi wieżami. Dziesięć lat później, w części środkowej umieszczono dużą, reprezentacyjną salę. Skrzydła boczne zostały dobudowane po 1720 r. Nad wystrojem budowli pracowali Andrzej Schlüter, Louis Silvestre, Claude Callot, Michelangelo Palloni, Jerzy Eleuter Siemiginowski.

Jedną z najważniejszych postaci architektury świeckiej w tym okresie czasu, podobnie jak w architekturze sakralnej, był Tylman z Gameren. Pozostawił po sobie wiele projektów i dzieł, które miały znaczący wpływ na rozwój architektury baroku. Jego styl charakteryzuje elegancja klasycyzującej formy i oszczędność detalu. Jedynie w projektowanych przez niego małych formach architektonicznych, takich jak epitafia, katafalki, pozwala sobie na większe nagromadzenie detali z dużą domieszką wzorów niderlandzkich. Pierwsze jego dzieła były związane z architekturą obronną. Pracował przy budowie twierdz i umocnień dla hetmana polnego koronnego Jerzego Sebastiana Lubomirskiego. Rozgłos przyniosły jemu projekty rezydencji i pałaców magnackich w typie pomiędzy dziedzińcem a ogrodem (fr. entre cour et jardin). Zazwyczaj były to budowle o prostopadłościennej bryle. Symetrię fasad podkreślały niskie wieże przylegające do krótszych boków budynków. W osi symetrii mieściła się duża sala łącząca wejście frontowe i ogrodowe. Było to miejsce reprezentacyjne, w którym łączyły się ciągi komunikacyjne prowadzące do pozostałych pomieszczeń.

Do najważniejszych jego dzieł architektury świeckiej należą:

• pałac Krasińskich w Warszawie o symetrycznej bryle i monumentalnej, podkreślonej wielkim porządkiem elewacji z dekoracjami Schlütera,
• przebudowa zamku w Rzeszowie,
• przebudowa pałacu Lubomirskich w Dąbrowie Tarnowskiej,
• pałac Lubomirskich w Lublinie,
• pałac Czapskich w Warszawie,
• pałac Paca-Radziwiłłów w Warszawie,
• przebudowa pałacu Branickich w Białymstoku,
• barokowa przebudowa pałac Brühla w Warszawie,
• rozbudowa pałacu prymasowskiego w Warszawie,
• pałac w Nieborowie,
• pałac Bielińskich w Otwocku Wielkim (1693-1703),
• Marywil, zespół urbanistyczny skupiony wokół pięciobocznego placu, wokół którego zbudowano ciąg budynków mieszkalnych z częściami handlowymi. Na wprost wjazdu na plac umieszczono kaplicę Matki Boskiej Zwycięskiej. Projekt kaplicy nawiązywał do kościoła św. Kazimierza (Sakramentek) w Warszawie. Ta lokalizacja podkreślała osiową kompozycję całego układu,
• pałac Gnińskich znany też jako zamek Ostrogskich w Warszawie,
• przebudowa fortyfikacji zamku w Łańcucie (1667) i dodanie hełmów do zachodnich wież.

Osobny rozdział historii architektury tego okresu to ostateczne ukształtowanie charakterystycznej dla krajobrazu Polski sylwetki dworu polskiego. Parterowy budynek z mansardowym dachem o planie, którego symetrię podkreślały ryzality i ganek wejściowy przetrwał w tej formie do XX wieku. Jedynie wyposażenie i dekoracja wnętrz ulegała modyfikacji, zależnie od obowiązujących trendów w sztuce.

Okres późnego baroku

Po śmierci Jana III Sobieskiego, w Polsce, coraz wyraźniej widoczne są problemy wewnętrzne. Anarchia, prywata rodów magnackich, podporządkowanie monarchiom państw sąsiednich i skuteczne torpedowanie prób przeprowadzenia reform stają się przyczyną stopniowego upadku państwa. W tym czasie władzę w kraju sprawują Stanisław Leszczyński oraz królowie sascy – August II i August III. Na architekturę tego okresu największy wpływ wywarły wzory saksońskie, wypracowane w oparciu o szkołę włoską i francuską.

Ostatni rozkwit architektury barokowej dał się zaobserwować od lat 40. XVIII wieku w ośrodkach położonych we wschodniej części Rzeczpospolitej gdzie wykształcił się oryginalny styl określany jako barok wileński (Jan Krzysztof Glaubitz). Znaczący był też w tym czasie ośrodek artystyczny powstały we Lwowie (Bernard Meretyn, Jan de Witte, Jan Gottfryd Hoffmann, Paweł Antoni Fontana). Nurt ten był obecny w architekturze Rzeczpospolitej obok coraz popularniejszego stylu klasycystycznego, którego elementy są też widoczne w realizacjach późnobarokowych (m.in. u Jakuba Fontany).

Do najważniejszych dzieł powstałych w tym okresie należą:

• kościół Świętego Ducha w Wilnie
• kościół Bazylianów w Berezweczu (nieistniejący)
• Kościół św. Stanisława w Krzemieńcu
• kościół św. Katarzyny w Wilnie (1739-1743)
• kościół św. Andrzeja w Słonimiu
• kościół Augustianów w Wilnie
• kościół Misjonarzy w Wilnie (1751-1756)
• kościół Bazylianów w Mińsku Litewskim
• sobór św. Zofii w Połocku
• Sobór Zaśnięcia Matki Bożej w Poczajowie
• Sobór św. Jura we Lwowie (Bernard Meretyn)
• Kościół Dominikanów we Lwowie (Jan de Witte)
• Bazylika Narodzenia NMP w Chełmie
• Ratusz w Buczaczu (Bernard Meretyn)
• Pałac w Radzyniu Podlaskim
• Kościół w Berdyczowie
• Kościół Wizytek w Warszawie (Karol Bay)
• Pałac w Otwocku Wielkim (Jakub Fontana)
• Bazylika Świętego Krzyża w Warszawie (fasada Jakuba Fontany)
• Kamienica Prażmowskich w Warszawie
• kościół św. Józefa i pałac w Zasławiu
• Kościół w Kobyłce
• Pałac Lubomirskich we Lwowie (Jan de Witte)
• Pałac Pod Blachą w Warszawie

Zobacz też

• sztuka barokowa w Polsce
• architektura rokokowa na kresach dawnej Rzeczpospolitej
• barok wileński
• przegląd zagadnień z zakresu architektury
• historia architektury

Bibliografia

• Jacek Radziewicz-Winnicki, Historia architektury nowożytnej w Polsce. Barok. Wybrane zagadnienia, Wydawnictwo Politechniki Śląskiej, 2003; ISBN 83-7335-150-7
• David Watkin, Historia architektury zachodniej, Wydawnictwo Arkady 2006 r. ISBN 83-213-4178-0
• Marian Morelowski, Znaczenie baroku wileńskiego XVIII. stulecia, Wilno 1940.
• Tadeusz Broniewski, Historia architektury dla wszystkich, Wydawnictwo Ossolineum, 1990 r.
• Sztuka baroku, red. Rolf Toman, Kōln: Kōnemann 2000
• Sztuka Świata, t. 7, praca zbiorowa, Wydawnictwo Arkady, 1994 r.