Historia Białegostoku: Różnice pomiędzy wersjami
| [wersja przejrzana] | [wersja przejrzana] |
m →Historia Żydów w Białymstoku: poprawa linków |
→Wiek XIX i XX do 1939 roku: drobne merytoryczne |
||
| Linia 52: | Linia 52: | ||
W czasie [[powstanie listopadowe|powstania listopadowego]] ([[1830]]) w Białymstoku ogłoszono [[stan wojenny]], a miasto stało się główną kwaterą naczelnego dowódcy wojsk rosyjskich feldmarszałka [[Iwan Dybicz|Iwana Dybicza]]. Po upadku powstania listopadowego w Polsce, nastąpiła [[rusyfikacja na ziemiach polskich|rusyfikacja]] szkolnictwa w prowincjach zabranych. Gimnazjum białostockie przekształcono w szkołę rosyjską, a teatr zamknięto. W [[1839]] w cesarstwie rosyjskim zlikwidowano [[unia brzeska|unię]] a unitom przyłączenie się do cerkwi prawosławnej (nie dotyczyło to Kongresówki). |
W czasie [[powstanie listopadowe|powstania listopadowego]] ([[1830]]) w Białymstoku ogłoszono [[stan wojenny]], a miasto stało się główną kwaterą naczelnego dowódcy wojsk rosyjskich feldmarszałka [[Iwan Dybicz|Iwana Dybicza]]. Po upadku powstania listopadowego w Polsce, nastąpiła [[rusyfikacja na ziemiach polskich|rusyfikacja]] szkolnictwa w prowincjach zabranych. Gimnazjum białostockie przekształcono w szkołę rosyjską, a teatr zamknięto. W [[1839]] w cesarstwie rosyjskim zlikwidowano [[unia brzeska|unię]] a unitom przyłączenie się do cerkwi prawosławnej (nie dotyczyło to Kongresówki). |
||
W [[1834]] r. w ramach represji popowstaniowych wprowadzono granicę celną pomiędzy Kongresówką a Rosją. Ten tragiczny dla Polski okres dla Białegostoku stał się okresem odrodzenia miasta. Ponieważ dla rozwijającego się przemysłu włókienniczego Rosja była głównym rynkiem zbytu. Zagrożeni bankructwem fabrykanci z [[Łódź|Łodzi]] zaczęli przenosić swoje fabryki, ale ponieważ transport był wtedy bardzo drogi, ulokowali je tuż za granicą czyli w Białymstoku i okolicach. Białystok zyskał w tym czasie przydomek "[[Manchester północy|Manchesteru północy]]". |
W [[1834]] r. w ramach represji popowstaniowych wprowadzono granicę celną pomiędzy Kongresówką a Rosją. Ten tragiczny dla Polski okres dla Białegostoku stał się okresem odrodzenia miasta. Ponieważ dla rozwijającego się przemysłu włókienniczego Rosja była głównym rynkiem zbytu. Zagrożeni bankructwem fabrykanci z [[Łódź|Łodzi]] zaczęli przenosić swoje fabryki, ale ponieważ transport był wtedy bardzo drogi, ulokowali je tuż za granicą czyli w Białymstoku i okolicach. Białystok zyskał w tym czasie przydomek "[[Manchester północy|Manchesteru północy]]". W [[1851]] [[Rosjanie]] znieśli granicę celną z Kongresówką jednak nie zahamowało to rozwoju miasta, ponieważ w [[1862]] r. powstała [[Kolej Warszawsko-Petersburska|linia kolejowa Warszawa-Petersburg]] a do fabryk zaczęto wprowadzać maszyny parowe, które wymagały dostaw węgla. Spowodowało to koncentrację przemysłu w Białymstoku. W 1867 roku były tu 24 zakłady włókiennicze, w 1879 roku 47 zakłady, a w 1895 już 230 zakładów włókienniczych.<ref>J.Łukasiewicz Białystok w XIX wieku, s.109</ref> |
||
W [[1851]] [[Rosjanie]] znieśli granicę celną z Kongresówką. |
|||
| ⚫ | W [[1859]] r. urodził się [[Ludwik Zamenhof]], twórca języka [[esperanto]]. Stworzenie uniwersalnego języka było oczywistym pomysłem w ówczesnym Białymstoku, gdzie zamieszkiwali w II poł. XIX w. |
||
| ⚫ | W [[1859]] r. urodził się [[Ludwik Zamenhof]], twórca języka [[esperanto]]. Stworzenie uniwersalnego języka było oczywistym pomysłem w ówczesnym Białymstoku, gdzie zamieszkiwali w II poł. XIX w. w większości Żydzi, a także Polacy, Rosjanie i Niemcy, oraz w mniejszej liczbie Białorusini, Tatarzy i Litwini. |
||
W [[1862]] r. powstała [[Kolej Warszawsko-Petersburska|linia kolejowa Warszawa-Petersburg]] a do fabryk zaczęto wprowadzać maszyny parowe, które wymagały dostaw węgla. Spowodowało to koncentrację przemysłu w Białymstoku. |
|||
Kolejny [[Stan wojenny w Polsce 1861|stan wojenny]] nastał w guberni wraz z wybuchem [[powstanie styczniowe|powstania styczniowego]] w [[1863]] r. Mieszkańcy Białegostoku wspierali działające w pobliżu oddziały powstańcze W. Cichorskiego pseudonim "Zameczek", W. Wróblewskiego i R. Rogozińskiego. |
Kolejny [[Stan wojenny w Polsce 1861|stan wojenny]] nastał w guberni wraz z wybuchem [[powstanie styczniowe|powstania styczniowego]] w [[1863]] r. Mieszkańcy Białegostoku wspierali działające w pobliżu oddziały powstańcze W. Cichorskiego pseudonim "Zameczek", W. Wróblewskiego i R. Rogozińskiego. |
||
| Linia 70: | Linia 68: | ||
Białystok pozostał stolicą województwa, ale jego znaczenie zmalało. W czasie I wojny światowej władze carskie, w miarę zbliżania się frontu, ewakuowały fabryki w głąb Rosji. Niemcy, gdy stało się jasne, że przegrywają wojnę, wywieźli resztki maszyn. Dodatkowo po wojnie Białystok przestał być miastem granicznym a przemysł został odcięty od rosyjskich rynków zbytu. |
Białystok pozostał stolicą województwa, ale jego znaczenie zmalało. W czasie I wojny światowej władze carskie, w miarę zbliżania się frontu, ewakuowały fabryki w głąb Rosji. Niemcy, gdy stało się jasne, że przegrywają wojnę, wywieźli resztki maszyn. Dodatkowo po wojnie Białystok przestał być miastem granicznym a przemysł został odcięty od rosyjskich rynków zbytu. |
||
[[19 lutego]] [[1919]] roku wojska niemieckie opuściły Białystok i przekazały go władzy polskiej. Miasto |
[[19 lutego]] [[1919]] roku wojska niemieckie opuściły Białystok i przekazały go władzy polskiej. Miasto po okresie Zaborów znów stało się polskie. |
||
[[Plik:Pomnik ku czci poległym w wojnie Polsko - sowieckiej w 1920 r.jpg|thumb|right|120px|Pomnik ku czci poległych w wojnie polsko-bolszewickiej w 1920 r.]] |
[[Plik:Pomnik ku czci poległym w wojnie Polsko - sowieckiej w 1920 r.jpg|thumb|right|120px|Pomnik ku czci poległych w wojnie polsko-bolszewickiej w 1920 r.]] |
||
Wersja z 23:24, 12 lut 2011
Historia Białegostoku
Początki osadnictwa
Odkrycia archeologiczne świadczą o tym, że pierwsi ludzie osiedlali się na terenach obecnego Białegostoku już w epoce kamiennej. Groby pradawnych osadników znaleziono m.in. w dzielnicy Pieczurki, Dojlidy i w paru innych punktach miasta. We wczesnej epoce żelaza zamieszkiwali tu Prusowie, Sudawowie i ludność kultury zarubienieckiej, po której pozostały imponujących rozmiarów kurhany – prawdopodobnie grobowce wodzów, w okolicy obecnej wsi Rostołty. Od tej pory Białostocczyzna cały czas znajduje się na styku kultur. Szlak handlowy łączący Bałtyk z Morzem Czarnym sprzyjał mieszaniu się nurtów osadniczych jaćwiesko-rusko-polskich.
Średniowiecze
W okresie wczesnofeudalnym obszar ten pozostawał bez przynależności do państw ościennych. Rywalizacja zakonu krzyżackiego, Litwy, książąt mazowieckich i ruskich zakończyła się tym, iż w XIV w. tereny obecnego miasta znalazły się w granicach Litwy.
Po przejściu Litwy na katolicyzm (1385 unia w Krewie) zaczęli się pojawiać na Białostocczyźnie misjonarze, najczęściej pochodzący z Niemiec. Pierwsza pisana wzmianka o Białymstoku pochodzi z 1426 r. W dokumencie tym wielki książę litewski Witold nadaje wieś Bielszczany Stok Maciejowi z Tykocina.
W połowie XV w. tereny, na których leży Białystok, przeszły we władanie bojara żmudzkiego Jakuba Raczki Tabutowicza, herbu Łabędź, potomka bojara Klausucia (kolonizatora puszcz). Rodzina jego wybudowała pierwsze dwory w Dojlidach i Białymstoku.
Nowożytność
W 1547 dobra przechodzą w ręce Wiesiołowskich, którzy budują murowany kościół i pałac wg projektu Joba (Hioba) Bretfusa. Po bezdzietnej śmierci Krzysztofa Wiesiołowskiego ziemie te przechodzą na rzecz państwa.
Na mocy postanowień Unii Lubelskiej, w 1569 r. Białystok wraz z całym Podlasiem został przyłączony do Korony Polskiej.
W XVII w., w zamian za zasługi wojenne, Białystok został przyznany wraz ze starostwem Tykocin hetmanowi polnemu Stefanowi Czarnieckiemu (jego pomnik po dziś dzień stoi w Tykocinie). On z kolei przekazał te ziemie swojej córce Katarzynie Aleksandrze, żonie Jana Klemensa Branickiego (był on dziadkiem swojego słynnego imiennika, hetmana wielkiego koronnego).
Kiedy Białystok uzyskał prawa miejskie dokładnie nie wiadomo, ale na pewno przed rokiem 1692, o czym świadczy zapis poczyniony przez miejskiego proboszcza: Rok 1692. Miasto Białystok. Za przywilejami na wolność do lat pewnych danych, rok pierwszy teraz się buduje. Prawo było magdeburskie, w herbie zaś widniał jeleń z rozłożystymi rogami.
Miasto jednak nadal bardziej przypominało wieś. Prawdziwa budowa miasta nastąpiła dopiero za panowania Jana Klemensa Branickiego. Był on hetmanem wielkim koronnym, kasztelanem krakowskim, pierwszym świeckim senatorem Rzeczypospolitej i wreszcie kontrkandydatem Stanisława Augusta Poniatowskiego do tronu.
Wraz z żoną, Izabelą Poniatowską, przebudowali pałac i otoczyli ogrodami. Rozwinęli handel i instytucje miejskie. Wybudowali ratusz, pocztę, domy zajezdne, teatr, szpital na 24 łóżka, przytułek (obecnie Kino "Ton"), dla sprzętu przeciwpożarowego oraz wybudowano tzw. cekhauz (obecnie archiwum miejskie). Za ich czasów powstały w Białymstoku Wojskowa Szkoła Inżynierii i Budownictwa, Szkoła Akuszerii (położnictwa), szkółka parafialna, a w końcu XVIII tzw. Szkoła Podwydziałowa, podległa bezpośrednio Uniwersytetowi Wileńskiemu. Po śmierci hetmana powstała jeszcze jedna charakterystyczna budowla Białegostoku – "Loża Masońska". Inicjatorem jej budowy był drugi mąż Izabeli, Andrzej Mokronowski, jeden z założycieli wolnomularstwa w Polsce
W 1748 r. w Białymstoku powstała Komedialnia, pierwszy stały teatr na ziemiach polskich założony 17 lat przed powstaniem Teatru Narodowego w Warszawie. W gmachu, który nie dotrwał do naszych czasów znajdowały się loże i obszerna scena z piękną kurtyną namalowaną przez Mirysa. Teatr posiadał bibliotekę. Komedialnia miała własną orkiestrę, balet, a w operach występowali sławni artyści z Wiednia, Wenecji i Rzymu.
W roku 1753 miasto trawi straszliwy w skutkach dla najstarszej części miasta pożar. Do jego gaszenia użyto dział, by za pomocą kul niszczyć palące się domy i w ten sposób nie dopuścić do przerzucenia się ognia w rejon pałacu i Nowego Miasta [1]. Po pożarze hetman nie żałuje funduszy na prace porządkowe i budowlane w Białymstoku, zachęcał, czasami zmuszał, do inwestowania również mieszkańców, udzielał im pożyczek. Dokładał całej staranności aby przeobrazić zniszczone miasteczko w miasto znaczące nie tylko na Podlasiu[1].
Z relacji gości zagranicznych odwiedzających miasto dowiadujemy się, że wysiłki hetmana były owocne: Białystok „położony na granicy Litwy i Polski jest bardzo porządnie zbudowanym miasteczkiem” (Johann Bernoulli). „Ulice jego są szerokie, a domy przeważnie otynkowane, zbudowane są w równych odległościach od siebie” (William Coxe); „na równiutkich, wysadzanych drzewami ulicach znajdują się ładne sklepy. Spotykamy tu prawie wszystkie narodowości. Zdumiałem się bardzo widząc tak ładną miejscowość, zasługuje ona na pewno na to, by być bardziej znaną” (Ernest Ahasverus von Lehndorff). Pisano także: Białystok „jest najświetniejszym i najpiękniejszym z widzianych dotąd miasteczek”, domy tu „prawie w jednym stylu wzniesione, z frontem na ulice, o jednym piętrze” (Friedrich Szulz); „czegoś takiego nie zdarzyło mi się widzieć w Polsce (Georg Forster)[2].
– 1769
W początkach lat siedemdziesiątych XVIII w. Białystok liczy już około 3500 mieszkańców. W owym czasie Chrześcijanie (1025) stanowili ponad 55% społeczności miejskiej, a ponad 57% wśród mężczyzn[3].
Kres rozwojowi przyniósł III rozbiór Polski, pomimo że Białystok dostał status siedziby władz departamentu białostockiego wchodzącego w skład prowincji Prus Nowowschodnich. Prusacy nie dbali o rozwój miasta, ani o jego estetykę. Liczba mieszkańców wprawdzie szybko rosła, lecz – jak to wynika z zachowanych inwentarzy – substancji mieszkaniowej nie przybywało. Prowadziło to do dewastacji budynków.
Wiek XIX i XX do 1939 roku
Sytuacja nie poprawiła się również po 1807 r., gdy Białystok znalazł się w granicach Imperium Rosyjskiego.
Obwód otrzymał prawa guberni. Z reprezentacyjnej rezydencji Białystok przeobraził się w prowincjonalną mieścinę.
W latach dwudziestych XIX w. w białostockim gimnazjum działało stowarzyszenie "promienistych" utrzymujące kontakty z wileńskimi filaretami i filomatami.
W czasie powstania listopadowego (1830) w Białymstoku ogłoszono stan wojenny, a miasto stało się główną kwaterą naczelnego dowódcy wojsk rosyjskich feldmarszałka Iwana Dybicza. Po upadku powstania listopadowego w Polsce, nastąpiła rusyfikacja szkolnictwa w prowincjach zabranych. Gimnazjum białostockie przekształcono w szkołę rosyjską, a teatr zamknięto. W 1839 w cesarstwie rosyjskim zlikwidowano unię a unitom przyłączenie się do cerkwi prawosławnej (nie dotyczyło to Kongresówki).
W 1834 r. w ramach represji popowstaniowych wprowadzono granicę celną pomiędzy Kongresówką a Rosją. Ten tragiczny dla Polski okres dla Białegostoku stał się okresem odrodzenia miasta. Ponieważ dla rozwijającego się przemysłu włókienniczego Rosja była głównym rynkiem zbytu. Zagrożeni bankructwem fabrykanci z Łodzi zaczęli przenosić swoje fabryki, ale ponieważ transport był wtedy bardzo drogi, ulokowali je tuż za granicą czyli w Białymstoku i okolicach. Białystok zyskał w tym czasie przydomek "Manchesteru północy". W 1851 Rosjanie znieśli granicę celną z Kongresówką jednak nie zahamowało to rozwoju miasta, ponieważ w 1862 r. powstała linia kolejowa Warszawa-Petersburg a do fabryk zaczęto wprowadzać maszyny parowe, które wymagały dostaw węgla. Spowodowało to koncentrację przemysłu w Białymstoku. W 1867 roku były tu 24 zakłady włókiennicze, w 1879 roku 47 zakłady, a w 1895 już 230 zakładów włókienniczych.[4]
W 1859 r. urodził się Ludwik Zamenhof, twórca języka esperanto. Stworzenie uniwersalnego języka było oczywistym pomysłem w ówczesnym Białymstoku, gdzie zamieszkiwali w II poł. XIX w. w większości Żydzi, a także Polacy, Rosjanie i Niemcy, oraz w mniejszej liczbie Białorusini, Tatarzy i Litwini.
Kolejny stan wojenny nastał w guberni wraz z wybuchem powstania styczniowego w 1863 r. Mieszkańcy Białegostoku wspierali działające w pobliżu oddziały powstańcze W. Cichorskiego pseudonim "Zameczek", W. Wróblewskiego i R. Rogozińskiego.
Białystok końca wieku XIX był miastem proletariackim. Niezadowoleni z warunków pracy robotnicy podejmowali strajki. Pierwszy miał miejsce w 1895, a pierwszy pochód pierwszomajowy miał miejsce w 1903 r. Rewolucja 1905 miała bardzo krwawy przebieg – manifestacje zostały stłumione przez wojsko i policję.
W 1906 władze rosyjskie przeprowadziły pogrom Żydów. Brały w nim udział policja i wojsko.
W 1915 r. Białystok zajęły wojska niemieckie i pozostały w nim do końca wojny.
Białystok pozostał stolicą województwa, ale jego znaczenie zmalało. W czasie I wojny światowej władze carskie, w miarę zbliżania się frontu, ewakuowały fabryki w głąb Rosji. Niemcy, gdy stało się jasne, że przegrywają wojnę, wywieźli resztki maszyn. Dodatkowo po wojnie Białystok przestał być miastem granicznym a przemysł został odcięty od rosyjskich rynków zbytu.
19 lutego 1919 roku wojska niemieckie opuściły Białystok i przekazały go władzy polskiej. Miasto po okresie Zaborów znów stało się polskie.
W dniu 28 lipca 1920 roku miasto zostało zajęte przez bolszewików, którzy powołali w gmachu pałacu Branickich Tymczasowy Komitet Rewolucyjny Polski na czele z Julianem Marchlewskim. Miał to być rząd Polskiej Republiki Rad, który przejmie władzę po zajęciu Warszawy. W ramach ostatniej fazy Bitwy Warszawskiej 22 sierpnia 1920 roku 1 i 5 pułk piechoty legionów odcięły w Białymstoku drogę wycofującym się oddziałom 3., 15. i 16. armii sowieckiej. W czasie bitwy oddziały polskie rozbiły większość cofających się wojsk i wzięły do niewoli 7200 jeńców.
Lata 1918-39 r. to okres szybkiego rozwoju miasta, ale także trudny czas dla prawosławnych mieszkańców Białegostoku, którzy utożsamiani byli przez katolików z władzą carską i jej polityką rusyfikacyjną. W okresie międzywojennym w Białymstoku zburzono, będącą w fazie końcowej budowy, cerkiew przy ulicy Sienkiewicza (materiały budowlane ze zburzonej cerkwi zostały wykorzystane do budowy kościoła św. Rocha), oraz cerkiew garnizonową w koszarach 10 pułku ułanów przekształcono w kościół pw. św. Stanisława. Cerkiew garnizonową w koszarach 42 pułku piechoty przy ul. Traugutta (z 1884) przekształcono w Kościół Najświętszego Serca Jezusowego. Cerkiew przy ul. Bema została zburzona. Cerkiew dojlidzką Narodzenia Najświętszej Marii Panny wraz z całym majątkiem nieruchomym przejął Kościół Katolicki - wkrótce cerkiew została zburzona. W 1919 r. Cerkiew świętych Cyryla i Metodego w Starosielcach wraz z domem parafialnym została odebrana przez kościół rzymskokatolicki.
Historia Żydów w Białymstoku
Pierwsze wzmianki o licznej społeczności żydowskiej na terenie dzisiejszego Białegostoku pochodzą z 1658 r. W 1692 r. istniał już przykahałek białostocki, podlegający gminie w Tykocinie, ale dopiero w 1745 r. powstała odrębna gmina białostocka.
Następował stały wzrost procentowy ludności żydowskiej w stosunku do ogółu mieszkańców. W 1856 r. na 13 748 mieszkańców miasta 9 547 było Żydami. Kapitał żydowski konsekwentnie wypierał niemiecki, tak że w 1860 r. z 44 fabryk tekstylnych już 19 należało do Żydów. Od końca XVIII wieku silne były wpływy Haskali, w 1880 powstała pierwsza organizacja syjonistyczna. Białystok stał się także ważnym ośrodkiem Bundu.
W 1913 w mieście żyło 61 500 Żydów, w 1921 – 39 602, a we wrześniu 1939 około 80 tysięcy. Przed wojną w Białymstoku było ponad 100 żydowskich synagog, bóżnic i domów modlitwy.
W sierpniu 1941 r. Niemcy utworzyli getto dla 50 000 Żydów. 16 sierpnia 1943 r. wybuchło powstanie w getcie białostockim pod przywództwem Mordechaja Tenenbauma. 300 powstańców przez kilka dni broniło się przed czołgami i samolotami niemieckimi. Po stłumieniu powstania Niemcy wywieźli ocalałe 40 000 osób do obozów zagłady w Treblince i na Majdanku.
Okres II wojny światowej
II wojna światowa zaczęła się dużym ruchem wojsk i nielicznymi bombardowaniami. Między 6 a 11 września miasto opuściły władze cywilne. 15 września w obliczu oskrzydlenia wycofały się wojska polskie. Miasto zajęły wojska brygady fortecznej "Lötzen", pod dowództwem gen. Offenbachera. Dwa dni później dołączyły do nich oddziały radzieckie. Po uroczystej wspólnej defiladzie i raucie w hotelu "Ritz" Niemcy przekazali władzę Rosjanom i wycofali się.
28 października 1939 przyłączono Białystok do Białoruskiej SRR i nadano status stolicy obwodu. Sowieccy okupanci w okresie swojego 19-miesięcznego pobytu w Białymstoku prowadzili szeroko zakrojone akcje represyjne przeciwko ludności, a szczególnie przeciwko jej polskojęzycznej części, doprowadzając do masowej emigracji Polaków z miasta.
22 czerwca 1941 Niemcy zerwały pakt i zaatakowały ZSRR. 27 czerwca bataliony Einsatzgruppen i Wehrmachtu wkroczyły do Białegostoku. Tego samego dnia spacyfikowały one żydowską dzielnicę Chanajki, mordując kilka tysięcy mieszkańców, paląc ok. 2000 ludzi żywcem w Głównej Synagodze. Pomnik tego wydarzenia – kopuła spalonej synagogi – znajduje się dziś przy ulicy Legionowej. Na przełomie lipca i sierpnia utworzono getto dla ocalałych Żydów.
Pomimo represji ze strony obu okupantów w mieście istniał silny ruch niepodległościowy, kierowany przez Armię Krajową, która przeprowadziła wiele udanych akcji dywersyjnych.
W lutym 1943 nastąpił pierwszy etap likwidacji getta. Do stawienia oporu hitlerowcom dał znak Icchok Malmed – oblał kwasem solnym policjanta, który brał udział w przesiedlaniu Żydów. 16 sierpnia 1943 roku w getcie białostockim wybuchło powstanie.
W 1944 r., w wyniku wyburzeń ze strony wojsk niemieckich oraz nalotów lotnictwa sowieckiego centrum miasta zostało prawie całkowicie zniszczone. Po ciężkich walkach 27 lipca 1944 roku oddziały sowieckie wdarły się do centrum miasta wypierając oddziały niemieckie na linię rzeki Białej i Starosielc. 29 lipca wojska niemieckie ostatecznie opuściły granice miasta przekraczając rzekę Narew.
Okres PRL
Pomimo końca wojny, w czasie drugiej okupacji sowieckiej, terror wymierzony przeciw polskiej inteligencji oraz chłopom jeszcze się nasilił. Jeszcze w latach pięćdziesiątych odbywały się procesy, egzekucje, "zsyłki". Regularne oddziały NKWD paliły i grabiły białostockie wsie i miasta. Szczególnie widoczne było to w Białymstoku, który był traktowany przez wojska sowieckie na równi z miastami niemieckimi: wywożono maszyny i urządzenia przemysłowe oraz rabowano mieszkańców. W aktach odwetu oddziały AK i NSZ spaliły parę wsi i zamordowały ich mieszkańców – głównie ludność białoruską.
Granice polityczne podzieliły archidiecezję wileńską. Duchowieństwo i profesorowie seminarium w dużej części znaleźli się w Białymstoku. 8 maja 1945 r. zainaugurowali pracę w nowym miejscu. Wydział Teologiczny z Seminarium Duchownym był pierwszą wyższą uczelnią Białegostoku.
Odbudowano pałac Branickich, a także ratusz i rynek, tworząc fałszywą starówkę, postawiono też kilka "nowoczesnych" budynków, które obecnie szpecą centrum. Zmieniono praktycznie wszystkie ulice, ale dzięki temu, że budowano je od podstaw, powstała sieć wodociągowa, elektryczna i telefoniczna.
W 1954 wybudowano "Dom Partii" (obecnie uniwersytet). W rok później, otwarto przy ulicy Lipowej pierwszy w Polsce sklep samoobsługowy.
Włókiennicze tradycje kontynuował kombinat w Fastach, fabryki im. Sierżana i "Biruna". Przemysł spożywczy reprezentowały dwie chłodnie, gorzelnie "Polmosu" (produkujące żubrówkę) i PMB. Drzewny fabryka sklejek i fabryka mebli. Ponadto do ważniejszych zakładów należały: fabryka przyrządów i uchwytów, a później fabryka dywanów "Agnella" i "Biazet", który jako pierwszy w "bloku wschodnim" produkował kolorowe telewizory.
Od 1950 r. działają Akademia Medyczna i Wyższa Szkoła Inżynierska, która obecnie zmieniła nazwę na Politechnika Białostocka, od 1974 filie Akademii Muzycznej i PWST, od 1997 Uniwersytet w Białymstoku (powstały z filii Uniwersytetu Warszawskiego).
W 1955 swą działalność rozpoczęła rozgłośnia Polskiego Radia, a w 1997 rozpoczął nadawanie samodzielnych programów ośrodek Telewizji Polskiej.
Rok 1956 to czas protestów robotniczych i wieców na dziedzińcu pałacu Branickich, w których uczestniczyły kilkutysięczne tłumy.
Niewątpliwie jednym z najważniejszych wydarzeń lat siedemdziesiątych były centralne dożynki odbywające się w 1973 r. z udziałem najwyższych władz. Specjalnie na ten cel wybudowano tzw. "Tereny Wystawowe" przy ul. Kawaleryjskiej (obecnie bazar) oraz stadion (obecnie miejski) przy ul. Słonecznej. Ponadto zmodernizowano szosę do Warszawy.
W tym okresie nasilił się w Białymstoku ruch artystyczny: "Kasa Chorych" jako jedyny zespół w historii Polski przez kilka tygodni zajmowała pierwsze miejsca na listach przebojów w USA, a Janusz Laskowski napisał "Siedem dziewcząt z Albatrosa" i "Kolorowe jarmarki" – piosenki, które śpiewała cała Polska. Nie można też zapominać o Edwardzie Redlińskim i jego "Konopielce".
Po załamaniu gospodarki pod koniec rządów Gierka, region jest promowany pod nazwą (stosowaną już wcześniej) Zielone Płuca Polski.
Białystok po 1989 r.
Początki "Solidarności" nierozerwalnie kojarzą się z postacią jej kapelana ks. Jerzego Popiełuszki, urodził się on we wsi Okopy koło Suchowoli w 1947 r., 50 km od Białegostoku[5]. Po tragicznej śmierci ks. Jerzego w 1984 roku (został on zamordowany przez funkcjonariuszy SB), jego ciało po wydobyciu z wód wiślanych zostało przewiezione do prosektorium Akademii Medycznej w Białymstoku. Stąd zwłoki zabrano do Warszawy w dniu 2 listopada[5]. W relacji ks. Grzegorza Kalbarczyka o tym wydarzeniu czytamy: „W kondukt włączyło się spontanicznie ponad 200 taksówek i innych samochodów, które towarzyszyły nam poza granice miasta Białystok. Kierowcy włączyli klaksony i słychać było wycie syren. Ulice, zwłaszcza sąsiadujące z prosektorium, były zapełnione ludźmi. Jedni trzymali w rękach zapalone znicze i lampki nagrobne, inni kwiaty, a jeszcze inni płakali klęcząc na ulicy i żegnając księdza Jerzego. Płakał nawet kierowca karawanu. Większość wzniosła ręce do góry, ukazują rękami znak V. Była też duża grupa młodzieży, która biegła za karawanem. Grupy żegnające swojego ziomka mijaliśmy aż do granicy archidiecezji. Działo się to wszystko w blaskach zachodzącego słońca”[6]. Męczeńska śmierć księdza Popiełuszki stała się jednym z kamieni milowych na drodze prowadzącej do odzyskania wolności.
4 czerwca 1989 r. w wyborach do Senatu zwyciężyli w Białostockiem kandydaci Komitetu Obywatelskiego „Solidarność” Ziemi Białostockiej: rektor AMB, prof. Andrzej Kaliciński i dziekan Wydziału Prawa Filii UW, prof. Andrzej Stelmachowski. Kończył się okres PRL, odradzała zaś niepodległa Polska[7].
Jednym z ważniejszych wydarzeń lat 90. była wizyta papieża Jana Pawła II w dniu 5 czerwca 1991 r. W czasie jej trwania ogłoszono decyzję o utworzeniu diecezji białostockiej. Dla prawosławnej części mieszkańców Białegostoku nie mniej ważnym wydarzeniem była wizyta Bartolomeusa I – patriarchy Konstantynopola w październiku 1998 r., w celu poświęcenia cerkwi Hagia Sophia.
Ponadto przełom lat 80. i 90. to piłkarski klub "Jagiellonia Białystok" w pierwszej lidze i ogólnopolska kariera disco polo.
Koniec XX w. to także czas handlu ze wschodem. Praktycznie nie ma tu firmy, która nie jest zależna od tego rynku. Duża liczba mieszkańców miasta zarabia uprawiając tzw. import prywatny, wielu zaopatruje się u gości zza wschodniej granicy, wiążąc dzięki temu koniec z końcem.
Początki XXI w.
Białystok zaczyna się rozwijać. Bezrobocie regularnie spada a zarobki rosną, choć nadal są najniższe w kraju. W mieście pojawiają się pierwsze hipermarkety i galerie handlowe. Miasto przejmuje od skarbu państwa stadion i zaczyna gruntowny remont, modernizowane są główne ciągi komunikacyjne Białegostoku. Miasto zmienia administracyjne granice ponieważ przyłączone zostają wsie: Zawady, Bagnówka, Dojlidy Kolonia, Halickie, Halickie Kolonia. Ul. Rynek Kościuszki zostaje zamknięty dla samochodów, skwerek przy Ratuszu zostaje zlikwidowany na rzecz placu miejskiego. Ponadto 2 bazary w centrum miasta przy ul. Jurowieckiej i Plac Inwalidów zostają zlikwidowane.
Zobacz też
Linki zewnętrzne
- Film o Białymstoku z 1958 roku
- Historia Białegostoku na oficjalnej stronie miasta
- Historia Żydów w Białymstoku na portalu Wirtualny Sztetl
- Przewodnik po Białymstoku wydany w czerwcu 1939 roku
- Szlak Dziedzictwa Żydowskiego w Białymstoku
- ↑ a b Adam Dobroński, Białystok historia miasta, Białystok 2001, S. 37.
- ↑ W. Zawadzki, Polska Stanisławowska, t. I, II, Warszawa 1963, passim.
- ↑ Adam Dobroński Białystok historia miasta, Białystok 2001, S. 38.
- ↑ J.Łukasiewicz Białystok w XIX wieku, s.109
- ↑ a b Adam Dobroński Białystok historia miasta, Białystok 2001, S. 211.
- ↑ Ks. Grzegorz Kalbarczyk za: „Głos MKWS”, nr 34 z 18.01.1985 r.
- ↑ Adam Dobroński Białystok historia miasta, Białystok 2001, S. 213.