Górny Śląsk

Herb Górnego Śląska wg H. Strohla (XIX w.)

Mapa Śląska z roku 1746
(długość geograficzna na mapie podana względem południka Ferro)

Śląsk Czeski na mapie administracyjnej Czech

Województwo śląskie w latach 1922–1939

Górny Śląsk (łac. Silesia Superior, śl. Gůrny Ślůnsk, czes. Horní Slezsko, śl-niem. Oberschläsing, niem. Oberschlesien) – kraina historyczna położona na terenie Polski i Czech w dorzeczu górnej Odry oraz początkowego biegu Wisły, południowo-wschodnia część Śląska.

W oficjalnym nazewnictwie nazwa użyta po raz pierwszy w XV/XVI wieku. W XIX wieku Górny Śląsk był utożsamiany z rejencją opolską, która jednak obejmowała też na zachodzie fragmenty Dolnego Śląska. Historycznie stolicę stanowiły miasta Opole i Racibórz, a siedzibami piastowskich i innych książąt górnośląskich były także Bytom, Cieszyn (zdaniem tych badaczy, którzy traktują Śląsk Cieszyński jako część Górnego Śląska; zdaniem innych są to dwie osobne krainy), Gliwice, Głubczyce, Karniów, Koźle, Lubliniec, Niemodlin, Opawa, Toszek . Na Górnym Śląsku istniały także państwa stanowe m.in. w Wodzisławiu, Pszczynie, Boguminie, Bielsku (od 1752 r. księstwo) czy Bytomiu.

Oświęcim, Zator i Siewierz błędnie kojarzone są z siedzibami władców górnośląskich.

Związane historycznie z Dolnym Śląskiem są kojarzone dziś często z Górnym Śląskiem miasta takie jak: Nysa, Otmuchów, Paczków, Grodków, Głuchołazy, Kluczbork, które przyłączono do ziem górnośląskich dopiero po 1818 roku.

Od 1999 w ramach reformy administracyjnej pomimo rządowych planów utworzenie jednego województwa górnośląskiego w granicach historycznych, na skutek veta prezydenta Kwaśniewskiego, podzielono polską część Górnego Śląska pomiędzy dwa województwa: opolskie (większość) i śląskie (mniejszość).

Nazwa

Wschodnią część obecnego Śląska zajmowało w średniowieczu księstwo opolskie, która to nazwa wywodzi się od tytulatury Piastów, książąt opolskich – Dux Opoliae – potomków Mieszka I Plątonogiego. Tytuł ten odróżniał ich od potomków Bolesława Wysokiego, którzy używali przede wszystkim tytułu książąt śląskich – Dux Silesie. Termin Górny Śląsk pojawił się po raz pierwszy w źródłach w 1478. Na zasadzie przeciwności zaczęto używać pojęcia Dolny Śląsk, na pozostałe tereny śląskie.

Obecnie nazwa Górny Śląsk nie funkcjonuje w żadnym szczeblu administracji państwowej. Ziemie Górnego Śląska zajmują część woj. opolskiego i woj. śląskiego. Powoduje to znaczne zamieszanie w nazewnictwie. Określeniem górnośląski bardzo często traktuje się jednostki i organizację należące do Śląska i Małopolski oraz leżące na terenie woj. śląskiego i woj. małopolskiego.

Przykładowo:

• Górnośląski Okręg Przemysłowy (woj. śląskie i małopolskie)
• Górnośląski Związek Metropolitalny (Śląsk, Zagłębie, fragment ziemi chrzanowskiej)
• Górnośląska Agencja Rozwoju Regionalnego S.A. (woj. śląskie)
• Państwowy Instytut Geologiczny Oddział Górnośląski (woj. śląskie i małopolskie) - siedziba w Sosnowcu
• Polskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk o Ziemi, Oddział Górnośląski – siedziba w Sosnowcu
• Górnośląski Ośrodek Rehabilitacji Dzieci – Rabka-Zdrój

Równocześnie pomijane są części woj. opolskiego w jednostkach górnośląskich. Część zachodnich gmin województwa opolskiego historycznie należy do Dolnego Śląska (z miastami takimi jak np. Nysa, Głuchołazy, Byczyna, Grodków, Brzeg, Kluczbork).

Historia

Kalendarium historii Górnego Śląska:

• około 800 tys. lat p.n.e. – w okolicach dzisiejszych Kończyc Wielkich koło Cieszyna przebywali przedstawiciele gatunku praczłowieka Homo erectus, przybyli prawdopodobnie z południa przez Bramę Morawską za zwierzyną.
• 870 (około) – prawdopodobne przyłączenie terenów górnej Odry i górnej Wisły do Rzeszy Wielkomorawskiej przez Świętopełka Wielkiego.
• 921 (około) – prawdopodobne przyłączenie Śląska do Czech
• 985–990 – Kampania wojenna Mieszka I przeciwko Czechom, zakończona zajęciem części Śląska (z 985 roku pochodzą wały piastowskich grodów z Opola, Wrocławia i Głogowa).
• 991 – dokument Dagome iudex potwierdza wejście Śląska w skład państwa Polan
• 1000 – powstaje podporządkowane Gnieznu biskupstwo wrocławskie, obejmujące swoim zasięgiem większą część Górnego Śląska.
• 999–1003 – Kampania wojenna Bolesława Chrobrego przeciwko Czechom i Węgrom, uwieńczona zajęciem późniejszego Górnego Śląska, Moraw, Kraju Wiślan i Słowacji, a przejściowo również Czech.
• 1038 – książę czeski Brzetysław I najechał na Polskę i przyłączył Śląsk do Czech. W następstwie najazdu wyłączył też z diecezji wrocławskiej Opawę, Karniów i Głubczyce.
• 1050 – Kazimierz I Odnowiciel najechał na Czechy, wskutek czego przyłącza do Polski Śląsk bez znacznej części ziemi gołęszyckiej. Zgodnie z układem w Quedlinburgu polscy władcy musieli płacić Czechom trybut z ziem śląskich.
• 1069 – Bolesław Szczodry zaprzestaje płacenia trybutu ze Śląska.
• 1103 – czeski najazd na Górny Śląsk
• 1109 – czeski najazd na Górny Śląsk
• 1137 – pokój kłodzki pomiędzy Bolesławem Krzywoustym i Sobiesławem I pozostawiający Śląsk Opawski władcom czeskim, a resztę Śląska władcom polskim.
• 1138 – podział Polski na dzielnice, Śląsk i Małopolska dostały się pod władzę Władysława II Wygnańca, który jako książę-senior i princeps miał zwierzchnią władzę nad wszystkimi dzielnicami Królestwa Polskiego. Ziemie późniejszego Górnego Śląska znalazły się w dzielnicy śląskiej i dzielnicy senioralnej (krakowskiej), z wyjątkiem opawskiej (wcielonej do Moraw).
• 1163 – Korzystając z protekcji cesarza niemieckiego Fryderyka Barbarossy, wskutek układu w Norymberdze synowie Władysława II Wygnańca i Agnieszki – Bolesław I Wysoki i Mieszko I Plątonogi odzyskują dzielnicę śląską, jako dziedziczne księstwo. Strategiczne grody nad Odrą książę-senior Bolesław IV Kędzierzawy obsadził swoim wojskiem.
• 1166 – Książęta śląscy Bolesław I Wysoki i Mieszko I Plątonogi usuwają załogi seniora ze strategicznych nadodrzańskich grodów.
• 1167 – Książęta Bolesław I Wysoki i Mieszko I Plątonogi odpierają zbrojną interwencję księcia-seniora Bolesława Kędzierzawego.
• 1173 – wyłączenie ziem późniejszego Górnego Śląska od reszty ziem śląskich: Mieszko I Plątonogi otrzymał samodzielną dzielnicę ze stolicą w Raciborzu; a jego bratanek Jarosław dostał księstwo ze stolicą w Opolu.
• 1178/1179 – Kazimierz II Sprawiedliwy pokonał księcia-seniora Mieszka Starego. Równolegle na Śląsku Mieszko I Plątonogi pokonał i wypędził sojusznika Kazimierza – księcia Bolesława Wysokiego. W zamian za zgodę na powrót Bolesława Wysokiego na stolec książęcy we Wrocławiu, Mieszko I Plątonogi otrzymał od Kazimierza Sprawiedliwego kasztelanie bytomską i oświęcimską. Pierwotna granica śląsko-małopolska leżąca na dziale wodnym Odry i Wisły została przesunięta na wschód i od tego czasu datuje się przynależność ziemi bytomskiej do Śląska.
• 1202 – Mieszko I Plątonogi po śmierci Jarosława przyłączył jego ziemie do swego księstwa. Wszystkie, z wyjątkiem opawskiej (Opawa, Karniów, Głubczyce), ziemie późniejszego Górnego Śląska należą do księstwa opolsko-raciborskiego.
• 1210, 9 czerwca – na zapewne na wniosek księcia wrocławskiego Henryka I Brodatego papież Innocenty III przywraca zasadę senioratu. Podczas zjazdu w Borzykowej innych książąt piastowskich i biskupów metropolii gnieźnieńskiej radzących nad kwestią zawartą w tej bulli książę opolsko-raciborski Mieszko I Plątonogi zajmuje Kraków.
• 1222 – Ziemie w okolicach Namysłowa i Kluczborka z nadania księcia wrocławskiego Henryka Brodatego otrzymują Krzyżacy, a w 1226 Templariusze otrzymują ziemie w Oleśnicy Małej koło Oławy.
• 1229 – Księżna Wiola – wdowa po Kazimierzu opolskim – oddaje swych małoletnich synów pod opiekę księcia wrocławskiego Henryka Brodatego.
• 1232 (około) – wprowadzenie śląskiego prawa górniczego.
• 1241 – Najazd tatarski na Śląsk, zakończony klęską wojsk śląskich (wspomaganych przez Krzyżaków, Templariuszy, Morawian, Wielkopolan i niedobitki wojsk małopolskich) w bitwie pod Legnicą, odbytej 9 kwietnia, podczas której zginął książę Henryk II Pobożny. Wdowa po Henryku – księżna Anna Czeska sprowadza z Pragi do Wrocławia Zakon Krzyżowców z Czerwoną Gwiazdą. Zakon był najpoważniejszą podówczas instytucją zajmującą się szpitalnictwem na Śląsku i posiadał swoje szpitale w Bolesławcu, Świdnicy, Ziębicach, Legnicy i Kluczborku.
• 1254 – lokacja Bytomia na prawie magdeburskim.
• 1280 – Henryk IV Probus – książę wrocławski poślubia córkę Władysława opolskiego i łączy cały Śląsk sojuszem zbrojnym. Henryk IV Probus i Władysław opolski składają hołd lenny królowi niemieckiemu Rudolfowi Habsburgowi.
• 1281/1282 – umarł Władysław opolski, pozostawiając czterech synów. Do 1290 roku w wyniku podziału ziem między synów zmarłego powstały księstwa bytomskie, opolskie i raciborskie i nieco później – cieszyńskie. Powstałe księstwa przechodzą stopniowo w orbitę wpływów Królestwa Czeskiego.
• 1289, 1 stycznia – książę bytomski Kazimierz II składa hołd lenny Wacławowi II, królowi Czech.
• 1318 – ziemie śląskie w granicach Korony Czeskiej wyłączono z Moraw, jako księstwo opawskie – dziedziczną ziemię bocznej linii Przemyślidów.
• 1327 – Wszyscy książęta górnośląscy, kolejno w Bytomiu, Opawie i Wrocławiu składają hołd lenny królowi Czech – Janowi Luksemburskiemu.
• 1335 – Układ w Trenczynie o zrzeczenie się Jana Luksemburskiego praw do korony polskiej. Według części starszej historiografii nastąpiło to w zamian za rezygnację przez Kazimierza Wielkiego z roszczeń do Śląska. Obecnie pogląd ten jest odrzucany.
• 1336 – po śmierci ostatniego Piasta raciborskiego Leszka jego księstwo przypada Przemyślidom z Opawy.
• 1339 – Kazimierz III Wielki w akcie krakowskim potwierdza ustalenia układu trenczyńskiego, zrzekając się roszczeń do księstw śląskich, z wyłączeniem księstw Bolka II świdnickiego, Henryka jaworskiego, Bolka ziębickiego i biskupiego księstwa nyskiego.
• 1345 – wojska polskie, węgierskie i litewskie pod wodzą Kazimierza Wielkiego wkraczają na Górny Śląsk, zdobywają Pszczynę i Rybnik oblegają Żory, pustoszą księstwo opawsko–raciborskie.
• 1348 – zawarcie pokoju w Namysłowie utrwalającego stan faktyczny sprzed wybuchu wojny w 1345. Ostateczna inkorporacja Śląska do Korony Czeskiej przez Karola IV Luksemburskiego.
• 1391 – książę raciborski Jan II Żelazny dokonał najazdu na dobra biskupa krakowskiego. Jako rekompensatę oddaje mu Chełm, Imielin i Kosztowy. Powstała tzw. enklawa imielińska, terytorium podległe Polsce (stan taki trwał do rozbiorów)
• 1396 – Spytko II z Melsztyna spustoszył Lubliniec, Olesno i Gorzów Śląski.
• 1434 (około) – wprowadzenie na Górnym Śląsku, jako urzędowego, języka czeskiego. Kościół katolicki wprowadza w miejsce stosowanego dotychczas języka niemieckiego język polski.
• 1443 – biskup krakowski Zbigniew Oleśnicki kupił od Piastów cieszyńskich kasztelanie siewierska, wraz z Koziegłowami i Czeladzią. Początek dziejów biskupiego księstwa siewierskiego (formalnie niezależnego, istniało do 1790 r.).
• 1456 (1496) – przyłączenie księstwa oświęcimskiego do Królestwa Polskiego.
• 1494 – przyłączenie księstwa zatorskiego do Królestwa Polskiego.
• 1521 – zjednoczenie większości ziem Górnego Śląska (poza księstwem cieszyńskim, księstwem opawskim i księstwem karniowskim) przez księcia Jana II Dobrego.
• 1526 – Królestwo Czech razem z Górnym Śląskiem dostało się pod władzę Ferdynanda I Habsburga.
• 1528 – książę opolski Jan II Dobry oraz książę karniowski Jerzy Hohenzollern-Ansbach wydają Ordunek Gorny. Początek nowożytnego górnictwa na Górnym Śląsku.
• 1531 – książę opolski Jan II Dobry wydaje przywilej ziemski księstwa opolsko-raciborskiego, Przywilej Hanuszowy" dla mieszkańców księstwa opolsko-raciborskiego:

• • Podkreślenie jedności księstwa opolsko-raciborskiego i jego przynależności do Korony czeskiej (Opole lub Racibórz miały stać się miejscem hołdu składanemu królowi Czech).
  • Po śmierci księcia najwyższą władzą w księstwie miał być sejmik ziemski (zwoływany przez króla czeskiego, bądź namiestnika Śląska), składający się z przedstawicieli szlachty i asesorów sądu ziemskiego.
  • Po śmierci księcia władzę wykonawczą miał sprawować namiestnik (nominowany przez króla czeskiego) – szlachcic mieszkający na terenie księstwa, który był zobowiązany do postępowania zgodnego z przywilejem ziemskim.
  • Wyższy sąd apelacyjny opolsko-raciborski (zbierający się dwa razy do roku w Opolu bądź Raciborzu) – najwyższą instancją sądową w księstwie.
  • Umożliwienie chłopom prawa do nabywania i posiadania ziemi.
• 1579 – Jan Trapp z Turyngii wykonał plany sztolni Św. Jakuba w Tarnowskich Górach. Plany te uważane są za najstarsze zachowane mapy górnicze w Europie
• 1618 – Stany śląskie popierają detronizację Ferdynanda Habsburga i wraz ze stanami czeskimi wybierają na króla Czech – Fryderyka – elektora palatynatu reńskiego. Czesi rozpoczynają antyhabsburskie powstanie. Ślązacy wysyłają Czechom posiłki i obstawiają wojskiem granicę z Polską, ze strony której spodziewają się interwencji na rzecz Habsburgów.
• 1619 – Również Śląsk oficjalnie przyłącza się do antyhabsburskiego powstania. Na czele śląskiego rządu staje starosta generalny Śląska książę brzeski Jan Chrystian z dynastii Piastów. Na czele śląskiej armii powstańczej staje górnośląski książę karniowski, pan na Bytomiu i Boguminie Jan Jerzy.
• 1620 luty – najazd na Śląsk wysłanych cesarzowi z odsieczą przez króla Zygmunta III Wazę oddziału najemnego lisowczyków. Po uderzeniu na księstwo opolsko-raciborskie, lisowczycy spustoszyli Skoczów i Strumień w księstwie cieszyńskim. W tym samym roku lisowczycy już w służbie cesarza razem z armią cesarską i wojskami Ligi Katolickiej rozgromili na Białej Górze koło Pragi powstańczą armię stanów czeskich.
• 1653 – po śmierci księżnej Elżbiety Lukrecji, Habsburgowie obejmują w bezpośrednie władanie ostatnie księstwo piastowskie na Górnym Śląsku – Księstwo Cieszyńskie.
• 1683 sierpień – przemarsz wojsk polskich udających się pod Wiedeń. Trasa przemarszu wiodła poprzez Bytom, Piekary Śląskie Tarnowskie Góry, Gliwice, Rudy Raciborskie, Racibórz.
• 1740 – Król pruski Fryderyk II Wielki zajmuje większość ziem Górnego Śląska, poza księstwami: cieszyńskim, opawskim i karniowskim.
• 1740–1742 – I wojna śląska.
• 1741, 10 czerwca - Zwycięstwo pruskie nad Austrią w bitwie pod Małujowicami i zajęcie Śląska przez Prusy.
• 1742, 11 czerwca - Podpisanie pokoju we Wrocławiu na mocy którego Fryderyk II opanował prawie cały Śląsk Dolny (oprócz części biskupiego księstwa nyskiego - ziemie frywałdowskiej) i większość Górnego, w tym księstwo opolskie i raciborskie.
• 1751 – podział Śląska Austriackiego (ze stolicą w Opawie) na obwody karniowski (cz. Krnovský kraj, niem. Jägerndorfer Kreis), opawski (cz. Opavský kraj, niem. Troppauer Kreis) i cieszyński (cz. Těšínský kraj, niem. Teschner Kreis).
• 1783 – podział Śląska Austriackiego na obwody opawski i cieszyński.
• 1788, 19 stycznia – uruchomienie w kopalni "Fryderyk" pod Tarnowskimi Górami jednej z pierwszych poza Anglią maszyn parowych. Początek rozwoju wielkiego zagłębia przemysłowego.
• 1811, luty – powstanie chłopskie w 170 gminach powiatów pszczyńskiego i raciborskiego, stłumione przez wojska pruskie. Zmowa tworkowska.
• 1819 – rozporządzenie o nakazie nauki języka niemieckiego w szkołach.
• 1821, 16 lipca – bulla papieska De salute animarum o oderwaniu powiatu pszczyńskiego i bytomskiego z diecezji krakowskiej.
• 1831 – 1833 – epidemie i klęska głodu wśród ludności wiejskiej
• 1836 – epidemia cholery
• 1842 – Paweł Stalmach zakłada w Cieszynie Złączenie Polskie
• 1844 – początek kampanii antyalkoholowej ks. Alojzego Ficka w Piekarach Śląskich i powstawania towarzystw wstrzemięźliwości.
• 1847 – epidemia tyfusu plamistego w powiecie pszczyńskim, rybnickim i raciborskim
• 1848, czerwiec i lipiec – w Oleśnie mają miejsce uliczne starcia tłumione przez wojska pruskie.
• 1848, 21 lipca – petycja ks. Józefa Szafranka do konstytuanty pruskiej w obronie praw języka polskiego na Śląsku
• 1848, 18 sierpnia – starcia mieszczan z wojskiem pruskim w Nysie
• 1848, 4 lipca – w Bytomiu zaczęto wydawanie gazety "Dziennik Górnośląski" – pierwszej polskiej gazety na Śląsku
• 1848, 21 lipca – ks.Józef Szafranek zażądał w sejmie pruskim równouprawnienia języka polskiego z niemieckim na Górnym Śląsku
• 1848, wrzesień – starcia chłopów z wojskiem pruskim w powiecie raciborskim (m.in. w Beneszowie Dolnym, Hulczynie), oraz rozruchy głodowe w Oleśnie, Byczynie i Krapkowicach.
• 1848, 22 października – powstanie w Bytomiu polskiego Klubu Narodowego.
• 1848, 11 listopada – wydanie w języku polskim przez króla i rząd Prus odezwy mającej na celu uspokojenie, związanych z "Wiosną Ludów", niepokojów społecznych na Śląsku.
• 1850 – podział Śląska Austriackiego na 7 powiatów politicznych (Bielsko, Bruntal, Cieszyn, Frysztat, Frywałdów, Karniów, Opawa-okolice i stolica prowincji Opawa).
• 1863 – oddanie do użytku Głównej Kluczowej Sztolni Dziedzicznej.
• 1865, 11 września – nadanie Katowicom praw miejskich przez króla Prus Wilhelma I Hohenzollerna.
• 1868, 14 lipca – nadanie przez króla Wilhelma I praw miejskich Królewskiej Hucie.
• 1871, 16 czerwca – w Chorzowie (Królewskiej Hucie) rozpoczyna się strajk górników, w następstwie którego dochodzi do szturmu na Inspekcję Górniczą, starć z policją, ataku na więzienie. Na dwa miesiące wprowadzono stan wyjątkowy..
• 1872 – usunięcie na wniosek Bismarcka języka polskiego ze szkół na Górnym Śląsku
• 1889, 18 maja – dwutygodniowy strajk 15 tys. górników śląskich
• 1890, 1 grudnia – spis powszechny w rejencji opolskiej wykazuje, że 58,2% ludności podaje język polski jako ojczysty, 35,9% język niemiecki, 2,1% zakwalifikowano jako dwujęzycznych.
• 1903, 25 czerwca – Wojciech Korfanty zostaje pierwszym polskim deputowanym do Reichstagu, który nie wchodzi do niego z ramienia partii Centrum.
• 1907 – w wyborach po raz pierwszy na polskich kandydatów padło więcej głosów (39,5% głosów) niż na kandydatów katolickiej niemieckiej partii Centrum (31,7% głosów).
• 1918, 28 października – powstała Czechosłowacja.
• 1918, październik – po powstaniu Czechosłowacji powstała m.in. na zachodzie Śląska Austriackiego (Śląsk Sudecki, niem. Sudetenschlesien) prowincja Kraj Sudetów (niem. Sudetenland, cz. Sudetsko) ze stolicą w Opawie.
• 1918, 30 października – w Ostrawie Śląskiej (Polskiej) miał miejsce zjazd Śląskiej Partii Ludowej i Związku Ślązaków.
• 1918, 9 grudnia – ma miejsce Konferencja Kędzierzyńska
• 1918, grudzień – likwidacja przez Czechosłowację prowincji Kraj Sudetów.
• 1919, 23 stycznia – oddziały czeskie w liczbie 16 tys. żołnierzy, łamiąc ustalenia porozumienia granicznego, przekraczają granicę Ślaska Cieszyńskiego i spychają nieliczne oddziały samoobrony (ok. 1,5 tys.) dowodzone przez płk Franciszka Latinika na linię Wisły.
• 1919, 26 stycznia – przegrana bitwa z oddziałami czeskimi pod Kończycami Małymi. Ginie brat gen. Józefa Hallera major Cezary Haller.
• 1919, 28 stycznia – 30 stycznia – bitwa z oddziałami czeskimi o Skoczów, zatrzymanie ofensywy wojsk czeskich.
• 1919, 3 lutego – zawarcie zawieszenia broni. Czesi zostają zmuszeni do opuszczenia Cieszyna, Jabłonkowa, Frysztatu.
• 1919, 16 sierpnia – rozpoczyna się pierwsze powstanie śląskie.
• 1920, 4 lutego – część powiatu raciborskiego, Kraik hulczyński (cz. Hlučínsko, niem. Hultschiner Ländchen), została przekazana Czechosłowacji.
• 1920, 15 lipca – uchwalenie Statutu Organicznego Województwa Śląskiego nadającego mu autonomię.
• 1920, 28 lipca-31 lipca – podział Śląska Cieszyńskiego między Polskę i Czechosłowację (Zaolzie, cz. Českotěšínsko).
• 1920, 19 sierpnia – rozpoczyna się drugie powstanie śląskie.
• 1921, 20 marca – plebiscyt na Górnym Śląsku w sprawie przynależności terytorialnej tego obszaru do Polski lub Niemiec. 59,41% głosujących opowiada się za pozostawieniem regionu w Niemczech zaś 40,59% opowiada się za przyłączeniem tego regionu do Polski.
• 1921, 2/3 maja – rozpoczyna się trzecie powstanie śląskie.
• 1922, 20 czerwca – podział Górnego Ślaska i przyłączenie, w wyniku decyzji poplebiscytowych, południowo-wschodniej części do Polski.
• 1922, 3 września – w referendum po stronie niemieckiej pada 9% głosów za utworzeniem odrębnego kraju górnośląskiego
• 1922, 24 września – w polskiej części Górnego Śląska odbywają się wybory do Sejmu Śląskiego
• 1922, 11 listopada – ustanowienie Administratury Apostolskiej Śląska Polskiego przez papieża Piusa XI. Administratura powstała z wydzielenia z diecezji wrocławskiej, podlegała bezpośrednio Stolicy Apostolskiej.
• 1923 – proponowany podział Śląska Czeskiego na okręgi Ołomuniec (XII; cz. župa Olomouc), Ostrawa Morawska (XIV; cz. župa Moravská Ostrava) i Czeski Cieszyn (XXI; cz. župa Český Těšín).
• 1924, 29 stycznia – powstała Wielka Ostrawa (cz. Velká Ostrava) połączenim Ostrawy Morawskiej z 3 miastami morawskimi (Přívoz, Vítkovice, Mariánské Hory) i 3 gminami morawskimi (Zábřeh nad Odrou, Nová Ves, Hrabůvka).
• 1925 – powstaje diecezja katowicka podległa archidiecezji krakowskiej
• 1928 – czechosłowacka Kraina Śląska (cz. země Slezská) została połączona z Kraina Morawską (cz. země Moravská) i powstała Kraina Morawskośląska (cz. Země Moravskoslezská) z stolicą w Brnie.
• 1933–1945 – germanizacja słowiańsko-brzmiących nazw geograficznych, np.. Sczedrzik na Hitlersee (1934), Peterwitz na Zietenbusch (1936), Boblowitz na Hedwigsgrund (1936), Zauchwitz na Dreimühlen (1936), Pyschcz na Sandau (1938), Bobrownik na Biberswald (1939) itd.
• 1938, 2 października – Równoległe wkroczenie wojsk niemieckich na Śląsk Opawski (Kraj Sudetów i Kraik hulczyński) i wojsk polskich do czechosłowackiej część Śląska Cieszyńskiego (tzw. Zaolzie). Przyłączenie do Polski i woj. śląskiego terytorium o pow. 689 km²
• 1938, 30 października – m.in. na Śląsku Sudeckim powstała rejencja opawska (niem. Regierungsbezirk Troppau, cz. vládní obvod Opava) w ramach Okręgu Rzeszy Kraj Sudetów (niem. Reichsgau Sudetenland, cz. Říšská župa Sudety). Kraik hulczyński został przyłączany do powiatu raciborskiego w rejencji opolskiej w ramach Okręgu Rzeszy Śląsk.
• 1938 - 9 listopada – w niemieckiej części Górnego Śląska dochodzi do pogromu zwanego Nocą kryształową, w wyniku którego spalono wiele żydowskich synagog, zdemolowano sklepy i pobito wielu Żydów.
• 1939, 15 marca – okupacja niemiecka pozostałej części Czech i utworzonie Protektoratu Czech i Moraw. Powiat polityczny Frydek został pod nazwą powiat Frydek (niem. Bezirk Friedeck, cz. okres Frýdek) przyłączany do Oberlandratsbezirk Mährisch Ostrau w ramach Moraw.
• 1939, 31 sierpnia - Prowokacja gliwicka
• 1939 – okupacja niemiecka. Wcielenie polskiej – południowo-wschodniej części Górnego Śląska (Województwa Śląskiego) do III Rzeszy
• 1939, 8 października – dekret Adolfa Hitlera o likwidacji autonomii województwa śląskiego.
• 1939, 8 grudnia – oddanie do użytku Kanału Gliwickiego
• 1940 – utworzenie przez Wehrmacht w Sławięcicach zespołu obozów pracy przymusowej dla kobiet, Polenlager, obozu dla jeńców międzynarodowych i filii obozu w Auschwitz. Obozy te trzy lata później osiągnął stan 50 tys. więźniów.
• 1941, 4 marca – wprowadzenie Volkslisty
• 1941 – ustanowienie nowej jednostki administracyjnej Provinz Oberschlesien, składającej się z rejencji katowickiej i rejencji opolskiej. Do obydwu rejencji przyłączono powiaty zachodniej Małopolski m.in. z Częstochową i dawnym Nowym Śląskiem. Stolicą prowincji zostały Katowice.
• 1941, 1 lipca – kontynuacja integracji Wielkiej Ostrawy połączenie Ostrawy Morawskiej z 2 śląskimi miastami (Polska Ostrawa, Hrušov), 1 śląskim miasteczkem (Michálkovice), 5 śląskimi gminami (Heřmanice, Kunčice nad Ostravicí, Kunčičky, Muglinov, Radvanice-Lipina) i 4 morawskimi gminami (Hrabová, Nová Bělá, Stará Bělá i Výškovice).
• 1945, styczeń – przez Górny Śląsk przechodzą Marsze śmierci, w trakcie których śmierć poniosło ok. 15 tys. osób więźniów niemieckiego obozu w Auschwitz.
• 1945 – Górny Śląsk w granicach Polski i Czechosłowacji
• 1945, luty – w miejscu filii obozu niemieckiego w Auschwitz, Urząd Bezpieczeństwa utworzyło obóz Zgoda kierowany przez Salomona Morela. W obozie zginęło około 2500 osób, w większości mieszkańców Górnego Śląska.
• 1945, marzec – przyłączenie Śląska Opolskiego (międzywojenny niemiecki Górny Śląsk) i uprzemysłowionych powiatów Kielecczyzny (Zagłębie Dąbrowskie) do de iure autonomicznego Województwa Śląskiego.
• 1945, 6 maja – Krajowa Rada Narodowa likwiduje autonomię Górnego Śląska. Wojewoda Aleksander Zawadzki samowolnie wprowadza nową nazwę województwo śląsko-dąbrowskie.
• 1945, 9 maja – likwidacja przez Czechosłowację administracji polskiej na tzw. Zaolziu.
• 1945, 30 maja – na Śląsku Czechosłowackim powstała Ekspozytura Śląska Krainy Morawskośląskiej (cz. Slezská expozitura země Moravskoslezské) ze stolicą w Ostrawie.
• 1945 – masowe (około 25 tys.) wywożenie miejscowej ludności, zwłaszcza górników, na roboty przymusowe do ZSRR, głównie w rejon Donbasu
• 1946, 28 czerwca – zmiana nazwy Morawskiej Ostrawy (cz. Moravská Ostrava) na Ostrawa (cz. Ostrava).
• 1949, 1 stycznia – podział Śląska Czeskiego do krajów ołomunieckiego (cz. Olomoucký kraj) i ostrawskiego (cz. Ostravský kraj).
• 1950 – podział województwa śląskiego (śląsko-dąbrowskiego) na województwo katowickie i województwo opolskie
• 1953–1956 Katowice nosiły nazwę Stalinogród
• lata 70. XX w. duże inwestycje w przemysł i infrastrukturę. Powstaje szereg kopalń węgla kamiennego, stare są modernizowane, powstaje tzw. "gierkówka" droga szybkiego ruchu Warszawa – Katowice (1972–1976).
• 1960, 11 kwietnia – m.in. na terenie Śląska Czeskiego powstał kraj północnomorawski (cz. Severomoravský kraj) ze stolicą w Ostrawie.
• 1975 – z województwa katowickiego wyodrębniono województwo częstochowskie i województwo bielskie. Przyłączenie mniejszych miast i osiedli typu miejskiego do sąsiednich, większych ośrodków (np. Lędziny, Niedobczyce, Radlin, Radzionków)
• 1980, 3 września – po serii strajków podpisane zostają w Jastrzębiu-Zdroju przy Kopalni Węgla Kamiennego "Manifest Lipcowy" (obecnie: "Zofiówka") Porozumienia jastrzębskie. Porozumienie to było częścią porozumień sierpniowych, ale obejmowało też szereg żądań górników.
• 1981, 13 grudnia – po wprowadzeniu stanu wojennego w Polsce na Śląsku dochodzi do bardzo licznych strajków i akcji protestacyjnych, m.in. w KWK Piast, gdzie 1000 górników przebywało pod ziemią od 14 grudnia do 28 grudnia 1981 (był to najdłużej trwający strajk w historii powojennego górnictwa).
• 1981, 16 grudnia masakra górników w kopalni Wujek w Katowicach
• 1995, grudzień nadanie sztandaru przez mieszkańców miasta Lubliniec 1 Pułkowi Specjalnemu Komandosów
• 1999 – Reforma administracyjna - wbrew wcześniejszym planom utworzenia jednego województwa w granicach historycznych - dzieli Górny Śląsk na dwa województwa: województwo śląskie (obejmujące obszary wcześniejszych województw: katowickiego, bielskiego i częstochowskiego) oraz województwo opolskie (powiększone o powiat oleski).
• 2000, 1 stycznia – podział Śląska Czeskiego na kraj ołomuniecki (cz. Olomoucký kraj; w tym powiat Jeseník) i ostrawski (cz. Ostravský kraj). Kraj północnomorawski z 1960 r. na podstawie ustawy nr 36/1960 o podziale terytorialnym państwa czeskiego jako obszar administracyjny wciąż istnieje (dla np. sądów (Sąd Okręgowy w Ostrawie), prokuratury, czy urzędów skarbowych), nie jest jednak już jednostką samorządową.
• 2001, 31 maja – zmiana nazwy kraju ostrawskiego na kraj morawsko-śląski (cz. Moravskoslezský kraj).

W kalendarium wykorzystano między innymi informacje z publikacji: Dzieje Śląska w datach Alicja Galas, Artur Galas, wyd. CADUS, Wrocław 2004

Germanizacja

Cały proces germanizacji Śląska był powolny i odbywał się przez stulecia pod różnymi postaciami, a powstawanie niemieckiej mniejszości narodowej na tym obszarze było jego bezpośrednią konsekwencją, świadomie podejmowaną przez władze pruskie.

Nowożytna niemiecka świadoma polityka germanizacyjna ludności polskiej rozpoczęła się jeszcze (pomijając procesy germanizacji w średniowieczu i późniejsze) na długo przed rozbiorami państwa polskiego, a dokładnie od zajęcia w 1740 roku przez króla pruskiego Fryderyka II Wielkiego niemal całości obszaru ziem Górnego Śląska. W momencie wkraczania wojsk pruskich na te tereny przeważała na nich znacząco ludność polska, świadczą o tym chociażby zapiski urzędników pruskich, którzy notowali panujące ówcześnie na tym obszarze warunki językowo-obyczajowe. Już w 1744 roku zaprowadzono na terenie Śląska zakaz stosowania języka polskiego w sądownictwie. W 1754 roku wprowadzono zakaz zatrudniania w szkołach nauczycieli bez znajomości języka niemieckiego, a w 1763 powszechny obowiązek nauczania tego języka we wszystkich szkołach podstawowych, rok później zwolniono wszystkich nauczycieli, którzy nie rozumieli mowy niemieckiej. Ważną rolę w germanizacji Górnego Śląska odegrała także akcja osadnicza, tak zwana kolonizacja fryderycjańska. W samym tylko roku 1763 osiedlono na Górnym Śląsku 61 tysięcy, zaś przez następne 40 lat około 110 000 Niemców.

Germanizacja nie ustała po dokonaniu rozbiorów państwa polskiego, władze pruskie zdając sobie sprawę z powszechnej obecności żywiołu polskiego na podbitych ziemiach przystąpiły do kolejnej fali ograniczeń i represji wobec Polaków. W 1810 roku wydano zakaz używania języka polskiego na nabożeństwach odprawianych w kościołach ewangelickich. Wprowadzono zakaz studiowania na zagranicznych uniwersytetach i pielgrzymowania do Częstochowy, zmieniono granicę diecezji, a dekanaty bytomski i pszczyński wcielono do diecezji wrocławskie, wszystko po to aby ograniczyć kontakty wiernych i duchowieństwa z biskupstwem krakowskim

Na ziemiach polskich zagarniętych przez Królestwo Prus Kościół został całkowicie podporządkowany państwu a klasztory skasowane, nastąpiło to zgodnie z polityką sekularyzacji (czyli zmniejszeniu roli religii dla społeczeństwa) prowadzoną przez państwo pruskie. Główny nacisk został położony na odizolowanie Kościoła katolickiego od Stolicy Apostolskiej. Majątek kościelny został odebrany i przejęty przez zaborcę, a biskupi katoliccy zmuszeni do składania przysięgi na wierność królowi pruskiemu. Rząd pruski podjął na szeroką skalę akcję germanizacji i protestantyzacji ziem polskich, polegającą m.in. na sprowadzaniu z głębi Prus kolonistów niemieckich, w większości protestantów, i osiedlaniu ich na anektowanych terenach Rzeczypospolitej.

Po przegranej wojnie Prus z Napoleonem na początku XIX wieku na ludność polską i jej język spadła kolejna fala ograniczeń przejawiających się w zakazach dotyczących kultywowania tradycji ludowych i religijnych, oraz w próbie likwidacji polskich nabożeństw. Także szybki rozwój górnośląskiego przemysłu ciężkiego i kopalń w XIX wieku odegrał znaczącą rolę w procesie germanizacji, bowiem znajdował się on w rękach niemieckich, a władze zakazały właścicielom zatrudniać osób, które znają język polski.

Objęcie stanowiska kanclerza Rzeszy przez Ottona von Bismarcka spowodowało kolejne zaostrzenie polityki germanizacyjnej na polskich ziemiach. Skierowana ona była przeciw polskiemu szkolnictwu i Kościołowi (tzw. Kulturkampf, czyli walka o czystość kultury niemieckiej, rozpoczęta w 1871 roku). W latach 1872-1874 prawie całkowicie wyrugowano język polski ze szkół. Nauczycieli-Polaków usuwano, a na ich miejsce zatrudniano Niemców. W 1876 roku wycofano ostatecznie język polski z sądownictwa i urzędów na całym obszarze ziem zaboru pruskiego. Walka przeciw Kościołowi miała za zadanie osłabienie jego wpływu na społeczeństwo. Arcybiskup Mieczysław Ledóchowski starał się nie dopuścić do pogorszenia stosunków z władzami niemieckimi. Na skutek prześladowań duchowieństwa doszło jednak do konfliktu. Ledóchowskiego uwięziono (1874), ponieważ sprzeciwił się ustawie z 1873 roku uzależniającej Kościół od państwa. W 1885 roku rozpoczęto tzw. rugi pruskie, zarządzenia polecające opuszczenie wschodnich prowincji państwa wszystkim Polakom, nie posiadającym obywatelstwa niemieckiego. Dotknęły ogólnie około 26 tys. osób, przede wszystkim robotników i rzemieślników, w tym około 8 tysięcy z Górnego Śląska.

Działacze polscy Górnego Śląsku w okresie nasilonej germanizacji – XIX wiek

W XIX wieku niemal w każdym większym mieście Górnego Śląska rozbudziło się narodowe życie działaczy polskich. W Bytomiu działali Józef Lompa, Emanuel Smołka, Aleksander Mierowski i Józef Łepkowski skupieni wokół „Dziennika Górnośląskiego”. Także w tym mieście aktywni byli księża katoliccy: Józef Szafranek jako proboszcz bytomskiej parafii mariackiej walczył o prawa dla Polaków, a ksiądz Norbert Bonczyk był orędownikiem czystości mowy polskiej na Śląsku i założycielem Towarzystwa Św. Alojzego dla młodzieży. Karol Miarka prowadził pismo „Katolik” w Królewskiej Hucie (dzisiejszy Chorzów), a potem w Bytomiu, wzywał do pielęgnowania polskiej mowy i obyczajów. W Opolu działał Bronisław Koraszewski pod redakcją którego ukazywała się tutaj „Gazeta Opolska”, w Raciborzu m.in. lekarz Józef Rostek (założyciel polskich stowarzyszeń) i Jan Karol Maćkowski (założyciel czasopisma „Nowiny Raciborskie”).

W XIX wieku na Górnym Śląsku dokonał się imponujący rozwój polskich czasopism – w Królewskiej Hucie w latach 1871-1914 wydawano 12 czasopism polskich, w Bytomiu 15 (więcej niż niemieckich), Opolu 7, Raciborzu 6, powstawały także polskie drukarnie, m.in. w Oleśnie, Mikołowie, Cieszynie, Piekarach Śląskich.

Innym znanymi działaczami na rzecz polskości Górnego Śląska byli: Wojciech Korfanty, Adam Napieralski, Juliusz Ligoń.

Podobne rozbudzenie aspiracji narodowych nastąpiło na Śląsku Cieszyńskim (w tym Zaolziu) gdzie aktywne były takie osobistości myśli polskiej jak Paweł Stalmach i Andrzej Cinciała (skupieni wokół „Tygodnika Cieszyńskiego”), którzy m.in walczyli o urzędowy język polski. Tutaj także działali: ks. Józef Londzin - redaktor "Gwiazdki Cieszyńskiej", czasopisma umacniającego świadomość narodową Polaków i walczącego o ich prawa, ks. Ignacy Świeży - współzałożyciel Związku Śląskich Katolików i Macierzy Szkolnej dla Księstwa Cieszyńskiego, Franciszek Michejda - współzałożyciel „Dziennika Cieszyńskiego” oraz redaktor „Przeglądu Politycznego”, Jan Michejda – współzałożyciel Macierzy Szkolnej dla Księstwa Cieszyńskiego, oddziału Polskiego Towarzystwa Gimnastycznego "Sokół" i wielu szkół, Adam Sikora - księgarz i urzędnik, fundator parku w Cieszynie, Jan Kubisz - poeta, autor wiersza "Do Olzy" (lub inaczej: "Płyniesz Olzo") uważanego za hymn Śląska Cieszyńskiego (w szczególności Zaolzia), Jerzy Cienciała - współzałożycielem i pierwszym kierownikiem klubu sportowego "Sokół Wicher" w Wędryni, Adam Cienciała - działacz społeczny, i wielu innych.

Ludność Górnego Śląska

Jednym z najstarszych pisanych źródeł określających charakter etniczny Górnego Śląska jest Geograf Bawarski z IX wieku.

Mimo, że znaczna część Śląska nie zintegrowała się na stałe z państwem polskim po rozbiciu dzielnicowym, jakie nastąpiło po śmierci Bolesława Krzywoustego w 1138 roku, a państwo polskie formalnie zrzekło się praw do Górnego Śląska (a dokładniej do ówczesnych księstw śląskich) w XIV wieku za czasów panowania króla Kazimierza Wielkiego, ludność polska na tym obszarze zawsze stanowiła przeważający element etniczny, a sam Śląsk do XIV wieku opisywany był przez kronikarzy jako cześć Polski. Przemawiają za tym m.in. słowa dwóch wielkich intelektualistów z XV i XVI wieku: Eneasza Sylwiusza (późniejszego papieża) i Bartłomieja Steina (dziejopisarza śląskiego). Bartłomiej Stein w swoim życiowym dziele Descriptio Tocius Silesie et Civitatis Regie Vratislviensis (czyli opis całego Śląska i królewskiego miasta Wrocławia) rozpoczętym w 1512 r., pisał:

Śląsk zamieszkują dwa narody, różniące się zarówno zwyczajami, jak i miejscem pobytu: położoną na zachodzie i lepiej zabudowaną zajmują Niemcy, zaś gęsto zalesioną i mniej zabudowaną i gorszą część na wschodzie i północy Polacy; obydwa dzieli jak najpewniejsza granica Odra od ujścia Nysy w ten sposób, że w miastach, które są z tej strony panuje język niemiecki, a z tamtej strony polski.

{{Cytat}} Brakujące pola: treść. Przestarzałe pola: 1. Natomiast Eneasz Sylwiusz opisując różne kraje europejskie zanotował:

Mowa ludzi na Śląsku jest po większej części niemiecka, chociaż za Odrą język polski przeważa, przez co niektórzy słusznie uważają Odrę za granicę Germanii.

{{Cytat}} Brakujące pola: treść. Przestarzałe pola: 1.

Tak też stosunki etniczne na terenie księstw: raciborskiego i opolskiego (które obejmowały tereny Górnego Śląska) przytaczają różnego rodzaju XVII i XVIII wieczne opisy: śląski kronikarz Fryderyk Lucae w 1685 podawał, że na wspomnianym obszarze potocznie używa się mowy polskiej, opis z 1708 kreślił o panowaniu tej mowy we wsiach zarówno na prawym jak i lewym brzegu Odry, inny z 1711 podawał, że językiem polski na obszarze tych księstw posługuje się niezliczona liczba ludzi.

Późniejsze źródła potwierdzają, że polski element nadal przeważał w miejscowym życiu, świadczą o tym zachowane z czasów Habsburskich dokumenty. Górnośląska starszyzna cechowa używała przeważnie języka polskiego, co potwierdzają statuty cechowe z XVII, XVIII i XIX wieku, w języku polskim prowadzono także często statuty sądowe, czy skargi chłopów. Sami Hohenzolernowie czasami pisali także w tym języku. Tadeusz Ładogórski szacuje, że w 2. poł. XVIII wieku katolicy na Górnym Śląsku stanowili 93% mieszkańców, niemniej jednak należy podkreślić mylne kierowania się powszechnym stereotypem odnośnie tego obszaru, czyli Polak-katolik, Niemiec-protestant, bowiem czasami stosunki etniczne znacznie odbiegały od tej zasady.

Od momentu zajęcia przez Prusy Górnego Śląska w 1740 rozpoczął się kolejny zaplanowany etap świadomej germanizacji, trwający niemal do wybuchu pierwszej wojny światowej. Jego bezpośrednią konsekwencją było znaczne zmniejszenie się liczebności polskiej ludności na tym terenie, jednak jej odsetek nadal znacząco przeważał nad elementem niemieckim. Jeszcze ponad 70 lat (dokładnie w 1814 r.) od wcielenia Górnego Śląska do Prus i rozpoczęcia akcji germanizacyjnej i kolonizacyjnej procentowy udział Polaków na tym obszarze wynosił 72%, a w 1848 roku niemiecki uczony Rudolf Virchow niezadowolony z nieudolnej polityki germanizacyjnej rządu niemieckiego wobec Polaków pisał:

Cały Górny Śląsk jest polski. Gdy tylko przekroczy się Stobrawę, wtedy bez znajomości języka polskiego kontakt z ludnością wiejską i biedniejszą częścią mieszkańców miast jest niemożliwy. Niewiele też pomoże tłumacz. Jest to powszechne zjawisko na prawym brzegu Odry, natomiast na lewym brzegu domieszało się już sporo elementu niemieckiego.

{{Cytat}} Brakujące pola: treść. Przestarzałe pola: 1.

Po zjednoczeniu Prus z Rzeszą Niemiecką, na tereny Górnego i Dolnego Śląska po raz kolejny napłynęła liczna populacja niemieckojęzyczna. Jednak jeszcze w 1923 roku wydany w Niemczech atlas geograficzny i demograficzny Richarda Andreego ukazywał, że ludność polskojęzyczna stanowiła bezwzględną większość na Górnym Śląsku i liczyła na tych terenach 75% ogółu populacji, dane te potwierdzają także wcześniejsze wyniki wyborów komunalnych z 9 października 1919 r., w których 70% ludności głosowała na listy polskie. Natomiast na obszarze Górnego Śląska, który przypadł w plebiscycie stronie niemieckiej, podczas spisu w 1925 roku, mimo nacisku administracyjnego i propagandy antypolskiej, 151.200 osób zadeklarowało język polski jako ojczysty (co stanowiło 11,2% populacji niemieckiego obszaru Górnego Śląska), natomiast 384.600 osób (28,5%) podało, że posługuje się językiem niemieckim i polskim. Po roku 1945 i zakończeniu II wojny światowej na tereny Śląska (znajdującego się już wtedy w większości w granicach Polski) przesiedlono ludność polską wysiedloną z Kresów Wschodnich co sprawiło, iż dotychczasowa mniejszość polska na obszarze całej krainy Śląsk znacznie się zwiększyła. Niemcy oraz zgermanizowani Ślązacy zostali w dużej ilości wysiedleni do Niemiec lub zbiegli w głąb Niemiec przed nadciągającą Armią Czerwoną.

Zgodnie z nieprzerwaną i trwałą historyczną obecnością silnego elementu polskiego na obszarze Górnego Śląska na przestrzeni dziejów słuszne wydaje się stwierdzenie profesora Kazimierza Tymienieckiego w referacie przedstawionym podczas V Zjazdu Historyków Polskich w Warszawie 1930 roku, że: Górny Śląsk nigdy nie stał się niemieckim.

Obecnie w historycznych granicach Górnego Śląska zamieszkuje 4.065.000 mieszkańców, z czego zdecydowana większość zamieszkuje jego wschodnią część. Gęstość zaludnienia wynosi około 230 os./km².

Na Górnym Śląsku mieszkają głównie trzy grupy narodowościowe: Polacy, Niemcy i Czesi. Kwestia, czy Ślązacy są grupą etniczną, czy osobnym narodem i zarazem czwartą grupą narodowościową na Śląsku budzi kontrowersje i dyskusje w literaturze przedmiotu. W Polsce nie jest uznawana narodowość śląska, a Ślązacy są traktowani jak grupa regionalna (tak samo jak np. Wielkopolanie). Nieco inaczej w Czechach, gdzie narodowość śląska nie ma oficjalnego statusu mniejszości narodowej i jest traktowana jako mniejszość etniczna (jak Tatarzy czy Łemkowie w Polsce). Narodowość śląska uznawana jest za mniejszość narodową na Słowacji. Według polskiego Narodowego Spisu Powszechnego z 2002 roku narodowość śląską zadeklarowało 173 148 osób, natomiast w spisie powszechnym na terenie Czech w 2001 roku narodowość śląską deklaruje 10 878 osób (w 1991 roku, gdy taka opcja była wymieniona w formularzu spisowym, było to 44,5 tys. osób).

Czesi mieszkają tylko w południowo-zachodniej części Górnego Śląska, w Śląsku Czeskim na terenie Czech. W polskiej części Górnego Śląska żyje natomiast największa uznawana w Polsce grupa narodowościowa – Niemcy. Według spisu powszechnego z 2002 roku w województwie śląskim i opolskim żyje ich łącznie 138 737 (92% wszystkich Niemców w Polsce). W województwie opolskim Niemcy stanową ponad 10% tutejszego społeczeństwa. Na terenie 27 gmin województwa opolskiego i jednej gminy województwa śląskiego przedstawiciele mniejszości niemieckiej stanowią ponad 20% mieszkańców gminy, a w niektórych gminach Górnego Śląska odgrywają jednocześnie znaczną rolę we władzach samorządowych.

Z punktu widzenia rozmieszczenia terytorialnego ludność o tożsamości niepolskiej koncentruje się głównie w dwóch województwach Górnego Śląska: śląskim –186,3 tys. (39,5%), opolskim – 133,3 tys. (28,3%). Natomiast jej udział w ogólnej liczbie ludności każdego z tych dwóch województw kształtuje się następująco: w opolskim – 12,5%, śląskim – 3,9%.

Osoby deklarujące narodowość śląską wg danych ze spisu powszechnego z 2002

Geografia

Granice

Pierwotnie granicą regionu był dział wodny Górnej Odry. Poza Śląskiem pozostawał Bytom leżący w dorzeczu Wisły (kasztelania bytomska należąca do Małopolski).

Na południowym wschodzie tradycyjną granicą jest rzeka Biała – dawna granica między dawnymi diecezjami wrocławską i krakowską, choć tereny po drugiej stronie rzeki Biała od 1179 roku do XV wieku (ziemie księstwa oświęcimskiego i księstwa zatorskiego) należały do Piastów śląskich. Na południowym wschodzie granica biegnie skrajnymi szczytami Beskidu Śląskiego jak: Klimczok, Kotarz (Beskid Śląski), Malinowska Skała, Barania Góra i Ochodzita. Na wysokości miast Czechowice-Dziedzice, Pszczyna i Bieruń rzeką graniczną jest Wisła (do ujścia Przemszy), następnie Przemsza. W Górnośląskim Okręgu Przemysłowym granicą jest Brynica, choć tereny po drugiej stronie rzeki Brynica w latach 1179–1443 (ziemie księstwa siewierskiego) należały do Piastów śląskich.

Na zachodzie granicą historyczną jest dawna granica Księstwa Nyskiego i Księstwa Brzeskiego z górnośląskim księstwem opolskim, która biegła od południa rzeką Ścinawą Niemodlińską z odchyleniem na zachód w rejonie Niemodlina i odcinkiem Nysy Kłodzkiej przed jej ujściem do Odry. Następnie granica biegła rzeką Stobrawą na północny wschód z Kluczborkiem i Byczyną po stronie dolnośląskiej.

Na skutek pruskich reform administracyjnych z 1815 r. utworzono dla wschodniej części Prowincji Śląskiej nową jednostkę administracyjną w postaci rejencji opolskiej, w związku z czym przyłączono do Górnego Śląska część powiatów związanych historycznie z Dolnym Śląskiem. W 1818 roku włączono do rejencji opolskiej dolnośląskie powiaty nyski i grodkowski (części dawnego Księstwa nyskiego), a w roku 1820 powiat kluczborski.

Podział administracyjny i historyczny

Górny Śląsk leży w obrębie dwóch polskich województw: śląskiego i opolskiego oraz w obrębie czeskiego kraju morawsko-śląskiego.

Przez niektórych historyków miasto Czadca (i okolice) na Słowacji jest również zaliczane do terenów Górnego Śląska, jednak przynależność ziemi czadeckiej do niego (lub z racji bliskości do Śląska Cieszyńskiego) wydaje się być przesadzona, gdyż okręg Czadcy należał do Księstwa Cieszyńskiego zaledwie do XV wieku. Decydują o tym nie tyle względy historyczne, co etniczne, gdyż górale czadeccy, jako grupa etniczna bywają zaliczani w poczet etnicznych Ślązaków.

Obecny podział Śląska ukształtował się w wyniku 3 austriacko-pruskich wojen śląskich w XVIII w. (granica południowa) oraz wojen XX w., II wojny światowej i polsko-czeskiego konfliktu o Śląsk Cieszyński (granica południowo-wschodnia).

Ukształtowanie powierzchni

Górny Śląsk leży w Niżu Środkowoeuropejskim (z wyjątkiem Beskidów Zachodnich oraz Wyżyny Śląskiej), który jest jedną z prowincji Europejskich. Rozciągają się tu od południa następujące makroregiony: Beskidy Zachodnie (Beskid Śląski, Beskid Śląsko-Morawski), Pogórze Zachodniobeskidzkie (Pogórze Śląskie, Pogórze Śląsko-Morawskie), Kotlina Oświęcimska, Kotlina Ostrawska, Wyżyna Śląska, Nizina Śląska, Sudety Wschodnie i południowa część Przedgórza Sudeckiego.

Najwyższym szczytem w czeskiej części Górnego Śląska jak i na całym Górnym Śląsku jest góra Pradziad o wysokości 1492 m n.p.m. znajdująca się w Jesonikach, natomiast najwyższym szczytem w polskiej części Górnego Śląska jest Barania Góra – 1220 m n.p.m., znajdująca się w Beskidzie Śląskim.

Miasta

Miasta liczące ponad 50 tys. mieszkańców w granicach historycznego Górnego Śląska (dane na 2008 rok):

Katowice

Ostrawa

Gliwice

Bielsko-Biała (widoczna rzeka Biała)

Opole

	Miasto	Liczba mieszkańców	Powierzchnia	Jednostka administracyjna
1	Katowice	309 621	165 km²	śląskie
2	Ostrawa	309 531	214 km²	kraj morawsko-śląski
3	Gliwice	196 669	134 km²	śląskie
4	Zabrze	188 401	80 km²	śląskie
5	Bytom	183 829	69 km²	śląskie
6	Ruda Śląska	143 930	78 km²	śląskie
7	Rybnik	141 177	148 km²	śląskie
8	Tychy	129 475	82 km²	śląskie
9	Opole	126 203	97 km²	opolskie
10	Chorzów	113 314	33 km²	śląskie
11	Jastrzębie-Zdrój	93 554	85 km²	śląskie
12	Kędzierzyn-Koźle	75 500	123 km²	opolskie
13	Mysłowice	74 998	66 km²	śląskie
14	Siemianowice Śląskie	71 118	25 km²	śląskie
15	Żory	62 044	65 km²	śląskie
16	Tarnowskie Góry	60 857	83 km²	śląskie
17	Opawa	59 843	90 km²	kraj morawsko-śląski
18	Piekary Śląskie	58 832	40 km²	śląskie
19	Racibórz	56 727	74 km²	śląskie
20	Świętochłowice	54 360	13 km²	śląskie

Nazwy miejscowości

Wiele miejscowości na Śląsku, w tym na Górnym Śląsku miało w historii wiele nazw, zarówno w języku polskim jak i niemieckim, czeskim oraz po łacinie. Początkowo nazwy powstawały i ewaluowały spontanicznie. W II Rzeszy niektóre nazwy utworzono np. dla uczczenia Niemców nie związanych ze Śląskiem, jak Hindenburg (Zabrze). W III Rzeszy masowo germanizowano słowiańskie nazwy, wprowadzając nazwy niehistoryczne jak Hitlersee (Szczedrzyk), łącznie ponad 2000 nazw. Po wojnie wiele polskich nazw powstało spontanicznie, drogą spolszczenia wymowy lub amatorskiego tłumaczenia, np. Lignic (Legnica). Oficjalne nazwy określiła komisja językoznawcza, czasem przywracając dawną nazwę, czasem tworząc zupełnie nową, np. Dzierżoniów. Po wojnie używanie niemieckich nazw było zabronione, po 1989 stały się one powszechnie znane, a ustawa o mniejszościach narodowych zezwala na używanie niemieckich nazw w gminach zamieszkanych przez mniejszość niemiecką. Oficjalnymi niemieckimi nazwami są nazwy sprzed 1936 roku, np. Stare Siołkowice to Alt Schalkowitz, a nie Alt Schalkendorf.

Kultura

Literatura

Stara pieśń z Grodkowa napisana w dialekcie górnośląsko-niemieckim

Wiersz pt. "Doas Schoabehäusl!" napisany w dialekcie górnośląsko-niemieckim

Śląscy autorzy piszą swoje dzieła w języku niemieckim, czeskim, polskim oraz pisali też w dialekcie śląsko-niemieckim. Literatura pisana po śląsku w dialekcie niemieckim lub górnośląsko-niemieckim swój wielki rozwój miala na początku XIX w. i XX wieku. Jako jeden z pierwszych górnośląskich pisarzy, którzy pisali w dialekcie śląsko-niemieckim był Karl Heinrich Tschampel, póżniej do tego grona dołączyli Franz Hoffmann-Aulen, Marie Klerlein, ale najbardziej znany spośród pisarzy, poetów górnośląskich był Johannes Reinelt o przydomku filozof z lasu (niem. Philo vom Walde) napisał wiele wierszy, opowiadań, używając górnośląskiego-niemieckiego dialektu, natomiast przemysłowej części Górnego Śląska powstały humorystyczne anekdoty: "Moczigemba und Wodgurka", albo "Antek und Franzek" pisane gwarą górnośląską. Literatura śląska skupiona jest głównie na dziejach Górnego Śląska (szczególnie na pierwszej połowie XX wieku). Skupiano się głównie na problemach tożsamościowych, wysiedleniach czy repatriacji. W tym czasie tworzył na przykład Horst Bieniek.

Po 1989 roku zapanowała moda na ponowne odkrywanie tożsamości. Wiele książek poświęconych zostało dziejom miast i wsi, a także etosowi pracy czy życiu codziennemu mieszkańców Śląska. Pojawili się autorzy piszący wyłącznie lub w dużej mierze po śląsku (Marek Szołtysek, autor wielu książek o Śląsku). Pojawiły się także naukowe dzieła o Ślązakach.

Wielu śląskich poetów pisze wiersze po polsku (np. Marta Fox), jednak występuje (nielicznie) także poezja pisana po śląsku (np. Karol Gwóźdź).

Kuchnia śląska

Plik:Kluski śląskie.JPG

Kluski śląskie

Kuchnia śląska należy do kuchni środkowoeuropejskich, wyróżnia się jednak pośród nich charakterystycznymi cechami. Przez wieki mieszała się tu kuchnia rdzenna z kuchnią polską, czeską i niemiecką. Ze względu na wielonarodowościowy charakter tej krainy, tutejsza kuchnia jest niejednolita w swym charakterze. Spożywane są tutaj potrawy typowo śląskie, jak i potrawy takie same jak w krajach położonych obok regionu Śląska.

Często spotykanym zjawiskiem jest przypisywanie Ślązakom jako dania regionalnego rolady wraz z kluskami śląskimi i modrą kapustą (skład: ogórek kiszony,boczek i cebula zawinięte w bite mięso wołowe zapiekane i duszone, gotowane kluski z ziemniaków i mąki oraz poszatkowana i ugotowana z cebulą czerwona kapusta).

Stroje ludowe

Śląskie stroje kobiece różnią się w zależności od regionu, a nawet poszczególnych miast i wsi, z jakich pochodzą. Sposoby ubierania wzajemnie przenikały się wraz z przemieszczaniem się ludności w XIX i XX wieku. Mieszkanki Śląska zaczęły także dostosowywać swoje stroje do mody miejskiej, co zmieniło wygląd stroju jeszcze bardziej. Generalnie Ślązaczka mogła ubrać się na trzy sposoby:

• kiecka, zopaska, kabotek i wierzcheń
• kiecka, zopaska i jakla
• kiecka, zopaska, kabotek i merynka (chusta)

Strój męski składa się z szaketu, westy (kamizelki), białej koszuli, jedwobki (jedwabnej chustki) lub szlajfki (wstążki), galot (spodni) lub bizoków (spodni prasowanych na kant) oraz szczewików (butów). Na głowie Ślązak nosił hut czyli kapelusz. Strój mężczyzny obecnie nazywa sie ancugiem, nazwa ta kojarzona jest głównie z garniturem. Jednak niewielu ludzi pamięta, że w dialekcie śląskim słowo ancug oznacza ogólnie strój męski jak i żeński.

Stroje ludowe z obszaru Górnego Śląska:

• strój cieszyński
• strój pszczyński
• strój raciborski
• strój rozbarski (górzański)
• strój Jacków jabłonkowskich
• stroje Górali śląskich
• strój Lachów śląskich

Wspólnoty religijne

Większość mieszkańców Górnego Śląska jest katolikami. Drugą grupą wyznaniową, zamieszkującą głównie Śląsk Cieszyński, są luteranie.

Gospodarka

Gospodarka Górnego Śląska jest ściśle związana z występującym tu węglem. Największy wzrost gospodarczy na Górnym Śląsku przypada na czasy rewolucji przemysłowej oraz na lata powojenne, kiedy to komunistyczne władze zabezpieczały swoje kredyty na zachodzie Śląskimi kopalniami. Na Górnym Śląsku rozwinięte jest hutnictwo, górnictwo oraz inne gałęzie przemysłu ciężkiego.

Rolnictwo odgrywa drugorzędną rolę, rozwinięte jest głównie na Śląsku Opolskim.

Transport

Transport kolejowy

Pierwszą linią kolejową na Śląsku, w tym na Górnym Śląsku była Kolej Górnośląska (niem. Oberschlesische Eisenbahn) planowana od 1836 i uruchomiona w 1842 roku, początkowo na odcinku Wrocław – Oława, następnie stopniowo wydłużana do Opola i Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego. W 1844 roku Towarzystwo Kolei Dolnośląsko-Marchijskiej uruchomiło Kolej Dolnośląsko-Marchijską, łączącą Śląsk z Berlinem. W latach 1865–1872 oddano do użytku Kolej Prawego Brzegu Odry (niem. Recht-Oder-Ufer-Eisenbahn) łączącą Dolny Śląsk z Górnym Śląskiem. W kolejnych latach oddawano na Śląsku coraz to nowe połączenia kolejowe, głównie regionalne. W latach 1928–1933 powstała Magistrala węglowa łącząca województwo śląskie z portami nadbałtyckimi w Trójmieście.

Na Śląsku zbudowano również dwie sieci kolei wąskotorowych. W 1853 roku powstały Górnośląskie Koleje Wąskotorowe. Obecnie to najstarsza nieprzerwanie funkcjonująca wąskotorówka na świecie. Ich rozwój ściśle związany był z rozbudową przemysłu ciężkiego: kopalń węgla, zakładów wydobycia kamienia, hut, elektrowni i in. W szczytowym okresie swojego istnienia długość torów GKW o prześwicie 785 mm wynosiła ponad 200 km (po wchłonięciu linii Markowice Raciborskie – Rudy – Gliwice), plus kolejne ponad 400 km bocznic! Obszarem swojego działania obejmowały osie: Racibórz – Gliwice – Katowice oraz Miasteczko Śląskie – Bytom – Ruda Śl. Dziś Górnośląskie Koleje Wąskotorowe funkcjonują jako linia turystyczna Bytom – Tarnowskie Góry – Miasteczko Śląskie, łącząc ze sobą znane postindustrialne zabytki i atrakcje turystyczne. Drugą była, obsługiwana przez kilka różnych przedsiębiorstw, sieć kolei wąskotorowych w Zagłębiu Ostrawsko-Karwińskim (o cechach systemu tramwajowego) obejmująca 63 km torów o rozstawie 760 mm łączących miejscowości w rejonie Ostrawy, Karwiny i Bogumina. Pierwszy odcinek powstał w 1902 r., ostatni bezpowrotnie zlikwidowano w 1973 r.

Transport lotniczy

Pierwszym lotniskiem wybudowanym na Śląsku, w tym na Górnym Śląsku było Gliwice-Trynek, zbudowane w 1916 roku. Regularne loty z tego lotniska rozpoczęły się w maju 1925. 5 lipca 1931 w drodze z Drezna na lotnisku tym wylądował sterowiec Graf Zeppelin, który po jednodniowym pobycie odleciał do Friedrichshafen. Z inicjatywy Ligi Obrony Przeciwpowietrznej i Przeciwgazowej oraz Śląskiego Towarzystwa Lotniczego w latach 1926–1928 powstało lotnisko Katowice-Muchowiec, w 1927 roku powstało Rybnik-Gotartowice, a w 1936 Bielsko-Biała-Aleksandrowice.

Obecnie mieszkańcy Górnego Śląska są obsługiwani głównie przez dwa międzynarodowe porty lotnicze: Katowice-Pyrzowice i Ostrawa-Mosznów. Znajdują się tu także lotniska, które w planach mają być regionalnymi portami lotniczymi: Katowice-Muchowiec (należący do Aeroklubu Śląskiego), Rybnik-Gotartowice (należący do Aeroklubu ROW) oraz Opole-Kamień Śląski. Istnieją tu także mniejsze lotniska np. Bielsko-Biała-Aleksandrowice, lotnisko Gliwice-Trynek oraz lotnisko Opole-Polska Nowa Wieś.

Komunikacja miejska

Na Górnym Śląsku komunikacja miejska funkcjonuje w postaci tramwajów, autobusów, trolejbusów oraz kolei regionalnej.

Pierwsza linia tramwajowa o trakcji parowej została uruchomiona 27 maja 1894 w Górnośląskim Okręgu Przemysłowym przez berlińską spółkę Oberschlesische Dampfstrassenbahnen AG. Tramwaje kursowały łącznie w kilku miastach Górnego Śląska, m.in. w Opawie (1905–1956) oraz na Śląsku Cieszyńskim, przez część literatury traktowanego jako część Górnego Śląska: w Bielsku-Białej (1895–1971), Boguminie (1902–1973) i Cieszynie (1911–1921). Obecnie działają tylko linie tramwajowe w Górnośląskim Okręgu Przemysłowym i w Ostrawie.

Obecnie linie trolejbusowe działają w trzech miastach: w Ostrawie, w Opawie oraz w Tychach.

Turystyka

W Polsce

Pałac w Bruntálu - brama główna

Regionem turystycznym jest Beskid Śląski – dotyczy to turystyki letniej oraz zimowej. Głównymi ośrodkami są Ustroń, Brenna oraz Wisła.

Przez polską część Górnego Śląska przebiega Szlak architektury drewnianej oraz Szlak Zabytków Techniki Województwa Śląskiego.

Na obszarze regionu znajdują się zamki: piastowski w Gliwicach, w Rybniku, w Bielsku-Białej, Chudowie, Strzelcach Opolskich oraz pałace jak Pałac Donnersmarcków w Nakle Śląskim, Pałac w Mosznej, Zamek w Wodzisławiu Śląskim.

W Republice Czeskiej

W czeskiej części Górnego Śląska największymi atrakcjami turystycznymi są zamki i pałace – w Ostrawie, Karwinie czy Bruntálu. Liczne miejscowości posiadają zabytkowe śródmieścia – m.in. Opawa, Bruntál, Karniów, Frydek-Mistek (jego śląska część). Innymi typami atrakcji są zachowane obiekty wojskowe z okresu międzywojennego – tzw. Betonowa granica.

Popularne tereny do uprawiania turystyki to m.in. Beskid Śląsko-Morawski oraz Jesioniki.

Bibliografia

• "Alzacja/Lotaryngia a Górny Śląsk: dwa regiony pogranicza" – R. Kaczmarek, M. Kucharski, A. Cybula, ISBN 83-914309-2-8
• "Górny Śląsk" – Zbigniew Makieła, Warszawa 1999, ISBN 83-02-06832-2
• "Historia Śląska" – Marek Czapliński, Wrocław 2002, ISBN 83-229-2213-2
• "Historia Śląska do 1763 roku" – Wacław Korta, Warszawa 2003, ISBN 83-7181-283-3
• "Od plemienia do państwa: Śląsk na tle wczesnośredniowiecznej Słowiańszczyzny Zachodniej" – Wrocław 1991, ISBN 83-85218-44-0
• "Architektura modernistyczna Katowic i innych miast polskiego i czeskiego Śląska" – Katowice 2002, ISBN 83-85871-31-4
• "Kultura średniowiecznego Śląska i Czech: rewolucja XIII wiek" – Uniwersytet Wrocławski, Wrocław 1998, ISBN 83-909459-3-2
• "Ruch oporu na Górnym Śląsku i w Zagłębiu Dąbrowskim w latach 1939-1945", Mieczysław Starczewski,1988, ISBN 83-216-0655-5

Zobacz też

• Piastowie śląscy
• Powstania śląskie
• Księstwa śląskie
• Państwo stanowe
• Dolny Śląsk
• Śląsk (prowincja)
• Górny Śląsk (prowincja)
• Ruch Autonomii Śląska

Linki zewnętrzne

• Silesia – serwis o Górnym Śląsku Politechniki Śląskiej w Gliwicach
• Najstarsze miasta Górnego Śląska
• Śląska Biblioteka Cyfrowa
• E-ncyklopedia Historii Kościoła na Górnym Śląsku
• gornoslaskie-dziedzictwo
• Opole jako stolica Górnego Śląska