Kresy Wschodnie

Polska i Litwa za panowania Władysława Jagiełły

Polska przed rokiem 1660, fragment mapy austriackiego towarzystwa bibliograficznego z roku 1892

Kresy Wschodnie lub po prostu Kresy – w okresie II RP z Kresami Wschodnimi utożsamiano tereny na wschód od Linii Curzona, podobnie jak obecnie. We wrześniu 1939 okupowane przez ZSRR. Po II wojnie światowej wcielone jako część związkowych republik Ukrainy, Białorusi i Litwy, po rozpadzie ZSRR w granicach powstałych z nich niepodległych państw. Początkowo pod tym pojęciem rozumiano linię graniczną między Polską a chanatem krymskim nad dolnym Dnieprem (patrz Dzikie Pola). Następnie, wschodnie rubieże Rzeczypospolitej Obojga Narodów.

Etymologia

Według Słownika Języka Polskiego Samuela Bogumiła Lindego z 1807 roku, Kresy to linia graniczna między Polską a hordą tatarską u dolnego Dniepru i przy jego ujściu osiadłą. W literaturze, określenie to użyte zostało prawdopodobnie po raz pierwszy przez Wincentego Pola w poematach Mohort z 1854 i Pieśni o ziemi naszej. W myśl Pola była to linia od Dniestru po Dniepr, a więc ziemie pogranicza tatarskiego. Z początkiem XX wieku jego znaczenie rozszerzyło się na obszar dawnych wschodnich województw Rzeczypospolitej Obojga Narodów, na wschód od linii Wilno−Lwów, a w okresie międzywojennym utożsamiano z nim terytorium położone na wschód od Linii Curzona. Współcześnie termin Kresy Wschodnie oznacza dawne wschodnie tereny II Rzeczypospolitej.

Historia

Rzeczpospolita Obojga Narodów

Kresy Wschodnie to w okresie XVI-XVIII wieku obszar położony nad dolnym Dnieprem, poniżej tzw. porohów, w ówczesnym województwie kijowskim. Dzikie Pola znalazły się w granicach Korony po unii lubelskiej z 1569 roku.

Herb woj. kijowskiego

Herb woj. czernihowskiego

Herb woj. bracławskiego

Herb woj. ruskiego

Herb woj. podolskiego

herb woj.wołyńskiego

Pod rosyjskim i austriackim zaborem

Ziemie Rzeczypospolitej po rozbiorach

Rok 1772 stanowi początek rosyjskich i austriackich zdobyczy terytorialnych kosztem terenów Rzeczypospolitej Obojga Narodów, które dziś rozumiemy pod pojęciem Kresów Wschodnich (tereny na wschód od dzisiejszej granicy Polski). Proces ten odbył się w trzech etapach (rozbiorach). W pierwszym rozbiorze (1772) Rosja zajęła polskie Inflanty, północną część województwa połockiego oraz województwa witebskie, mścisławskie i południowo-wschodnią część mińskiego (ok. 92 tys. km²; 1,3 mln ludzi), a Austria Ruś Halicką, okolice Zamościa i południową Małopolskę (ok. 83 tys. km² i 2,65 miliona ludzi). W drugim (1793) Rosja zajęła ziemie ukrainne i północno-ruskie na wschód od linii Druja-Pińsk-Zbrucz, tj. województwa: kijowskie, bracławskie, część podolskiego, wschodnią część wołyńskiego i brzeskolitewskiego, mińskie i część wileńskiego (ok. 250 tys. km²), a w trzecim (1795) pozostałe ziemie Polski na wschód od Bugu i linii Niemirów-Grodno (ok. 120 tys. km²).

Okres ten to w historii Polski, a przede wszystkim jej wschodniej części, okres powstań narodowych (powstanie listopadowe, powstanie styczniowe) prześladowań, zsyłek na Syberię i depolonizacji. Zabory (przede wszystkim rosyjski i pruski) były nie tylko katastrofą dla polskiej państwowości, ale również dla jej rozwoju społecznego. Nieco inaczej było w zaborze austriackim, w którym ludność uzyskała (w późniejszym okresie) autonomię – wprowadzono m.in. stałą administrację (urzędy, ewidencję ludności, dokumenty osobiste).

Kresy Wschodnie należały do ostatnich rejonów Europy, w których zniesiono pańszczyznę, a mianowicie 1848 roku w zaborze austriackim i 1864 w rosyjskim (dla porównania w zaborze pruskim w 1807, a w Wielkim Księstwie Poznańskim w 1823 roku).

Okres II RP

Polska, marzec 1919

Szczególnie burzliwy był dla kresów wschodnich okres odradzania się Polski po okresie zaborów i kształtowania jego granic, tj. czas pomiędzy listopadem 1918 a marcem 1921 roku. W okresie tym Polska prowadziła o swoją wschodnią granicę trzy wojny: z Ukraińcami, bolszewikami i Litwinami. W polityce polskiej wobec kształtu granicy wschodniej, obszaru dawnej Rzeczypospolitej Obojga Narodów i polityki wobec narodów położonych pomiędzy odradzającym się państwem polskim a Rosją sowiecką, ścierały się wówczas koncepcja inkorporacyjna obozu Narodowej Demokracji i koncepcja federacyjna Naczelnika Państwa, Józefa Piłsudskiego i jego obozu politycznego.

W maju 1919 roku Związek Sejmowy Ludowo-Narodowy przedłożył w sejmie wniosek nagły w sprawie zapewnienia autonomii Kresom Południowo-Wschodnim (a dokładniej Galicji Wschodniej). Działo się to w momencie, kiedy Armia Czerwona doszła do Zbrucza, a kiedy nie podpisano jeszcze traktatu wersalskiego, i mocarstwa zachodnie nie podjęły jeszcze decyzji „o zezwoleniu Polsce zajęcia Galicji po Zbrucz”. Pod wnioskiem podpisali się: Aleksander Skarbek, Stanisław Głąbiński, Marian Seyda, Edward Dubanowicz, Stanisław Grabski, Wojciech Korfanty, J. Zamorski, Witold Staniszkis, Aleksander Dębski i inni.Kiedy sytuacja polityczna zmieniła się na korzyść Polski, wniosek został wycofany, a jego autorzy zadeklarowali się jako zwolennicy asymilacji narodowej.

Teren ten tworzył wschodnie województwa II Rzeczypospolitej: lwowskie (część), nowogródzkie, poleskie, stanisławowskie, tarnopolskie, wileńskie, wołyńskie i białostockie (część).

Herb woj. stanisławowskiego

Herb woj. nowogródzkiego

Herb woj. lwowskiego

Herb woj. tarnopolskiego

Herb woj.wileńskiego

Herb woj.poleskiego

Herb woj.wołyńskiego

Herb woj.białostockiego

Po podpisaniu traktatu ryskiego w 1921 roku, który m.in. ustalał przebieg nowej polskiej granicy, na wschód od ówczesnej granicy pozostało większość ziem odebranych Polsce jeszcze za czasów drugiego rozbioru i ziemie zajęte przez Rosję w pierwszym rozbiorze. Na terenach tych pozostała liczna społeczność polska, szacowana na 1,2 miliona do 2 milionów Polaków. Kolejne ponad 100 tysięcy Polaków wyemigrowało do Polski ze wschodu, byli to głównie ziemianie i inteligencja.

Jednymi z większych miast o charakterze polskim były Mińsk i Żytomierz. Początkowo na potrzeby polskiej społeczności utworzyły władze radzieckie polskie okręgi narodowościowe, Marchlewszczyznę i Dzierżyńszczyznę. Zostały one zlikwidowane w latach trzydziestych XX wieku na fali polityki asymilacji nierosyjskich narodów w ZSRR, w tym czasie na wielu Polaków spadły brutalne represje i przymusowe deportacje w głąb ZSRR. Szacuje się, że podczas nich zginęło ponad 111 tysięcy Polaków, prawie 29 tysięcy skazano na pobyt w obozach koncentracyjnych w strukturach Gułagu, a ponad 100 tysięcy deportowano do Kazachstanu i w inne wschodnie regiony Związku Sowieckiego.

Okupacja sowiecka i niemiecka

Europa we wrześniu 1939

We wrześniu 1939 roku polskie Kresy Wschodnie znalazły się, w odróżnieniu do reszty Polski, pod okupacją sowiecką. Powodem tego stanu rzeczy był podpisany w Moskwie 23 sierpnia tajny protokół Paktu Ribbentrop-Mołotow, który regulował przebieg linii demarkacyjnej między Niemcami a ZSRR. Sowieci przystąpili do inwazji na Polskę 17 września 1939 roku, posuwając się szybko na zachód. Już 22 września obaj agresorzy uczcili sukcesy swych wojsk wspólną paradą zwycięstwa w Brześciu Litewskim. Już podczas zajmowania Kresów Armia Czerwona dopuszczała się licznych zbrodni, zarówno na ludności cywilnej jak i na polskich jeńcach wojennych. Ostatecznie przebieg linii granicznej regulował podpisany 28 września między III Rzeszą a ZSRR układ o granicach i przyjaźni. Polskie dowództwo i rząd zostały całkowicie zaskoczone sowieckim atakiem, a ich wahanie przejawiło się brakiem konkretnych rozkazów walki ze wschodnim agresorem, a nawet formalnego ogłoszenia stanu wojny z ZSRR, które nastąpiło dopiero trzy miesiące po napaści, 18 grudnia 1939 roku.

Po rozpoczęciu wojny sowiecko-niemieckiej 22 czerwca 1941 roku, Niemcy posunęli się w pierwszych paru tygodniach ok. tysiąca kilometrów na wschód, rozbijając lub biorąc masowo do niewoli wojska sowieckie. Dla Kresów Wschodnich oznaczało to przejście, na niespełna trzy lata, spod okupacji sowieckiej pod niemiecką. W styczniu 1944 roku wojska sowieckie osiągnęły byłą granicę polsko-sowiecką (sprzed 17 września 1939), a do końca lipca 1944 opanowały na powrót cały obszar przyznany ZSRR traktatem o przyjaźni i granicach z III Rzeszą z 28 września 1939, czyli tereny na wschód od dzisiejszej wschodniej granicy Polski.

Okres powojenny

Linia Curzona i zmiany terytorium Polski, 1945

Już podczas konferencji teherańskiej w 1943 roku ustalono nową granicę wschodnią Polski, sankcjonując sowieckie zdobycze terytorialne z września 1939, a ignorując protesty Rządu RP na uchodźstwie. Po II wojnie światowej Kresy wcielono do ZSRR jako część związkowych republik Ukrainy, Białorusi i Litwy. Aneksja zdobytych w 1939 terenów wschodniej Polski świętowana była w ZSRR i jest nadal w niepodległej Białorusi jako „Zjednoczenie zachodniej Białorusi z Białoruską SRR”. Oficjalna sowiecka nazwa agresji ZSRR na Polskę brzmiała: „Kampania wyzwoleńcza Armii Czerwonej”. Po rozpadzie ZSRR Kresy Wschodnie znalazły się w granicach powstałych z niego niepodległych państw − Ukrainy, Białorusi i Litwy. Rząd polski nie wysuwał żadnych roszczeń terytorialnych wobec tych państw w związku z zasadą nienaruszalności granic ustalonych w Europie po II wojnie światowej.

Demografia

Spis 1921

Plik:Bevölkerungsverteilung Ostmitteleuropa um 1918.jpg

Zasięg języka polskiego 1918 (Eugeniusz Romer Geograficzno-Statystyczny Atlas Polski, Lwów 1921, wyd.2 – mapa 11)

Mapa rozsiedlenia ludności polskiej z uwzględnieniem spisów z 1916 roku

Województwo	Ludność [tys.]	Polacy [%]	Żydzi [%]	Inne słowiańskie [%]	Pozostali [%]
wileńskie (*)	–	–	-	-
nowogródzkie	800,8	54	7	39 Białorusini	1
poleskie	879,4	25	17	42 Białorusini/"tutejsi"	16
wołyńskie	1437,6			Ukraińcy
tarnopolskie	1428,5	45	4,8	50 Rusini	0,2
stanisławowskie	1339,2	23	7	68 Ukraińcy	2
lwowskie	2789

(*) woj. powstało 1925

Spis 1931

Narodowości Polski wg danych spisu powszechnego 1931

Województwo	Ludność [tys.]	polski [%]	żydowski z hebrajskim [%]	ukraiński [%]	ruski [%]	białoruski [%]	Pozostałe [%]
wileńskie	1276	59,7	8,5	0,0	0,1	22,7	litewski 5,2
nowogródzkie	1057	52,4	7,3	0,0	0,1	39,1	rosyjski 0,7
poleskie	1132	14,5	10,0	4,8	–	6,6	"tutejsi" (Poleszucy) 62,5
wołyńskie	2086	16,6	9,9	68	0,4	0,1	niemiecki 2,3
tarnopolskie	1600	49,3	4,9	25,1	20,4	0,0	niemiecki 0,2
stanisławowskie	1480	22,4	7,4	46,9	22	0,0	niemiecki 1,1
lwowskie	3127	57,7	7,5	18,5	15,6	0,0	niemiecki 0,4

Źródło: Mały Rocznik Statystyczny 1938, s. 23, tabela 14: Ludność według języka ojczystego w 1931

Mapa języków II RP, 1937

Polacy w województwach kresowych w 1931 roku wg spisu powszechnego (%)

Miasta

Ludność miast stanowili w większości Polacy z dużym odsetkiem ludności żydowskiej (do ok. 20%). W 1931 r. największymi miastami Kresów były:

Miasto	Liczba ludności
Lwów	312 200
Wilno	195 100
Stanisławów	60 000
Brześć nad Bugiem	50 700
Grodno	49 700
Równe	41 900
Borysław	41 500
Łuck	35 600
Tarnopol	33 900

Dane z roku 1939

Na Kresach Wschodnich RP żyło , w 1939 , ok. 13 mln ludzi , w tym:

• Polacy – ponad 43%
• Ukraińcy – 33% (W spisie 24,2% ludności określiło się jako Ukraińcy, a 8,8% jako Rusini)
• Żydzi – 8,3%
• Białorusini – 7,6%
• Tutejsi – 6%
• Inni – 2%

Szac. 1939

Województwo	Polacy %	Ukraińcy %	Żydzi %	Białorusini %	Inni %
Białostockie	ok. 71%	–	11,9%	14,5%	2,6%
Wileńskie	ok. 52%	–	8,5%	32%	7,5%
Nowogródzkie	ok. 34%	–	7,3%	58,3%	0,4%
Poleskie	11,2%-14,5%	19,3%	ok. 10%	59,5%	?
Wołyńskie	15,5%-16,5%	ok. 69%	10%	–	5,5%-4,5%
Tarnopolskie	37%	53%	10%	–	–
Stanisławowskie	ok. 16,5%	72,9%	9,5%	–	1,1%
Lwowskie	46,5%	ok. 41,8%	10,9%	–	0,8%

Mały rocznik statystyczny 1941

Ludność terenów zajętych przez ZSRR po napaści na Polskę 17 września i po podpisaniu paktu o granicach i przyjaźni pomiędzy III Rzeszą a ZSRR 28 września 1939.

Etnia	Liczba ludności [tys.]
Polacy	5274 (39,7%)
Żydzi	1109 (8,3%)
Pozostali (*)	6916 (52%)
Ogółem	13299

(*) Ukraińcy, Białorusini, Litwini, Tatarzy, Niemcy, Rosjanie i.in.

Jan Niewiński oraz Przewodniczący Związku Kresowian Jan Skalski podczas spotkania na Jasnej Górze w lipcu 2008

Kresowe poczty sztandarowe podczas trwania XIV Światowego Kongresu Kresowian w Częstochowie na Jasnej Górze. 2008

Współczesność

Po II wojnie światowej działają w Polsce oraz na emigracji związki i stowarzyszenia kultywujące pamięć o kulturze i tradycji dawnych polskich Kresów. W Anglii działa m.in. Ognisko Rodzin Osadników Kresowych, Związek Ziem Wschodnich RP, Związek Żołnierzy 5 Dywizji Piechoty, a w Polsce Związek Sybiraków, Stowarzyszenie Rodzin Osadników Wojskowych i Cywilnych Kresów Wschodnich, Związek Wypędzonych z Kresów Wschodnich RP, oddziały terenowe Towarzystwa Miłośników Lwowa i Kresów Południowo-Wschodnich oraz Towarzystwa Miłośników Wołynia i Polesia. Nadrzędną organizacją skupiającą związki i stowarzyszenia kresowe jest obecnie Światowy Kongres Kresowian, któremu przewodniczy Jan Skalski.

Tworzone są również projekty multimedialne. Wśród wielu działających portali internetowych na szczególne zainteresowanie w roku 2008 zwrócił uwagę XIV Światowy Kongres Kresowian honorując nagrodami Aleksandra Szychta [www.wolgal], Adama Śmiecha [www.jednodniowkanarodowa] oraz Mateusza Raj-Chirowskiego redagującego portal [www.kresowianie].

Redaktor Danuta Skalska oraz chór Gloria Dei z Wrocławia pod kier. Romualda Trembickiego podczas Zjazdu Kresowian na Jasnej Górze w Częstochowie w lipcu 2008

Od wielu już lat sprawami kultury dawnych Kresów polskich zajmuje się redakcja polskiego radia w Katowicach w audycji Lwowska Fala prowadzonej przez Danutę Skalską.

W formie druku publikowany jest Głos Kresowian pod red. Jana Niewińskiego – periodyk, wydawany pierwotnie przez Kresowy Ruch Patriotyczny, skupiający większość działających w Polsce środowisk i organizacji kresowych.

Zobacz też

• ziemie zabrane
• architektura rokokowa na kresach dawnej Rzeczypospolitej
• dialekt północnokresowy
• dialekt południowokresowy
• Dzikie Pola
• agresja ZSRR na Polskę 1939
• samoobrony kresowe (1918-1919)
• rzeź wołyńska
• czystka etniczna w Małopolsce Wschodniej
• Kurier Galicyjski
• Zachodnia Białoruś

Linki zewnętrzne

• Kresowy Serwis Informacyjny
• Kresy24.pl Kresowy Portal Informacyjny
• Kresy.pl czyli historia i teraźniejszość
• Kresy północno-wschodnie
• Kresy – śladami naszych przodków
• Historyczne mapy kresów
• Zdjęcia południowej część Kresów i północnej części Kresów
• Kolekcja tematyczna Kresy Wschodnie w Cyfrowej Bibliotece Narodowej Polona
• PolskieKresy.info
• PolskieKresy.pl
• Zdigitalizowana wystawa: Kresy Wschodnie II Rzeczypospolitej Polskiej Małą Ojczyzną Wielu Narodów – ze zbiorów Wacława Nycza i Tadeusza Marcinkowskiego
• Relacje biograficzne Polaków ze Wschodu w zbiorach Ośrodka KARTA

Tradycja Kresów – Pierogi ruskie gotowane, okraszone przysmażoną na tłuszczu cebulą

Pierogi zapiekane z kapusta i kminkiem (pierogi ruskie)

Bibliografia

• Daniel Beauvois Trójkąt ukraiński. Szlachta, carat i lud na Wołyniu, Podolu i Kijowszczyźnie 1793-1914 ,Wydawnictwo: UMCS, Lublin 2005 ISBN 83-227-2377-6 ;
• Marek Jan Chodakiewicz, Mit obnażony. Sowiecki ruch partyzancki na Kresach 1941-1944, w: Wschodni Rocznik Humanistyczny, t. II 2005
• Grażyna Korneć, Początki okupacji Kresów Wschodnich przez Związek Sowiecki (1939-1941) w: Wschodni Rocznik Humanistyczny , t. IV 2007
• Adam Sudoł, Losy Polaków na Wschodzie w badaniach historyków Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy..Muzeum Dyplomacji i Uchodźstwa Polskiego w Bydgoszczy, [2010]
• Pogranicze polsko – litewsko – białoruskie, Białystok 2003, redakcja: Marek Kietliński. Wersja PDF
• Historycy polscy, litewscy i białoruscy wobec problemów XX wieku, Białystok 2003, redakcja: Krzysztof Buchowski, Wojciech Śleszyński Wersja PDF
• Repatriacje i migracje ludności pogranicza w XX wiekuBiałystok 2004, redakcja: Marek Kietliński, Wojciech Śleszyński Wersja PDF
• Kościoły a państwo na pograniczu polsko–litewsko-białoruskim Białystok 2005, redakcja: Marek Kietliński, Krzysztof Sychowicz, Wojciech Śleszyński Wersja PDF
• Kolbuszewski J., Kresy, Wydawnictwo Dolnośląskie 1998
• Stefan Buszczyński „Podole, Wołyń i Ukraina” Lwów 1862 (on line)
• „Kresy Wschodnie II Rzeczypospolitej: przekształcenia struktury narodowościowej 1931-1948”, red. Stanisław Ciesielski, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2006 ISBN 83-229-2689-8