Chanat Krymski: Różnice pomiędzy wersjami
| [wersja przejrzana] | [wersja przejrzana] |
→Historia: drobne redakcyjne |
→Historia: drobne merytoryczne |
||
| Linia 99: | Linia 99: | ||
Mimo prymitywnej gospodarki, Krym przeżywał w XVII wieku okres rozkwitu politycznego. Datuje się to od [[1637]] roku, kiedy to pokonano najgroźniejszego rywala pośród Tatarów, czyli Ordę Budziacką. Następstwem tej wiktorii było uznanie chanatu krymskiego jako zwierzchnika przez wszystkie inne ordy. Drugim ważnym czynnikiem były reformy wezyra Sefera Gasi agi. Ukrócały tendencje decentralistyczne możnowładców tatarskich i jednocześnie, wzmacniały władzę centralną<ref name="powszechna_XVII">[[Zbigniew Wójcik]], ''Historia powszechna, wiek XVI−XVII w.'', PWN, Warszawa 1968, str. 441.</ref>. |
Mimo prymitywnej gospodarki, Krym przeżywał w XVII wieku okres rozkwitu politycznego. Datuje się to od [[1637]] roku, kiedy to pokonano najgroźniejszego rywala pośród Tatarów, czyli Ordę Budziacką. Następstwem tej wiktorii było uznanie chanatu krymskiego jako zwierzchnika przez wszystkie inne ordy. Drugim ważnym czynnikiem były reformy wezyra Sefera Gasi agi. Ukrócały tendencje decentralistyczne możnowładców tatarskich i jednocześnie, wzmacniały władzę centralną<ref name="powszechna_XVII">[[Zbigniew Wójcik]], ''Historia powszechna, wiek XVI−XVII w.'', PWN, Warszawa 1968, str. 441.</ref>. |
||
W latach [[1648]]-[[1654]] chan [[Islam III Girej]] poparł [[powstanie Chmielnickiego]]. Jednak widząc zbliżenie [[Kozacy|Kozaków]] z [[Carstwo Rosyjskie|Carstwem Rosyjskim]] ([[Ugoda perejasławska]] 1654 r.) i chcąc utrzymać ''[[status quo ante|status quo]]'' na tym obszarze, zaczął je zwalczać. Chanat wziął tez udział po stronie Turcji w wojnie przeciwko Rzeczpospolitej [[Wojna polsko-turecka 1672-1676|toczonej w latach 1672-1676]]. W wyniku wojny [[Turcja|Turcji]] z [[Liga Święta|Ligą Świętą]] w latach [[1683]]-[[1699]] stracił on [[Azow]] (definitywnie w [[1739]] roku, mimo dwóch wojen). |
W latach [[1648]]-[[1654]] chan [[Islam III Girej]] poparł [[powstanie Chmielnickiego]]. Jednak widząc zbliżenie [[Kozacy|Kozaków]] z [[Carstwo Rosyjskie|Carstwem Rosyjskim]] ([[Ugoda perejasławska]] 1654 r.) i chcąc utrzymać ''[[status quo ante|status quo]]'' na tym obszarze, zaczął je zwalczać. Chanat wziął tez udział po stronie Turcji w wojnie przeciwko Rzeczpospolitej [[Wojna polsko-turecka 1672-1676|toczonej w latach 1672-1676]]. W wyniku [[Wojna polsko-turecka 1683-1699|wojny]] [[Turcja|Turcji]] z [[Liga Święta|Ligą Świętą]] (w tym z Polską) w latach [[1683]]-[[1699]] stracił on [[Azow]] (definitywnie w [[1739]] roku, mimo dwóch wojen). |
||
Skutkiem przegranej w 1774 roku przez Turcję [[Wojna rosyjsko-turecka (1768-1774)|wojny]] z [[Imperium Rosyjskie|Imperium Rosyjskim]] było uniezależnienie się Chanatu od Turcji, zagwarantowane w [[Traktat w Küczük Kajnardży|traktacie w Küczük Kajnardży]] w [[1774]]. Od tej pory chanat stał się faktycznie rosyjskim [[protektorat]]em.<br /> |
Skutkiem przegranej w 1774 roku przez Turcję [[Wojna rosyjsko-turecka (1768-1774)|wojny]] z [[Imperium Rosyjskie|Imperium Rosyjskim]] było uniezależnienie się Chanatu od Turcji, zagwarantowane w [[Traktat w Küczük Kajnardży|traktacie w Küczük Kajnardży]] w [[1774]]. Od tej pory chanat stał się faktycznie rosyjskim [[protektorat]]em.<br /> |
||
Wersja z 14:35, 22 lis 2013
| 1427-1783 | |||||
| |||||
| Język urzędowy |
Krymskotatarski | ||||
|---|---|---|---|---|---|
| Stolica | |||||
| Ustrój polityczny | |||||
| Status terytorium |
lenno | ||||
| Zależne od |
Imperium Osmańskie (1475−1775) | ||||
| Głowa terytorium |
chan | ||||
| Szef rządu |
wezyr | ||||
| Liczba ludności • całkowita |
| ||||
| Data powstania | |||||
| Aneksja terytorium |
przez Rosję | ||||
| |||||
.png){kind=icon}
Chanat Krymski (Szablon:Lang2) – historyczne państwo feudalne na Półwyspie Krymskim, istniejące od XV do XVIII wieku, pod panowaniem tatarskich chanów.
Historia
W XIII-XIV wieku tereny te znajdowały się w składzie mongolskiej Złotej Ordy, a chanat powstał w roku 1427 w wyniku jej rozpadu. Ostateczna konsolidacja państwa została dokonana w 1449, w wyniku ostatecznego utrwalenia władzy pierwszego chana – Hadżi Gireja. W 1471 roku Chanat po raz pierwszy najechał na Podole. Na skutek buntu możnych rodów tatarskich żądajacych zwiększenia haraczu od Kaffy, którą brał w obronę Mengli Girej, poproszona o pomoc Turcja wysłała na Krym wyprawę wojenną. W ten sposób w 1475 Krym przyjął zwierzchnictwo imperium osmańskiego w wyniku zajęcia przez Turków osmańskich południowego Krymu i wzięcia w Kaffie do niewoli Mengli I Gireja. Od tego czasu w Kaffie rezydował turecki urzędnik sprawujący nadzór nad chanem.
Chanat odegrał ważną rolę w Europie Środkowo-Wschodniej, najeżdżając Rosję i Rzeczpospolitą, co było powodem wojen polsko-tureckich.
Największe natężenie najazdów Tatarów na Polskę przypadło na lata 1474-1534, a później na lata 1605-1633[2].
Mimo prymitywnej gospodarki, Krym przeżywał w XVII wieku okres rozkwitu politycznego. Datuje się to od 1637 roku, kiedy to pokonano najgroźniejszego rywala pośród Tatarów, czyli Ordę Budziacką. Następstwem tej wiktorii było uznanie chanatu krymskiego jako zwierzchnika przez wszystkie inne ordy. Drugim ważnym czynnikiem były reformy wezyra Sefera Gasi agi. Ukrócały tendencje decentralistyczne możnowładców tatarskich i jednocześnie, wzmacniały władzę centralną[3].
W latach 1648-1654 chan Islam III Girej poparł powstanie Chmielnickiego. Jednak widząc zbliżenie Kozaków z Carstwem Rosyjskim (Ugoda perejasławska 1654 r.) i chcąc utrzymać status quo na tym obszarze, zaczął je zwalczać. Chanat wziął tez udział po stronie Turcji w wojnie przeciwko Rzeczpospolitej toczonej w latach 1672-1676. W wyniku wojny Turcji z Ligą Świętą (w tym z Polską) w latach 1683-1699 stracił on Azow (definitywnie w 1739 roku, mimo dwóch wojen).
Skutkiem przegranej w 1774 roku przez Turcję wojny z Imperium Rosyjskim było uniezależnienie się Chanatu od Turcji, zagwarantowane w traktacie w Küczük Kajnardży w 1774. Od tej pory chanat stał się faktycznie rosyjskim protektoratem.
W 1778 doszło do przesiedlenia wszystkich chrześcijan z chanatu do Noworosji. Doszło do powstania przeciw nowemu chanowi,zasilanego przez Turków, przez co Rosja wymusiła na rządzie osmańskim potwierdzenie pokoju w Küczük Kajnardży[4].
Niepokoje jednak nie ustały i były podsycane przez carat co dało jej pretekst do 1783 aneksji tego chanatu i zamiany go w oficjalną prowincję Nowa Rosja. Obecnie tereny te należą do Ukrainy (na zachód od Donu) i do Rosji (na wschód od wymienionej rzeki).
Turcja próbowała odtworzyć Chanat w wojnie z Rosją (1787-1792), lecz ją przegrała.
Do upadku Chanatu Krymskiego przyczyniła się:
- niedostateczna znajomość nowoczesnej sztuki wojennej,
- reformy Piotra Wielkiego w Rosji,
- gospodarka krymska opierająca się na najazdach i nie posiadająca własnego zaplecza produkcyjnego, ze względu na stepowe tereny
- okiełznanie przez carów dawnego wroga, Kozaczyzny,
- oraz słabość Rzeczypospolitej oraz Imperium Osmańskiego naruszająca równowagę sił we wschodniej Europie[5].
Chanom Krymskim podlegały również niektóre z nogajskich ludów koczowniczych nad Morzem Czarnym, w okolicach Azowa oraz Mała Orda Nogajska i Czerkiesi.
Władza w Chanacie Krymskim
Chan – władzę w państwie Tatarów sprawował przede wszystkim chan, którym zostawał najczęściej dotychczasowy kałga wybierany na kurułtaju (zjazd arystokracji tatarskiej). Wybór, którego tam dokonano musiał być potwierdzony przez sułtana tureckiego z uwagi na podporządkowanie Chanatu Imperium Osmańskiemu[5].
Kałga – (kałga z mong. – „brama”) następca chana i jego pierwszy regent, którym według prawa mógł zostać jedynie najstarszy brat lub syn panującego. Zarządca prawej strony państwa (tj. wschodniej część kraju) i dowódca prawego liczniejszego skrzydła armii krymskiej[5].
Nurredin – (z arab. – „światło wiary”) zarządca lewej strony państwa (tj. zachodniej część kraju) i lewego mniej licznego skrzydła wojsk krymskich, drugi po kałdze regent krymskiego tronu[5].
Sułtan – syn lub brat chana (aktualnego lub poprzednich)[6].
Każdy chan, kałga, sułtan czy nureddin pochodził z dynastii panującej Girejów.
Wezyr – zarządca pałacu chana. Administrator i organizator. Jego rola w państwie zależała od osobowości i charakteru, jednym z największych wezyrów chańskich w historii był Sefer Gazi aga.
Dywan – Rada Państwa, drugi podmiot władzy w państwie Gerejów, główny organ doradczy chana. Zasiadali w nim przede wszystkim przywódcy (bejowie) najważniejszych sześciu rodzin arystokratycznych na Krymie – Szirinów, Barynów, Kipczaków, Argynów, Sedżeutów i Mansurów.
Karacze – ministrowie, członkowie Dywanu, mieli wielki wpływ na politykę państwa, m.in. ich głos wielokrotnie decydował o wyborze chana oraz o wyprawach wojennych. Bez ich zgody chan nie mógł wiele zdziałać[5].
Seraskerzy – sędziowie wojskowi, trzech urzędników bezpośrednio sprawujących władzę nad ordami koczującymi poza Krymem, zwykle członkowie dynastii Girejów[7].
Opis obrad Dywanu
Opis posiedzenia Dywanu (Rady państwa) w stolicy Chanatu Krymskiego Bachczysaraju autorstwa podróżnika tureckiego (z XVII wieku) Ewliji Czelebiego[8]:
„Najpierw chan na tronie zasiada, potem zaś kapykułowie i karaczowie wszyscy, ręce na piersi złożywszy, siadają --- każdy na właściwym miejscu, stosownie do ceremoniału i piastowanych godności. Po prawicy chana (...) zasiada kałga sułtan. Tego stolicą jest miasto Akmesdżid na Krymie. Stąd sprawuje on władzę nad trzema setkami wsi aż po zamek Kercz na wschodniej rubieży Krymu i po wsie w nahijach koło Kōledżu. Po lewicy zaś chana siedzi nureddin sułtan. Nureddin sułtan w przytomności chana wysłuchuje sporów, jakie w dwustu pięćdziesięciu wsiach się toczą poczynając od rzeki Kaczy aż do zamku Gōzlew, do zamku Or [Perekop], do zamków Czeniszke i Arabat, tudzież władzę nad nimi sprawuje i rozkazy wydaje. Natomiast najjaśniejszy chan wydaje rozkazy kałdze sułtanowi i nureddinowi sułtanowi, jarłyki szachowskie pięknym językiem pisane i tugry prześwietne chańskie wystawia oraz nad wszystkimi rządy sprawuje. Po jego prawicy stoi jeszcze szejchulislam haneficki oraz muftijowie trzech innych obrządków. Po lewicy jego zaś siedzi kadiasker Murtaza Ali efendi, a za tym mułła miejski i dwudziestu czterech kadich Półwyspu Krymskiego, którzy z uwagą słuchają skarg w sprawach, jakie się w ich kazach przytrafiają, waśniom kres kładą i spory roztrząsają. Jeśli zaś któryś z nich (od czego niech nas Ałłach uchowa!) wyrok z szariatem niezgodny lub niesprawiedliwy wyda, wówczas kadiego który fałszywie sądzi, tatarscy ulemowie natychmiast i bez litości kamienują. Wezyr chański zaś, Sefer Gazi aga, stoi i tylko czasami u boku kałgi sułtana przysiada. Kiahia kapydżych z laską srebrną w ręku chodzi oraz ludzi wprowadza, którzy skargi zanoszą. Kapydżych natomiast w tym dywanie nie ma. Podobnie także ot-agowie służbę swą stojąc pełnią. Defterdar stoi u boku kałgi sułtana, rejent dywanu zaś u boku nureddina sułtana. Pozostali powiernicy, skarbnicy, poborcy podatków oraz pisarze dywanu stoją wszyscy oddzielnie przy głównym rachmistrzu”.
Wyprawy wojenne
Wyprawy wojenne Tatarów dzieliły się na trzy rodzaje[5].:
- Walne sefer – ruszały wszystkie siły ordy na czele z chanem, kałgą sułtanem lub nureddinem – miały na celu oprócz grabieży, zmuszenie przeciwnika do ustępstw politycznych. Wyprawiano się na nie również na „zaproszenie” sułtana tureckiego.
- Średnie czapuł – ruszało kilka tysięcy Tatarów pod wodzą beja lub mirzy – głównym celem była grabież i nękanie wroga.
- Drobne besz basz – ruszało od kilku do kilkuset wojowników – celem tych wypraw była wyłącznie grabież, odbywały się często bez wiedzy i pozwolenia chana.
Taktyka najazdów i walki
Taktyka walki Tatarów była prosta – zaskoczyć przeciwnika i zrabować jak najwięcej. Znajdując się na ziemi przeciwnika orda zakładała kosz i wysyłała swe lotne czambuły na zagony. Po zdobyciu łupów i jasyru czambuły odprowadzały zdobycz do kosza. Zabezpieczeni doborowym oddziałem jazdy wracali wraz z bogactwami na stepy Krymu[5].
Omijali duże skupiska wojsk przeciwnika, chyba że musieli bronić kosza z jasyrem i łupami wtedy bili się z ogromną determinacją. Na początku obsypywali wroga gradem strzał, a potem w walce na broń białą w szyku półksiężyca (składającego się z kilku rzędów) atakowali, zawsze próbując oskrzydlić przeciwnika lub otoczyć i wybić (względnie zmusić do ucieczki)[5].
Częstym manewrem były szybkie natarcia i odwroty, które miały za zadanie wprowadzić ferment w wojskach wroga, gdy to się udało czambuły nagłym zwrotem ruszały do decydującego starcia z przeciwnikiem[9].
Tatarzy podobnie jak większość ludów z dzikich stepów byli mistrzami w pozorowanych odwrotach. Przeciwnik pewien, że zwycięża ruszał w pościg za wycofującymi się oddziałami tatarskimi. Uciekinierzy prowadzili wrogów w zasadzkę, ponieważ ukryte wcześniej przed oczyma wroga oddziały tatarskie czekały tylko kiedy przeciwnik oddali się od swoich pozycji i w przygotowanym zawczasu miejscu atakowały oddziały wroga ze wszystkich stron, pierścień okrążenia zamykali dotychczasowi uciekinierzy nagłym zwrotem ku wrogowi[10].
Zdesperowani Tatarzy, wycofujący się (tym razem nie w pozorowanym odwrocie) przed zwycięskim przeciwnikiem i uciekający aby ratować przede wszystkim swe życie (oraz resztki łupów) stosowali bardzo ciekawą oraz skuteczną taktykę opóźniającą pościg. Mianowicie wyrzucali za siebie część łupów, najczęściej złote i srebrne przedmioty. Dawało to czas na oddalenie się od sił przeciwnika, ponieważ co chciwsi wrogowie byli zajęci zbieraniem kosztowności (co prowadziło do utrudnienia pościgu albo rzadziej całkowitego jego zaprzestania). Tatarzy potrafili, także wyrzucać łuki, kołczany itp., czyli zbędny balast w czasie ucieczki, aby być szybsi od pościgu i w taki sposób oddalić się od nieprzyjaciela[11].
Jedną z ulubionych taktyk czambułów było przejeżdżanie w pełnym galopie przed czołem wojsk nieprzyjacielskich strzelając w ich kierunku gradem strzał z łuków. Tatarzy powtarzali ten manewr wielokrotnie zadając przeciwnikowi jak największe straty[9].
Słabym punktem armii krymskiej była mała odporność, tejże na ostrzał z broni palnej i artylerii, co wykorzystywały wojska Rzeczypospolitej, stosując tzw. szyk antytatarski – „z jazdą ustawioną w centrum, z taborem, obsadzonym artylerią i piechotą, osłaniającymi jej tyły i skrzydła”[9]. Atakujących Tatarów odrzucał ostrzał piechoty i artylerii, gdy natarcie się załamywało do kontrnatarcia ruszała jazda polska z zadaniem zniszczenia wroga, w razie niepowodzenia jazda wracała pod osłonę taboru.
Jednak jak była mowa wcześniej Tatarzy unikali walki z większymi siłami nieprzyjaciela dzięki swej szybkości i zwrotności (wynikającej z braku taboru oraz z posiadania przez każdego Tatara kilku rączych koni tzw. bachmatów tatarskich). Dlatego Polacy atakowali gdy orda obciążona jasyrem i wozami z innymi łupami wracała na stepy. Była wtedy wolna, atak w takich warunkach dawał szansę na odbicie jasyru i zrabowanych rzeczy[9].
Gospodarka i społeczeństwo
Kraj był zacofany i ubogi, o bardzo nielicznej ludności, czyli około 250 000 osób [3]. Stąd Chanat krymski większość swych zysków zawdzięczał handlowi niewolnikami, których miał pod dostatkiem z ludzi wziętych w jasyr. Wielkim bogactwem naturalnym Krymu była sól, wydobywana w kopalniach soli, handel nią przynosił spore zyski. Kolejnymi źródłami dochodów chanatu były cła (dzięki rozwojowi handlu przynosiły więcej niż przyzwoite zyski) i na końcu podatki od ludności. Istotną pozycję finansową, miały także profity otrzymywane z „upominków”, czyli po prostu z danin płaconych przez różne kraje (między innymi swego czasu przez Rzeczpospolitą)[5].
Ważną gałęzią gospodarki Krymu była hodowla: owiec, koni, wielbłądów i bydła. Uprawa roli była mniej popularna wśród Tatarów (spowodowane to było między innymi wielkimi obszarami stepów na północy kraju gdy żyzne tereny znajdowały się tylko na południu). Na roli pracowali głównie niewolnicy tatarscy. Uprawiano jęczmień, żyto, zboże, kukurydzę. Wielką rolę odgrywało sadownictwo i ogrodnictwo. Rosły tam czereśnie, gruszki, wiśnie, śliwki, winogrona, jabłka itd.
Szlachta i arystokracja tatarska stanowiła zaledwie 1% ludności kraju, duchowieństwo muzułmańskie 6%. Większość społeczeństwa Chanatu krymskiego stanowili rolnicy, chłopi i pasterze (te warstwy społeczne miały obowiązek brania udziału w wyprawach wojennych). Resztę stanowili Tatarzy zamieszkujący miasta, zajmujący się głównie rzemiosłem i handlem. W państwie krymskim zamieszkiwało wiele innych narodowości niemuzułmańskich - Ormian, Greków, Włochów (Genueńczycy), Żydów i Karaimów cieszących się względną swobodą[5].
Pozycja kobiety była wyższa niż w innych krajach muzułmańskich. Mogły one procesować się z mężem o majątek, a także uczęszczać do szkoły. Tatar musiał się liczyć ze zdaniem swojej małżonki. Kobiety niekiedy wyprawiały się na wojnę i często brały udział w obronie chanatu przed napadami nieprzyjaciół.
- ↑ 19 kwietnia 1783 r. Katarzyna II donkonała aneksji Chanatu Krymskiego , polishclub.org, 19 kwietnia 2013
- ↑ Tatarskie najazdy na Polskę - przebieg i skutki, edulandia.pl, 17 kwietnia 2009
- ↑ a b Zbigniew Wójcik, Historia powszechna, wiek XVI−XVII w., PWN, Warszawa 1968, str. 441.
- ↑ Emanuel Rostworowski, Historia powszechna, wiek XVIII w., PWN, Warszawa 1977, str. 697.
- ↑ a b c d e f g h i j Leszek Podhorodecki, Chanat Krymski i jego stosunki z Polską w XV-XVIII w., Książka i Wiedza Warszawa 1987.
- ↑ Dariusz Skorupa, Stosunki polsko-tatarskie 1595-1623, wyd. PAN, Warszawa 2004, s. 31 ISBN 83-89729-05-9.
- ↑ D. Skorupa, Stosunki... s. 30-31.
- ↑ Zygmunt Abrahamowicz (red.), Księga podróży Ewliji Czelebiego, Książka i Wiedza 1969.
- ↑ a b c d Romuald Romański, Wojny kozackie, Bellona Warszawa 2005.
- ↑ Leszek Podhorodecki, Czyngis-chan, Wyd. Foox Warszawa 1991.
- ↑ Janusz Pajewski, Buńczuk i koncerz, Polskie Wyd. „Wiedza Powszechna” Warszawa 1978. .