Historia Torunia

Toruń z mostem przez Wisłę z 1500 roku

Historia Torunia – dzieje miasta od czasów osadnictwa do czasów współczesnych.

Dziś Toruń to prężny ośrodek gospodarczy, kulturalny, naukowy, akademicki oraz turystycznym, a także ważny węzłem zarówno drogowy jak i kolejowy. Obecnie szesnaste pod względem liczby ludności miasto w kraju (203 158 mieszkańców według danych GUS z 31 grudnia 2014). 

Współstolica województwa kujawsko-pomorskiego, siedziba m.in. Urzędu marszałka województwa, zarządu województwa i sejmiku wojewódzkiego. Miasto pełni również role stolicy powiatu toruńskiego, nie wchodząc w jego skład. Jest także jednym z miast centralnych Bydgosko-Toruńskiego Obszaru Funkcjonalnego.

Stolica diecezji toruńskiej kościoła rzymskokatolickiego.

Początki osadnictwa

Obszar dzisiejszego miasta stanowił dogodne miejsce dla osadnictwa w epokach prehistorycznych. Styk trzech krain geograficznych, dostęp do rzeki, oraz dogodna przeprawa (bród) przez Wisłę, sprawiała iż osadnictwo na obszarze dzisiejszego miasta i w jego okolicy rozwijało się od paleolitu, ok. 9 tys. lat p.n.e. Przez Toruń prowadził także bursztynowy szlak.

Najstarsze ślady bytności człowieka 11 tys. lat temu znajdują się na lewym brzegu Wisły, w obecnej dzielnicy Podgórz, gdzie istniała osada ludności koczowniczej. W kolejnych tysiącleciach osadnictwo ulegało coraz większej intensyfikacji. W neolicie ludność kultury pucharków lejkowatych i kultury amfor kulistych zajmowała się głównie uprawą roli i hodowlą. Na obszarze dzisiejszego Starego Miasta znajdują się ślady osadnictwa wysoko rozwiniętej kultury łużyckiej. Dokładne badania archeologiczne w prezbiterium kościoła św. Janów wykazały istnienie tej kultury od 1000 do 500 r. p.n.e.

Osadnictwo które miało bezpośredni wpływ na późniejszy rozwój miasta jest datowane na VIII w. Na terenie późniejszego zamku krzyżackiego powstała osada, która w X w. została wzmocniona wałem od strony lądu (Wisła sama w sobie stanowiła barierę ochronną). Na zachód od niej znajdowała się osada podgrodowa. Gród obronny znajdujący się w miejscu dzisiejszego zamku nazywano w dokumentach Postolsko (Postolsk, Postolin) i spełniał on swoje funkcje wojskowo-administracyjne do końca XII wieku. Nie znamy bezpośrednio przyczyn jego upadku, jednak prawdopodobnie został on zniszczony, podobnie jak wiele innych grodów ziemi chełmińskiej, w wyniku najazdów plemion pruskich.

Czasy krzyżackie

Zamek krzyżacki, na zdjęciu ruiny zachowana do dziś

Początek dzisiejszemu miastu dali Krzyżacy w 1230, dla których był on punktem wyjścia do podboju plemion pruskich i tworzenie państwa krzyżackiego. Pierwszą wzmiankę historyczną o Toruniu zawiera dokument lokacyjny z 28 grudnia 1233 roku wystawiony przez Hermana von Salza, mistrza krzyżackiego. Pierwotnym miejscem lokacji był odcinek prawego brzegu Wisły, od wyspy zwanej Liszką na dwie mile w dół rzeki, pokrywający się z obszarem dzisiejszego Starego Torunia. Niestety mimo poszukiwań archeologicznych nie udało się odkryć śladów pierwotnej osady. Istnieje legenda według której najwcześniejszą siedzibą Krzyżaków była korona rosnącego tam olbrzymiego dębu. Z powodu częstych powodzi nawiedzających te nisko położone tereny w roku 1236 przeniesiono miasto w górę rzeki w miejsce jego obecnego położenia. Zamek krzyżacki zaczęto budować na miejscu wcześniejszej osady słowiańskiej, wykorzystując jej formę powierzchni. Nowe terytorium miasta określa odnowiony przywilej chełmiński z 1251 roku, który został wystawiony w miejsce starego, zniszczonego w pożarze. 13 sierpnia 1264 nadano prawa miejskie drugiej osadzie – Nowemu Miastu, od wschodu stykającemu się ze Starym Miastem. W 1454 r. oba miasta połączono, zachowując jednak dzielące je mury obronne.

Zamek Dybowski, na zdjęciu stan obecny

W 1280 r. Toruń stał się członkiem Hanzy, bardzo ważnej organizacji handlowej średniowiecza w tej części Europy. Przez pewien okres Toruń pełnił funkcje sekretarza Hanzy. Zapewniało to znaczące źródło dochodów i impuls do wzrostu. Miasto szybko wypełniło się kościołami, ratuszem i innymi budynkami. W 1365 Toruń otrzymał prawo składu. XIV-XV wiek to pierwszy okres szybkiego rozwoju miasta. Toruń stał się ważnym miastem w Prusach i dużym ośrodkiem handlowym, liczącym aż 20 000 mieszkańców.

1 lutego 1411 w Toruniu zawarto I pokój toruński. Jednak niezadowolenie mieszczan wynikające z kryzysu w jakim znalazło się państwo zakonne skłoniło ich ku władzom polskim. W 1454 wybuchło powstanie antykrzyżackie, zburzono zamek krzyżacki. Był to początek polsko-krzyżackiej wojny trzynastoletniej. Dla wzmocnienia poparcia szlachty król polski w 1454 nadał słynne przywileje szlacheckie. Stało się to na Zamku Dybowskim, podmiejskiej osadzie Nieszawa (obecnie dzielnica Torunia). Torunianie gruntownie przyczynili się do osłabienia państwa krzyżackiego, odgrywając kluczową rolę w antykrzyżackim Związku Pruskim, pośrednio otwierając Polsce drogę do Bałtyku. 19 października 1466 II pokój Toruński zakończył wojnę trzynastoletnią. W wyniku jego postanowień Toruń wraz z Prusami Królewskimi wszedł w skład państwa Polskiego.

W granicach Rzeczypospolitej

19 lutego 1473 przy ul. św. Anny urodził się Mikołaj Kopernik, na zdjęciu pomnik Astronoma

Okres XVI i 1. poł. XVII w. to czas szybkiego rozwoju Torunia. Miasto bogaciło się na handlu wiślanym (głównie spław zboża, drewna), składzie soli i towarów solonych, wielkich dorocznych jarmarkach międzynarodowych ustanowionych przywilejem Kazimierza Jagiellończyka w 1472 r., osiągało ogromne zyski ze swojego 360 km² patrymonium. Rozbudowywano ratusz, gotyckie kamienice przebudowywano w duchu renesansu i manieryzmu niderlandzkiego, bogaciły się rody patrycjuszowskie, działało aż ponad 50 cechów rzemieślniczych, skupiając ponad 700 mistrzów, powstawały wybitne artystycznie dzieła, wśród których m.in. słynne toruńskie wyroby złotnicze, snycerskie, intarsjowane i in. 19 lutego 1473 przy ul. Św. Anny urodził się Mikołaj Kopernik. W 1500 zawieszono na wieży kościoła św. Jana największy w ówczesnej Polsce dzwonu Tuba Dei oraz otwarto drugi po krakowskim i najdłuższy w Polsce drewniany most przez Wisłę. W 1501 w Sali Królewskiej Ratusza Staromiejskiego zmarł król Jan Olbracht. 15 czerwca 1528 została otwarta w mieście mennica królewska, przy ulicy Mostowej, zastępując dotychczasowe mennice: krzyżacką i miejską. W pierwszej poł. XVI w rozpowszechniła się w Toruniu reformacja, do której przystąpiła znaczna część mieszczan. W 1557 r. Toruń stał się oficjalnie miastem luterańskim. W 1568 nastąpiło otwarcie Gimnazjum Akademickiego, a w 1594 uroczyste podniesienie go do rangi uczelni półwyższej (jednej z pierwszych w kraju). Niebawem powstało pierwsze w północnej Polsce Muzeum. W pierwszej połowie XVII w. Toruń, jako jedno z kilku największych miast Rzeczypospolitej Obojga Narodów zamieszkiwało ok. 18 000 mieszkańców. Z racji swej niezależności, którą zawdzięczał królewskim przywilejom i pozycji gospodarczej, Toruń wraz ze swoim patrymonium – pomimo, że leżał na obszarze województwa chełmińskiego i był jego największym miastem – wyłączony był z administracji województwa, stanowiąc jednostkę autonomiczną, samorządną.

Druga połowa XVII wieku to czas osłabienia miasta ze względu na toczące się w jego rejonie wojny. W 1629 miasto odparło pierwsze oblężenia Szwedów. Rozpoczęto budowę fortyfikacji bastionowych, dzięki czemu Toruń stał się jedną z najpotężniejszych twierdz w Rzeczypospolitej. W 1645 w mieście odbyło się Colloquium charitativum, jedyne na świecie spotkanie ekumeniczne w celu pogodzenia katolików i protestantów. W 1658 wojska króla Jana Kazimierza po szwedzkim oblężeniu odzyskały Toruń.

Protestanckie dziedzictwo dzisiaj, na zdjęciu: toruński Zbór Ewangelicznych Chrześcijan

24 września – 9 października 1703 podczas oblężenia miasta miało miejsce katastrofalne, najdotkliwsze w całej historii bombardowanie miasta przez wojska szwedzkie, dowodzone przez Karola XII. Spłonęła znaczna część Rynku, ratusz, kościoły, oraz oba barbakany. W 1708 r. ludność miasta została zdziesiątkowana przez wielką epidemię dżumy (w ciągu kilku miesięcy zmarło 4 tys. mieszkańców). Miasto już do końca XVIII w. nie odzyskało swojej świetności i nie podniosło się ze zniszczeń spowodowanych wojnami i epidemiami.

Od 7 października do 22 października 1709 przebywał w Toruniu car Rosji Piotr I Wielki. Na tle zaostrzających się konfliktów religijnych 16 lipca 1724 doszło do tzw. tumultu toruńskiego, zakończonego surowym wyrokiem sądu królewskiego i ścięciem protestanckiego burmistrza miasta, Jana Godfryda Roesnera, co odbiło się głośnym echem poza granicami kraju, jako tzw. Toruński krwawy sąd. W 1767 r. została w Toruniu przez ewangelicką szlachtę zawiązana konfederacja toruńska.

W Królestwie Prus

I rozbiór Polski pozostawił Toruń przy Polsce, ale pozbawił miasto ziem, będących jego własnością, oraz sprawił, iż osłabł handel na Wiśle, co pozbawiło miasto głównych dochodów. II rozbiór włączył Toruń w skład Królestwa Prus. 24 stycznia 1793 wojska pruskie wkroczyły do miasta. Ludność zmniejszyła się do 6000 mieszkańców. W 1797 założono pierwszy w kraju Ogród Zoobotaniczny.

Czasy napoleońskie dla Torunia oznaczały ogromne osłabienie gospodarcze, kontrybucje i zniszczenia. Na mocy traktatu w Tylży 7 lipca 1807 Toruń znalazł się w Księstwie Warszawskim. 21 kwietnia 1809 na trzy tygodnie Toruń stał się stolicą Księstwa Warszawskiego, będąc miejscem rezydowania ewakuowanego z Warszawy rządu. 2 czerwca 1812 cesarz Francuzów Napoleon I przybył wraz ze swoją wielką armią do Torunia. Zwiedził Dom Kopernika, zaplanował wybudowanie jego pomnika. W trakcie przygotowania miasta do oblężenia rosyjskiego, francuski marszałek Louis Davout nakazał zrównać z ziemią przedmieścia, paląc drewniane zabudowania i rozbierając gotyckie kościoły św. Jerzego i św. Wawrzyńca, żeby nie mogły stanowić punktu oporu dla nieprzyjaciela. Nie przeszkodziło to Rosjanom zdobyć miasta w kwietniu tego samego roku. Po przegranej Napoleona pierwotnie na Kongresie Wiedeńskim car Aleksander I proponował ustanowić Toruń Wolnym Miastem (podobnie jak Kraków), ostatecznie jednak 22 września 1815 na mocy postanowień kongresu wiedeńskiego Toruń powrócił do Prus.

W XIX wieku zbudowano m.in. żelazny most kolejowo - drogowy przez Wisłę

Okres pruski w XIX wieku to powolny rozkwit gospodarczy i nowe inwestycje, ograniczone jednak przez uczynienie z miasta twierdzy. Zbudowano wodociągi, kanalizację, linie tramwajowe, żelazny most przez Wisłę, nowy Dwór Artusa, teatr. Linie kolejowe połączyły Toruń z Warszawą, Bydgoszczą, Poznaniem, Olsztynem, Chełmżą i Grudziądzem. Toruń zyskał tramwaje elektryczne szybciej niż Warszawa. W ramach tworzenia twierdzy zbudowano 15 dużych fortów oraz ponad dwieście mniejszych obiektów militarnych. Toruń został wciśnięty w kilkunastokilometrowy pierścień umocnień i stał się najnowocześniejszą i największą twierdzą w Europie. Utworzone zostały Konsulaty Rosji i USA. Funkcja militarna ograniczyła jednak częściowo szybki rozwój terytorialny i przemysłowy. Mimo to miasto wchłonęło przedmieścia – Mokre, Chełmińskie, Jakubskie.

Okres pruski to także coraz silniejsze zmagania o polskość miasta, które w drugiej połowie XIX w. stało się największym ośrodkiem polskości na Pomorzu. W 1867 wydano Gazetę Toruńską, pierwszą polskojęzyczną gazetę Pomorza. W 1875 utworzono silne i prężnie działające Towarzystwo Naukowe, skupiające intelektualne siły Pomorza, jedno z pierwszych w Polsce. Polacy zyskali mandaty w Radzie Miasta.

Okres międzywojenny i II wojna

Toruń został stolicą województwa pomorskiego, na zdjęciu budynek Urzędu Wojewódzkiego

Po I wojnie światowej w wyniku postanowień traktatu wersalskiego Toruń został przyznany odrodzonej Polsce. 18 stycznia 1920 wojska niemieckie opuściły Toruń. Miasto, będące skupiskiem licznych polskich organizacji społecznych i naukowych, liczące w 1921 r. 37 356 mieszkańców, zostało stolicą województwa pomorskiego i zaczęło odzyskiwać dawną, przedrozbiorową pozycję. Rozpoczął się ponowny okres znacznego rozkwitu miasta. Wybudowano wiele budynków użyteczności publicznej, nowoczesnych dróg i stworzono dalekosiężny plan rozwoju przestrzennego. Pięć państw otwarło swe konsulaty, w tym Niemcy – Generalny Konsulat obejmujący trzy województwa. W 1928 otwarto nowoczesną halę wystawową w Toruniu. W 1929 w hali Wiktorii Bernard Marwiński założył jedyną w regionie wytwórnię filmową. Uruchomiona została Rozgłośnia Pomorska Polskiego Radia w Toruniu, druga pod względem mocy w kraju po warszawskiej. W 1933 nastąpiło otwarcie drugiego mostu przez Wisłę. W 1939 populacja Torunia wynosiła około 80 000 mieszkańców, w tym widoczne w życiu miasta skupiska mniejszości narodowych niemieckiej, żydowskiej, rosyjskiej i ukraińskiej.

Rozwinęła się także nauka i kultura. Obok polskich instytucji mających swój rodowód w czasach zaborów, teraz dodatkowo zaczęło się tworzyć nowe środowisko kulturalne i naukowe, w którym miejsce znalazła m.in. inteligencja napływowa, głównie z dawnej Galicji. W Toruniu podejmowali pracę i osiedlali się liczni twórcy i artyści W 1920 powstała Konfraternia Artystów, w 1921 Pomorskie Towarzystwo Muzyczne, w 1923 Książnica Miejska, będąca największą biblioteką na Pomorzu i jedną z największych w Polsce, 1925 powstał Instytut Bałtycki, 1935 powstała Pomorska Rozgłośnia Polskiego Radia (obecnie Polskie Radio Pomorza i Kujaw). W 1938 zapadła decyzja o utworzeniu w 1940 uniwersytetu w Toruniu, jako filii Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza.

7 września 1939 do miasta wkroczył Wehrmacht, a Toruń znalazł się w prowincji Gdańsk-Prusy Zachodnie. 1 lutego 1945 bez większych zniszczeń Armii Czerwona zajęła Toruń.

Czasy powojenne

W 1945 roku powołano Uniwersytet Mikołaja Kopernika, na zdjęciu Rektorat

1 lutego 1945 roku Toruń został oswobodzony spod okupacji hitlerowskiej przez wojska radzieckie. Miasto – jako cenna substancja historyczna – miało sporo szczęścia, gdyż poza niewiele znaczącymi epizodami nie zostało dotknięte zniszczeniami wojennymi, będącymi udziałem tak wielu polskich miast.

Tuż po wyzwoleniu, władze nowego województwa pomorskiego zlokalizowano w Bydgoszczy, argumentując to przede wszystkim dwukrotnie większym skupiskiem ludności robotniczej w przeciwieństwie do Torunia. W 1945 roku powołano Uniwersytet Mikołaja Kopernika, kontynuujący tradycje Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie. Wykorzystując przypadający na rok 1973 jubileusz 500-lecia urodzin Mikołaja Kopernika, rozbudowano uczelnię jego imienia, zakładając miasteczko uniwersyteckie na Bielanach, stanowiące do dziś ciekawy przykład nowoczesnej architektury II połowy XX wieku. Z okazji zbliżającego się jubileuszu zintensyfikowano trwające od początku lat 60. prace konserwatorskie przy renowacji toruńskich zabytków. Ważną datą był rok 1966, czyli rocznica 500-lecia Pokoju Toruńskiego, która przyczyniła się do ostatecznego zabezpieczenia i zagospodarowania ruin zamku krzyżackiego jako pomnika Pokoju Toruńskiego.

Po 1945 roku intensywna industrializacja kraju sprawiła, że Toruń stał się ośrodkiem przemysłu chemicznego, elektronicznego, metalowego i włókienniczego. Rozbudowano i zmodernizowano już istniejące zakłady przemysłowe („Polchem”, Fabrykę Maszyn Budowlanych, Zakłady Urządzeń Młyńskich) i wybudowano nowe (do największych w kraju należały Zakłady Włókien Sztucznych „Chemitex-Elana” i Toruńska Przędzalnia Czesankowa „Merinotex”). Rozpoczęto budowę Zakładów Urządzeń Okrętowych, czyli istniejący do dziś „Towimor”. Wraz z rozwojem przemysłu w mieście zaczęły powstawać osiedla mieszkaniowe, które i tak nie były w stanie zaspokoić rosnącego głodu mieszkań. W latach 50. największym z nich był „Kaszownik”. Lata 60. przyniosły osiedla: Zjednoczenia, Młodych, Bema, Tysiąclecia, Chrobrego, Reja i Armii Ludowej (na Podgórzu). Powstało także sporo bloków budowanych przez zakłady pracy, m.in. „Elanę” i „Merinotex”. Najbardziej intensywny rozwój budownictwa mieszkaniowego Toruń przeżył w II połowie lat 70. i w latach 80., kiedy to na jego wschodnich terenach powstała tak zwana sypialnia miasta, którą stanowiły trzy wielkie osiedla: Rubinkowo I, Rubinkowo II i Na Skarpie, liczące aktualnie ok. 70 tys. mieszkańców. 1 czerwca 1975 roku Toruń stał się stolicą województwa toruńskiego.

1 stycznia 1999 roku miasto stało się jedną z dwóch stolic nowego województwa, na zdjęciu Urząd Marszałkowski

Po 1989 miasto stało się centrum inwestycyjnym, naukowym i turystycznym regionu. Rozbudował się Uniwersytet Mikołaja Kopernika. Powstały nowe uczelnie, hotele, muzea. Pojawili się prywatni inwestorzy. W 1997 zespół Starego i Nowego Miasta oraz ruiny zamku krzyżackiego wpisano na Listę Światowego Dziedzictwa Kulturowego UNESCO, a w 2004 wybrano Toruń na ogólnopolską siedzibę Ligi Polskich Miast i Miejsc UNESCO. W 1999 roku zaplanowano nową reformę administracyjną, w której województwo toruńskie przestało istnieć. Wobec tego mieszkańcy Torunia starali się o dołączenie do województwa pomorskiego z siedzibą w Gdańsku. W lipcu 1998 roku zapadła decyzja o umieszczeniu w Toruniu władz samorządowych nowo utworzonego województwa kujawsko-pomorskiego, a tym samym 1 stycznia 1999 roku miasto stało się jedną z dwóch stolic nowego województwa. W 2007 roku rozpoczęły się starania Torunia o uzyskanie tytułu Europejskiej Stolicy Kultury 2016, zakończone niepowodzeniem. W 2011 roku miasto uzyskało połączenie z autostradą A1 w kierunku Gdańska, a w 2013 roku w kierunku Łodzi. Natomiast 9 grudnia 2013 roku otwarto most drogowy im. gen. Elżbiety Zawackiej. W kwietniu 2013 roku rozpoczęto budowę Centrum Kulturalno-Kongresowego „Jordanki”, w którym swą siedzibę będzie miała Toruńska Orkiestra Symfoniczna. Centrum zostało otwarte 12 grudnia 2015 roku.

Zobacz też

• kalendarium historii Torunia
• toruńskie pierniki
• Mury miejskie w Toruniu
• konsulaty w Toruniu
• Zabytki Torunia
• Obiekty sakralne w Toruniu

Linki zewnętrzne

• Toruń, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. XII: Szlurpkiszki – Warłynka, Warszawa 1892, s. 411 .
• Respublica Thorunensis: Toruń w czasach nowożytnych