Bazylika prymasowska Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Gnieźnie: Różnice pomiędzy wersjami

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Przeglądaj historię interaktywnie
[wersja przejrzana][wersja przejrzana]
← poprzednia edycjanastępna edycja →
Usunięta treść Dodana treść
WizualnieWikikod
Konarski (dyskusja | edycje)
11 504 edycje
→‎Początki istnienia: drobne redakcyjne
Konarski (dyskusja | edycje)
11 504 edycje
drobne merytoryczne, źródła/przypisy
Linia 84: Linia 84:
== Historia ==
== Historia ==
=== Początki istnienia ===
=== Początki istnienia ===
Pierwsza chrześcijańska świątynia na terenie leżącym na podgrodziu na Wzgórzu Lecha została ufundowana na dawnym miejscu kultu pogańskiego za życia [[Mieszko I|Mieszka I]], a więc przed rokiem 992<ref>{{Cytuj |tytuł=Swego nie znacie Gniezno: Zagadka Wzgórza Lecha - www.Focus.pl - Poznać i zrozumieć świat |data dostępu=2016-08-17 |opublikowany=Historia.Focus.pl |url=http://historia.focus.pl/polska/swego-nie-znacie-gniezno-zagadka-wzgorza-lecha-1175?strona=5 |język=pl}}</ref>. Według tradycji przekazanej przez [[Jan Długosz|Jana Długosza]] fundatorką miała być [[Dobrawa Przemyślidka|Dąbrówka]], pochowana tu w 977 roku<ref name="Pasja z Tagernsee">{{Cytuj książkę | nazwisko = Sosnowski | imię = Miłosz | tytuł = Anonimowa Passio s. Adalperti martiris (BHL 40) oraz Wiperta Historia de predicatione episcopi Brunonis (BHL 1471b) – komentarz, edycja, przekład | data = 2012 | seria = Rocznik Biblioteki Narodowej t. 43}}</ref>. Odkryte relikty przedromańskiego kościoła grodowego, zachowane w podziemiach katedry, pozwalają określić jego formę przestrzenną jako tzw. rotundę prostą, składającą się z kolistej nawy i apsydy wschodniej. Od strony północnej do rotundy dostawiony był aneks, być może o charakterze grobowym. Całość była orientowana na osi wschód–zachód. Kolejną fazę budowlaną reprezentuje drugi aneks, dobudowany do nawy rotundy od strony południowo-zachodniej. Dobudówkę tę ze względu na ukształtowanie przestrzenne i wielkość można interpretować jako aneks grobowy, w którym pochowano ciało świętego Wojciecha{{r|Encyklopedia Gniezna}}.
Pierwsza chrześcijańska świątynia na terenie leżącym na podgrodziu na Wzgórzu Lecha została ufundowana za życia [[Mieszko I|Mieszka I]], a więc przed rokiem 992<ref>{{Cytuj |tytuł=Swego nie znacie Gniezno: Zagadka Wzgórza Lecha - www.Focus.pl - Poznać i zrozumieć świat |data dostępu=2016-08-17 |opublikowany=Historia.Focus.pl |url=http://historia.focus.pl/polska/swego-nie-znacie-gniezno-zagadka-wzgorza-lecha-1175?strona=5 |język=pl}}</ref>. Według tradycji przekazanej przez [[Jan Długosz|Jana Długosza]] fundatorką miała być [[Dobrawa Przemyślidka|Dąbrówka]], pochowana tu w 977 roku<ref name="Pasja z Tagernsee">{{Cytuj książkę | nazwisko = Sosnowski | imię = Miłosz | tytuł = Anonimowa Passio s. Adalperti martiris (BHL 40) oraz Wiperta Historia de predicatione episcopi Brunonis (BHL 1471b) – komentarz, edycja, przekład | data = 2012 | seria = Rocznik Biblioteki Narodowej t. 43}}</ref>. Odkryte relikty przedromańskiego kościoła grodowego Mieszka I, zachowane w podziemiach katedry, pozwalają określić jego formę przestrzenną jako tzw. rotundę prostą, składającą się z kolistej nawy o średnicy 9 metrów i apsydy wschodniej. Od strony północnej do rotundy dostawiony był aneks, być może o charakterze grobowym. Całość była orientowana na osi wschód–zachód. Kolejną fazę budowlaną reprezentuje drugi aneks, dobudowany do nawy rotundy od strony południowo-zachodniej. Dobudówkę tę ze względu na ukształtowanie przestrzenne i wielkość można interpretować jako aneks grobowy, w którym pochowano ciało świętego Wojciecha{{r|Encyklopedia Gniezna}}.


Między 7 a 15 marca 1000 roku do Gniezna przybył [[cesarz]] [[Otton III (cesarz rzymski)|Otton III]], aby pomodlić się przy grobie św. Wojciecha. Odbył się wtedy tzw. [[Zjazdy gnieźnieńskie|Zjazd gnieźnieński]], na którym książę Polski Bolesław Chrobry i cesarz omawiali plany utworzenia wspólnego królestwa Niemiec, Francji, Rzymu, Anglii i Państw Słowiańskich. Utworzono [[Archidiecezja gnieźnieńska|archidiecezję gnieźnieńską]] i pierwszą [[Metropolia (religia)|metropolię kościelną]] w Polsce, podległą wyłącznie papieżowi. Pierwszym arcybiskupem został [[Radzim Gaudenty]]{{r|Region Wielkopolska}}.
Między 7 a 15 marca 1000 roku do Gniezna przybył [[cesarz]] [[Otton III (cesarz rzymski)|Otton III]], aby pomodlić się przy grobie św. Wojciecha. Odbył się wtedy tzw. [[Zjazdy gnieźnieńskie|Zjazd gnieźnieński]], na którym książę Polski Bolesław Chrobry i cesarz omawiali plany utworzenia wspólnego królestwa Niemiec, Francji, Rzymu, Anglii i Państw Słowiańskich. Utworzono [[Archidiecezja gnieźnieńska|archidiecezję gnieźnieńską]] i pierwszą [[Metropolia (religia)|metropolię kościelną]] w Polsce, podległą wyłącznie papieżowi. Pierwszym arcybiskupem został [[Radzim Gaudenty]]{{r|Region Wielkopolska}}.
Linia 94: Linia 94:


=== Katedra romańska ===
=== Katedra romańska ===
Po kilkunastu latach odbudowano świątynię w stylu [[Architektura romańska|romańskim]] i konsekrowano w 1064 roku. Kościół bazylikowy stanął na nowych fundamentach, ale odtwarzających zarys poprzedniej budowli, a więc posiadał taką samą formę przestrzenną<ref name="Encyklopedia Gniezna">{{Cytuj książkę | autor = Towarzystwo Miłośników Gniezna | tytuł = Encyklopedia Gniezna i Ziemi Gnieźnieńskiej | miejsce = Gniezno | data = 2011}}</ref>. W 1076 roku na króla Polski koronował się w niej [[Bolesław II Szczodry]]{{r|polskie koronacje i korony}}. Po koronacji, do roku 1097 trwała rozbudowa, polegająca na wydłużeniu kościoła w dwóch kierunkach: na wschód poprzez wybudowanie nowego prezbiterium z nową apsydą i sporządzeniu nowego ołtarza głównego, postawieniu aneksu, a także wydłużeniu kościoła w kierunku zachodnim poprzez wybudowanie masywu z dwiema wieżami. Znajdowała się tutaj empora, przeznaczona dla panującego księcia i jego najbliższych{{r|Encyklopedia Gniezna}}. W rozbudowanej katedrze powstała nowa, romańska konfesja św. Wojciecha. Znajdowała się ona w środkowej części nawy głównej, w centrum romańskiej bazyliki. We wschodniej partii znajdowała się komora grobowa. Tuż na zachód od konfesji znajdowała się nekropolia [[Biskupi gnieźnieńscy|arcybiskupów gnieźnieńskich]], po której zachowało się zgrupowanie kilku dużych romańskich grobowców wziemnych, usytuowanych w jednym rzędzie. Wskazują one na fakt, że pasterze archidiecezji mieli prawo do pochówku w szczególnie uprzywilejowanej przestrzeni katedry ''ad Sanctos'' – przed konfesją swojego ideowego poprzednika, w niewielkiej odległości od jego relikwii. Z tego okresu pochodzą także pozostałości zabudowań monasterium, przylegających do północnej ściany katedry, zawierających prawdopodobnie kapitularz, refektarz i szkołę katedralną, odkryte w krypcie kaplicy Potockich.
Po najeździe Brzetysława odbudowano świątynię w stylu [[Architektura romańska|romańskim]] i konsekrowano w 1064 roku. Odbudowę przeprowadzono z częściowym wykorzystaniem fundamentów poprzedniej budowli<ref>{{Cytuj|autor=Dariusz Sikorski|tytuł=Sikorski - Wczesnopiastowska architektura sakralna (jako źródło historyczne dla dziejów Kościoła w Polsce), Poznań, PTPN 2012 [PEŁNA WERSJA] (The Sacral Architecture of Early Piasts in Poland (X-XI)).pdf|data dostępu=2017-03-22|url=https://www.academia.edu/31920083/Sikorski_-_Wczesnopiastowska_architektura_sakralna_jako_%C5%BAr%C3%B3d%C5%82o_historyczne_dla_dziej%C3%B3w_Ko%C5%9Bcio%C5%82a_w_Polsce_Pozna%C5%84_PTPN_2012_PE%C5%81NA_WERSJA_The_Sacral_Architecture_of_Early_Piasts_in_Poland_X-XI_.pdf|język=en}}</ref>. Całkowita długość budynku wynosiła 37 m<ref name="Encyklopedia Gniezna">{{Cytuj książkę | autor = Towarzystwo Miłośników Gniezna | tytuł = Encyklopedia Gniezna i Ziemi Gnieźnieńskiej | miejsce = Gniezno | data = 2011}}</ref>. W 1076 roku na króla Polski koronował się w niej [[Bolesław II Szczodry]]{{r|polskie koronacje i korony}}. Po koronacji, do roku 1097 trwała rozbudowa, polegająca na wydłużeniu kościoła w dwóch kierunkach: na wschód poprzez wybudowanie nowego prezbiterium z nową apsydą i sporządzeniu nowego ołtarza głównego, postawieniu aneksu, a także wydłużeniu kościoła w kierunku zachodnim poprzez wybudowanie masywu z dwiema wieżami. Znajdowała się tutaj empora, przeznaczona dla panującego księcia i jego najbliższych{{r|Encyklopedia Gniezna}}. W rozbudowanej katedrze powstała nowa, romańska konfesja św. Wojciecha. Znajdowała się ona w środkowej części nawy głównej, w centrum romańskiej bazyliki. We wschodniej partii znajdowała się komora grobowa. Tuż na zachód od konfesji znajdowała się nekropolia [[Biskupi gnieźnieńscy|arcybiskupów gnieźnieńskich]], po której zachowało się zgrupowanie kilku dużych romańskich grobowców wziemnych, usytuowanych w jednym rzędzie. Wskazują one na fakt, że pasterze archidiecezji mieli prawo do pochówku w szczególnie uprzywilejowanej przestrzeni katedry ''ad Sanctos'' – przed konfesją swojego ideowego poprzednika, w niewielkiej odległości od jego relikwii. Z tego okresu pochodzą także pozostałości zabudowań monasterium, przylegających do północnej ściany katedry, zawierających prawdopodobnie kapitularz, refektarz i szkołę katedralną, odkryte w krypcie kaplicy Potockich.


W latach 1103–1104 odbył się [[synod]] z udziałem [[legat]]a papieskiego związany z odnalezieniem i umieszczeniem relikwii św. Wojciecha w katedrze<ref name="Gniezno" />{{r|UM Gniezna}}. Kilka lat później do grobu św. Wojciecha przybył książę [[Bolesław III Krzywousty]]. W 1127 roku w katedrze odbyły się uroczystości odnalezienia i umieszczenia w niej głowy św. Wojciecha<ref name="Gniezno" />. Około 1175 roku ufundowano [[Brązy|brązowe]] [[Drzwi Gnieźnieńskie]]{{r|UM Gniezna}}. W 1177 roku odbył się wielki zjazd, na którym książę Wielkopolski [[Mieszko III Stary]] wystąpił jako „dux totius Poloniae”. W 1192 roku, katedra wraz z sąsiadującymi zabudowaniami uległa pożarowi. Przy odbudowie rozebrano m.in. aneks zakrystyjny między apsydą północną i południową ścianą prezbiterium, a w jego miejsce pojawiła się zbiorowa mogiła, tzw. ''grobowiec Pięciu
W latach 1103–1104 odbył się [[synod]] z udziałem [[legat]]a papieskiego związany z odnalezieniem i umieszczeniem relikwii św. Wojciecha w katedrze<ref name="Gniezno" />{{r|UM Gniezna}}. Kilka lat później do grobu św. Wojciecha przybył książę [[Bolesław III Krzywousty]]. W 1127 roku w katedrze odbyły się uroczystości odnalezienia i umieszczenia w niej głowy św. Wojciecha<ref name="Gniezno" />. Około 1175 roku ufundowano [[Brązy|brązowe]] [[Drzwi Gnieźnieńskie]]{{r|UM Gniezna}}. W 1177 roku odbył się wielki zjazd, na którym książę Wielkopolski [[Mieszko III Stary]] wystąpił jako „dux totius Poloniae”. W 1192 roku, katedra wraz z sąsiadującymi zabudowaniami uległa pożarowi. Przy odbudowie rozebrano m.in. aneks zakrystyjny między apsydą północną i południową ścianą prezbiterium, a w jego miejsce pojawiła się zbiorowa mogiła, tzw. ''grobowiec Pięciu

Wersja z 18:14, 22 mar 2017

Bazylika prymasowska Wniebowzięcia NMP i św. Wojciecha
kościół parafialny, archikatedra, bazylika mniejsza
Ilustracja
Archikatedra gnieźnieńska nocą
Państwo

 Polska

Miejscowość

Gniezno

Adres

{{{adres}}}

Wyznanie

katolickie

Kościół

rzymskokatolicki

bazylika mniejsza
• nadający tytuł

od 1931
Pius XI

Wezwanie

Wniebowzięcia NMP

Wspomnienie liturgiczne

15 sierpnia
23 kwietnia

Przedmioty szczególnego kultu
Relikwie

Św. Wojciecha
św. Jana Pawła II

Cudowne wizerunki

Cudowny Krzyż Gnieźnieński

Położenie na mapie Gniezna
Mapa konturowa Gniezna
Brak współrzędnych
Nieprawidłowe parametry: {{{{współrzędne}}}}
Położenie na mapie Polski
Mapa konturowa Polski
Brak współrzędnych
Nieprawidłowe parametry: {{{{współrzędne}}}}
Położenie na mapie województwa wielkopolskiego
Mapa konturowa województwa wielkopolskiego
Brak współrzędnych
Nieprawidłowe parametry: {{{{współrzędne}}}}
Położenie na mapie powiatu gnieźnieńskiego
Mapa konturowa powiatu gnieźnieńskiego
Brak współrzędnych
Nieprawidłowe parametry: {{{{współrzędne}}}}
Nieprawidłowe parametry: {{{{współrzędne}}}|type:building}
Multimedia w Wikimedia Commons
Strona internetowa

Bazylika prymasowska Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny (archikatedra gnieźnieńska, katedra gnieźnieńska) – gotycki kościół katedralny znajdujący się na Wzgórzu Lecha w Gnieźnie. Od 1000 roku główna świątynia metropolii gnieźnieńskiej, nazywana matką kościołów polskich[2]. Miejsce pochówku świętego Wojciecha, głównego patrona Polski oraz miejsce pięciu koronacji królewskich[3]. Siedziba prymasów Polski. Od 1931 roku jest bazyliką mniejszą. 16 września 1994 roku obiekt został wpisany na listę pomników historii[4].

Katedra Gnieźnieńska od strony ul. Tumskiej
Katedra w 1509 roku
Drzwi Gnieźnieńskie
Sklepienie katedry
Konfesja z relikwiami św. Wojciecha z 1915 roku
Obecna konfesja z relikwiami św. Wojciecha
Relikwiarz św. Wojciecha
Organy katedralne
Pomnik Bolesława Chrobrego w Gnieźnie przed katedrą

Historia

Początki istnienia

Pierwsza chrześcijańska świątynia na terenie leżącym na podgrodziu na Wzgórzu Lecha została ufundowana za życia Mieszka I, a więc przed rokiem 992[5]. Według tradycji przekazanej przez Jana Długosza fundatorką miała być Dąbrówka, pochowana tu w 977 roku[6]. Odkryte relikty przedromańskiego kościoła grodowego Mieszka I, zachowane w podziemiach katedry, pozwalają określić jego formę przestrzenną jako tzw. rotundę prostą, składającą się z kolistej nawy o średnicy 9 metrów i apsydy wschodniej. Od strony północnej do rotundy dostawiony był aneks, być może o charakterze grobowym. Całość była orientowana na osi wschód–zachód. Kolejną fazę budowlaną reprezentuje drugi aneks, dobudowany do nawy rotundy od strony południowo-zachodniej. Dobudówkę tę ze względu na ukształtowanie przestrzenne i wielkość można interpretować jako aneks grobowy, w którym pochowano ciało świętego Wojciecha[2].

Między 7 a 15 marca 1000 roku do Gniezna przybył cesarz Otton III, aby pomodlić się przy grobie św. Wojciecha. Odbył się wtedy tzw. Zjazd gnieźnieński, na którym książę Polski Bolesław Chrobry i cesarz omawiali plany utworzenia wspólnego królestwa Niemiec, Francji, Rzymu, Anglii i Państw Słowiańskich. Utworzono archidiecezję gnieźnieńską i pierwszą metropolię kościelną w Polsce, podległą wyłącznie papieżowi. Pierwszym arcybiskupem został Radzim Gaudenty[7].

Katedra przedromańska

Przesłanki archeologiczne pozwalają założyć, że w 1 poł. XI w. w miejscu rotundy przystąpiono do budowy kamiennej bazyliki. Prawdopodobnie był to trójnawowy, beztranseptowy kościół bazylikowy, zamknięty od wschodu trzema apsydami, z nową przedromańską konfesją św. Wojciecha. Prawdopodobnie katedra nie posiadała wyróżnionego przęsła prezbiterialnego oraz pozbawiona była masywu zachodniego (była to więc bazylika bezwieżowa). Konfesja św. Wojciecha ulokowana była w geometrycznym środku całej budowli (in medio ecclesiae). Miała postać grobowej kaplicy, wytyczonej na planie kwadratu. Wewnątrz niej przy ścianie wschodniej znajdował się ołtarz z grobem z relikwiami. Boki tego ołtarza mogły ozdabiać trzy złote tablice, wywiezione później z Gniezna przez Brzetysława w 1038 roku. Na pograniczu nawy głównej i prezbiterium znajdował się tumbowy grobowiec Gaudentego (obecnie eksponowany w podziemiach)[7].

W 1018 roku doszło do pożaru katedry, którą w ciągu siedmiu lat odbudowano[8]. W 1025 roku koronował się w niej na króla Bolesław Chrobry[9][10], a po jego śmierci syn Mieszko II Lambert[9]. W 1038 roku gród gnieźnieński zaatakował książę czeski Brzetysław I, niszcząc i ograbiając podgrodzia i katedrę[11].

Katedra romańska

Po najeździe Brzetysława odbudowano świątynię w stylu romańskim i konsekrowano w 1064 roku. Odbudowę przeprowadzono z częściowym wykorzystaniem fundamentów poprzedniej budowli[12]. Całkowita długość budynku wynosiła 37 m[2]. W 1076 roku na króla Polski koronował się w niej Bolesław II Szczodry[9]. Po koronacji, do roku 1097 trwała rozbudowa, polegająca na wydłużeniu kościoła w dwóch kierunkach: na wschód poprzez wybudowanie nowego prezbiterium z nową apsydą i sporządzeniu nowego ołtarza głównego, postawieniu aneksu, a także wydłużeniu kościoła w kierunku zachodnim poprzez wybudowanie masywu z dwiema wieżami. Znajdowała się tutaj empora, przeznaczona dla panującego księcia i jego najbliższych[2]. W rozbudowanej katedrze powstała nowa, romańska konfesja św. Wojciecha. Znajdowała się ona w środkowej części nawy głównej, w centrum romańskiej bazyliki. We wschodniej partii znajdowała się komora grobowa. Tuż na zachód od konfesji znajdowała się nekropolia arcybiskupów gnieźnieńskich, po której zachowało się zgrupowanie kilku dużych romańskich grobowców wziemnych, usytuowanych w jednym rzędzie. Wskazują one na fakt, że pasterze archidiecezji mieli prawo do pochówku w szczególnie uprzywilejowanej przestrzeni katedry ad Sanctos – przed konfesją swojego ideowego poprzednika, w niewielkiej odległości od jego relikwii. Z tego okresu pochodzą także pozostałości zabudowań monasterium, przylegających do północnej ściany katedry, zawierających prawdopodobnie kapitularz, refektarz i szkołę katedralną, odkryte w krypcie kaplicy Potockich.

W latach 1103–1104 odbył się synod z udziałem legata papieskiego związany z odnalezieniem i umieszczeniem relikwii św. Wojciecha w katedrze[8][11]. Kilka lat później do grobu św. Wojciecha przybył książę Bolesław III Krzywousty. W 1127 roku w katedrze odbyły się uroczystości odnalezienia i umieszczenia w niej głowy św. Wojciecha[8]. Około 1175 roku ufundowano brązowe Drzwi Gnieźnieńskie[11]. W 1177 roku odbył się wielki zjazd, na którym książę Wielkopolski Mieszko III Stary wystąpił jako „dux totius Poloniae”. W 1192 roku, katedra wraz z sąsiadującymi zabudowaniami uległa pożarowi. Przy odbudowie rozebrano m.in. aneks zakrystyjny między apsydą północną i południową ścianą prezbiterium, a w jego miejsce pojawiła się zbiorowa mogiła, tzw. grobowiec Pięciu Braci Męczenników z płytą gipsową z tzw. inskrypcją ossa trium. Nastąpiła także destrukcja zabudowań monasterium. Po 219 latach, w 1295 roku odbyła się przedostatnia koronacja królewska w katedrze gnieźnieńskiej, gdy na króla koronował się książę Przemysł II[9]. Pięć lat później do Gniezna zbrojnie wkroczył Wacław II Czeski i również koronował się na króla. Była to ostatnia koronacja w Gnieźnie[9]. W 1331 roku Gniezno zaatakowali Krzyżacy, niszcząc świątynię[13].

Katedra gotycka

Budowa gotyckiej katedry w Gnieźnie zainicjowana została w 1342 roku przez arcybiskupa Jarosława Bogorię Skotnickiego[13]. Ten sam arcybiskup przyjął w 1358 roku wraz z całą kapitułą archikatedralną króla Kazimierza Wielkiego, który przyczynił się do rozbudowy Gniezna. Prace zorganizowano tak, by w ich trakcie część świątynia mogła nadal służyć wiernym. Gdy wznoszono prezbiterium, nabożeństwa i Msze święte odbywały się w oddzielonym i zabezpieczonym romańskim korpusie nawowym. Gdy zaczęto go wyburzać i stawiać nowy, ludzie modlili się w nowej, gotyckiej części prezbiterialnej. Arcybiskup w trakcie budowy wystawił najpierw w części wschodniej wydłużony trzyprzęsłowy chór z zamknięciem w kształcie siedmiu boków z dwunastoboku i wielobocznym obejściem, a wkrótce i dobudowywanymi kaplicami grobowymi. Prezbiterium wybudowano ze ścianami podzielonymi poziomym gzymsem na dwie kondygnacje - arkadową i okienną. System konstrukcyjny chóru katedry stanowił kombinację układu filarowo-skarpowego z łukami oporowymi poprowadzonymi pod dachem obejścia. Wschodnia część świątyni wykonana została z kamienia ciosowego i cegły. Inicjator przedsięwzięcia nie doczekał zakończenia budowy, jego następcy nie poniechali jednak kontynuowania dzieła. Abp Janusz Suchywilk doprowadził do ukończenia budowy korpusu nawowego, a abp Bodzanta wyposażył gotycką katedrę w nowe ołtarze. W pierwszej połowie XV wieku, gdy arcybiskupem gnieźnieńskim był Mikołaj Trąba trwała budowa jednej z wież, kapitularza, skarbca oraz kaplic przy nawie południowej[13]. Od 1419 roku, w związku z nadaniem arcybiskupom gnieźnieńskim tytułu prymasa, świątynia stała się katedrą prymasowską. W drugiej połowie XV stulecia, za abp Jakuba z Sienna na belce tęczowej zawisł potężny krucyfiks, a przed prezbiterium stanęło nowe mauzoleum św. Wojciecha, ukryte pod kamiennym baldachimem wspartym na kolumienkach i ozdobione marmurową płytą z podobizną męczennika, którą wykonał rzeźbiarz Hans Brandt[13]. W 1602 roku wykończona została wieża północna. Przebudowywano też nawy boczne i kaplice okalające prezbiterium, zmieniając ich wezwania i wzbogacając ich wnętrza o nowe, zgodne z duchem epoki elementy architektoniczne. W 1613 roku, za abp Jana Łaskiego w Gnieźnie wybuchł wielki pożar, który strawił niemal wszystkie zabudowania nie wyłączając kościołów. Katedra ocalała, jednak ogień uszkodził hełmy i drewnianą konstrukcję wież. W latach osiemdziesiątych XVII wieku w części prezbiterialnej katedry stanęła pozłacana konfesja wykonana na wzór tej, znajdującej się w Bazylice św. Piotra w Rzymie, a pod nią, na czarnym ołtarzu, srebrna trumienka z relikwiami św. Wojciecha[7].

W latach 1641–1652 prymas Maciej Łubieński przeprowadził przebudowę wnętrza świątyni w stylu barokowym. Kolejny wielki pożar wybuchł w Gnieźnie w sierpniu 1760 roku. Ogień uszkodził wieże i strawił dach katedry, co doprowadziło do zawalenia się sklepień nad prezbiterium i znacznego ich uszkodzenia nad nawą główną. W ciągu kilku następnych lat przebudowano wnętrze w stylu klasycystycznym z elementami stylu barokowego[13]. Zainicjował je prymas Maciej Łubieński[8].

Do kolejnej, częściowej przebudowy świątyni doszło w latach siedemdziesiątych XVIII wieku. Na początku XIX stulecia, kiedy do Gniezna wkraczały wojska francuskie, katedrę zamieniono na krótko na magazyn zboża. Później nie podejmowano w niej żadnych istotnych prac budowlanych[13].

Historia współczesna

W 1931 roku Pius XI nadał katedrze tytuł bazyliki mniejszej. W 1939 roku po zajęciu Gniezna hitlerowcy początkowo zamknęli katedrę, a później urządzili w niej salę koncertową. 23 stycznia 1945 roku, dwa dni po wkroczeniu do Gniezna, katedra została ostrzelana przez Armię Czerwoną, co spowodowało pożar hełmów wież i dachów[14]. Wokół tego pożaru przez lata trwały różne spekulacje. Władze komunistyczne twierdziły, że na wieżach znajdowali się jeszcze żołnierze niemieccy, którzy zaatakowali żołnierzy rosyjskich. Zeznania świadków i publikacje naukowe potwierdzają jednak tezę celowego ostrzału z czołgu, umiejscowionego na rynku[14]. Pożar zniszczył hełmy wież oraz sklepienie w emporze międzywieżowej, a w następstwie tego również organy. Zawaleniu uległ również dach nad częścią południową nawy głównej, co zniszczyło stalle[14]. Na przełomie lat 50. i 60. XX wieku odrestaurowano świątynię przywracając jej styl gotycki[15].

3 czerwca 1979 roku archikatedrę odwiedził Jan Paweł II. W 1992 ówczesny prymas kard. Józef Glemp został mianowany metropolitą warszawskim, a Gniezno na 17 lat straciło miano stolicy prymasowskiej). Nowym metropolitą gnieźnieńskim został abp Henryk Muszyński, który jest inicjatorem zjazdów gnieźnieńskich.

W 1996 roku ponownie zamontowano złocony, barokowy baldachim nad trumienką św. Wojciecha, który ukryty w pomieszczeniach wieżowych w czasie II wojny światowej, nie został przez Niemców wywieziony. Rok później do katedry ponownie przybył Jan Paweł II[11].

19 grudnia 2009 roku tytuł Prymasa Polski powrócił do Gniezna i do metropolity gnieźnieńskiego. Tego też dnia miała miejsce inauguracja posługi prymasowskiej przez abp. Muszyńskiego[11].

W 2012 roku gnieźnieńskiej katedrze przekazano relikwie krwi Jana Pawła II, które umieszczono w bocznej kaplicy.

W 2015 roku w pomieszczeniach przywieżowych wieży północnej odnaleziono około 2000 papierowych dokumentów z XIV, XV i XVI wieku, obrazujących prace konsystorza generalnego, jedyny tego typu zbiór w Polsce[16].

14 kwietnia 2016 roku katedra była miejscem uroczystości jubileuszu 1050. rocznicy chrztu Polski, w której uczestniczył Episkopat Polski oraz najwyższe władze państwowe, z prezydentem Andrzejem Dudą na czele.

Architektura

Katedra jest budowlą trójnawową, o układzie bazylikowym z prezbiterium zamkniętym wielobocznie i ambitem. Do naw bocznych i ambitu przylega wieniec czternastu kaplic bocznych[7].

Prezbiterium

W prezbiterium katedry, w jej centrum znajduje się barokowa złocona konfesja[17], a pod nią wczesnobarokowy relikwiarz – trumienka z cyzelowanej, trybowanej blachy srebrnej z 1662 (z właściwym relikwiarzem – trumienką wewnątrz, drewnianą, prawdopodobnie cedrową skrzynką z XII wieku pokrytą płaskorzeźbami) ze szczątkami św. Wojciecha (restaurowana w 1987 roku po kradzieży)[18]. Za relikwiarzem znajduje się płyta nagrobna św. Wojciecha z czerwonego marmuru ze średniowiecznej tumby z 1480 roku, autorstwa Hansa Brandta z Gdańska[13]. Od strony północnej prezbiterium umieszczony został złocony tron prymasowski z 1835 roku, a przed nim klęcznik z herbem prymasa Stefana Wyszyńskiego. Nad tronem widnieje herb obecnego metropolity gnieźnieńskiego. Po obu stronach prezbiterium ułożone są nowe stalle dla członków Kapituły Prymasowskiej. Poza tym w prezbiterium znajduje się główny ołtarz ofiarny, nawiązujący do złotego ołtarza romańskiego, wykonany z brązowych pozłacanych płyt ze scenami z życia Jezusa i Maryi[18]. Został ofiarowany przez Episkopat Niemiec w 1996 roku[7]. Nad ołtarzem znajduje się belka tęczowa z gotyckim krucyfiksem z drzewa lipowego z ok. 1430 roku, umieszczona w drugiej połowie XV wieku.

Nawa główna i chór

W nawie głównej znajdują się miejsca dla wiernych. Sklepienie typowe dla stylu gotyckiego jest krzyżowo-żebrowe. Na końcu nawy w emporze międzywieżowej znajduje się drewniany chór muzyczny z organami, wybudowanymi w 1975 roku przez firmę August Laukhuff z Weikersheim[19]. Montaż, przez firmę z Warszawy trwał w latach 1976-1977[20]. Organy te zostały poddane renowacji w latach 2015-2016, przebudowany został także chór. Poprzednie organy wybudowane po 1661 roku przez Jerzego z Gdańska, spłonęły w pożarze 23 stycznia 1945 roku. Po wojnie w katedrze służyła przejściowo fisharmonia, a następnie, w latach 1952-1962 instrument z kaplicy Lipskich. Później zamontowano organy elektroniczne[21].

Pod chórem w nawie głównej, po lewej stronie wejścia do starego kapitularza znajduje się późnogotycka płyta nagrobna abpa Zbigniewa Oleśnickiego, wmurowana na ścianie zachodniej. Autorem płyty jest Wit Stwosz. Postać prymasa wykonana jest w stroju pontyfikalnym z krzyżem procesyjnym w ręku, ukazana została na tle kotary podtrzymywanej przez dwa anioły. Cała kompozycja ujęta została w trójlistny łuk z bogato rzeźbioną wicią roślinną.

Po drugiej stronie wejścia do starego kapitularza znajduje się płyta nagrobna abpa Jakuba ze Sienna. Płyta składa się z czterech jednakowych, podłużnych kwater odlanych ze stopu mosiężnego, zmontowanych na ścianie w jedną kompozycyjną całość. Centralną część zajmuje wyryta stojąca postać prymasa w stroju pontyfikalnym, trzymająca w rękach pastorał i krzyż procesyjny. Zmarły stoi w otoczeniu bogato zdobionej architektury gotyckiej, gdzie występują postacie apostołów, patriarchów i świętych, a w narożnikach są medaliony z symbolami ewangelistów.

Ambit i nawa boczna

Nawę boczną charakteryzuje obfitość rzeźby figuralnej, którą wypełniają portale, gzymsy, kapitele filarów między-nawowych, głowice służek, a nawet żebra sklepienne[18]. W nawie bocznej znajduje się grupa płyt fundacji prymasa Łaskiego. Dzięki rzymskim kontaktom z kardynałem Bakocsem, abp Ostrzyhomia zamówił w 1515 u rzeźbiarza Jana Florentyńczyka sześć płyt nagrobnych: dla siebie, brata Andrzeja, prymasów poprzedników - Jana Gruszczyńskiego i Andrzeja Boryszewskiego, kanclerza Kurozwęckiego i bpa krakowskiego Jana Radlicy. Cztery pierwsze z wymienionych płyt umieszczono na ścianie północnej, w obejściu katedry, po obu stronach zakrystii. Wszystkie płyty charakteryzują się jednolitą kompozycją. Centralną część zajmuje kartusz herbowy zmarłego otoczony wieńcem z liści i owoców. U dołu znajduje się inskrypcja informująca o dokonaniach zmarłego[2].

Poza tym, między zakrystią a kaplicą Doktorską znajduje się pomnik kard. Stefana Wyszyńskiego z 1982 roku, a po równoległej stronie nawy bocznej, od strony południowej, epitafium kard. Józefa Glempa.

Zakrystie, usytuowane są w wieńcu kaplic po stronie północnej, na wysokości prezbiterium. Zakrystia wikariuszowska jest większa i została postawiona na planie prostokąta. Prałacka z kolei przybrała kształt ośmioboku z kopulastym sklepieniem. Z nawy do wnętrza pomieszczenia dla wikariuszy prowadzi monumentalny wczesnobarokowy portal, zwieńczony herbem kapituły gnieźnieńskiej z koroną książęcą i kapeluszem kardynalskim. Został ufundowany w 1726 przez ówczesnego proboszcza Aleksandra Kołudzkiego z okazji ingresu nowego abpa Teodora Potockiego[2].

Kaplice

  • Kaplica Potockiego - zbudowana przy północnych murach katedry, najbliżej północnego wejścia do katedry. Do kaplicy prowadzą dwa marmoryzowane portale, opatrzone kutą regencyjną kratą ozdobioną motywami roślinnymi. Sama kaplica założona jest na planie prostokąta, zwieńczona owalną kopułą z latarnią. Wewnętrzne ściany kopuły pokryto w 1728 roku malowidłami pędzla Macieja Jana Meyera z Lidzbarka, przedstawiającymi personifikację Ośmiu Błogosławieństw oraz postacie czterech ewangelistów. Do cenniejszych elementów wyposażenia tej kaplicy należą także stiukowy ołtarz stojący przy wschodniej ścianie projektu P. Ferrariego, gipsowy pomnik klęczącego fundatora w stroju pontyfikalnym, umieszczony na przeciwległej ścianie w niszy z dwiema kolumnami.
W jej krypcie zostali pochowani:
w 1738 – prymas Teodor Potocki, obecnie trumna spoczywa w podziemiach katedry gnieźnieńskiej
w 1829 – prymas Ignacy Krasicki (zm. 1801), obecnie trumna spoczywa w podziemiach katedry gnieźnieńskiej
w 1939 – bp Antoni Laubitz
w 1956 – protonotariusz apostolski Aleksy Brasse.
  • Kaplica Bożego Ciała - najstarsza kaplica katedry, zbudowano ją jako pierwszą przy ścianie północnej. Do wnętrza prowadzi barokowy, marmurowy portal dłuta Wilhelma Richtera z 1654, zwieńczony medalionem z motywem eucharystycznym. Po bokach znajdują się personifikacje Wiary i Nadziei, a powyżej nich siedząca postać z dziećmi, symbolizująca Miłość. W portalu osadzono kutą, żelazną kratę z XV w., z elementami dodanymi w XVII w. Wewnątrz znajduje się wczesnoklasycystyczny drewniany ołtarz, zaprojektowany przez Efraima Schoegera ok. 1781 roku. Na ścianach wschodniej i zachodniej umieszczono epitafia arcybiskupów Stanisława Szembeka (1706‑21) i Michała Radziejowskiego (1687-1705).
W krypcie tej kaplicy zostali pochowani:
w 1464 – prymas Jan Sprowski
w 1693 – bp Wojciech Stawowski
w 1721 – prymas Stanisław Szembek
Kaplica jest obecnie miejscem stałego przechowywania Najświętszego Sakramentu.
  • Kaplica Doktorów (Doktorska) - gotycka kaplica powstała w XIV w. z fundacji abp. Bodzanty. Do wnętrza prowadzi stiukowy portal z 1792 roku. Osadzona w nim krata jest kompilacją kilku obiektów z XVI i XVII w. W wewnętrznych ościeżach zachowały się fragmenty gotyckiego fryzu obiegającego dawniej prawdopodobnie całą ostrołukową arkadę, która stanowiła wejście do tej kaplicy. Do cenniejszych zabytków wnętrza należą stiukowy, rokokowy ołtarz z 1750 roku i renesansowe epitafium doktorów Josickiego i Oczki z 1612.
W krypcie zostali pochowani kanonicy kapituły katedralnej, m.in. Antoni Kantecki.
  • Kaplica św. Walentego - usytuowana tuż za zakrystiami. Polichromia na zachodniej ścianie przedstawia św. Walentego, błogosławiącego małżonków Sarpię i Sabino. Kaplica ta ma proweniencję gotycką, sięgającą 2. poł. XIV w. Portal prowadzący do wnętrza został wykonany ok. 1785. Krata zwieńczona herbem Korab jest wcześniejsza, z ok. 1613. Wewnątrz przykuwa uwagę późnobarokowy ołtarz, murowany, tynkowany i polichromowany, z przedstawieniem św. Walentego, a nad nim w tondzie podobizna św. Rozalii. Na ścianie zachodniej widnieje barokowe epitafium kanonika Kaspra Chudzyńskiego z czarnego i brązowego marmuru, z malowanym na blasze portretem zmarłego w 1698.
W jej krypcie zostali pochowani wikariusze katedralni.
  • Kaplica Pana Jezusa (kaplica Krzyża) - jej mury posadowiono na wczesnośredniowiecznym wale obronnym. Do wnętrza prowadzi wczesnobarokowy portal z 1654. Wewnątrz znajduje się barokowy (1740-46), murowany i marmoryzowany ołtarz. W centralnym polu umieszczono kutą, srebrną blachę z 1732 w kształcie winnego krzewu, w którą wkomponowano drewnianą, gotycką rzeźbę Ukrzyżowanego, od lat czczoną jako Cudowny Krzyż Gnieźnieński. Przed tym krucyfiksem, ustawionym w polowym ołtarzu w czerwcu 1657 roku, modliły się polskie wojska podczas wojny ze Szwedami. Po pokoju oliwskim krzyż wrócił do kaplicy. Ponadto w kaplicy znajdują się jeszcze wczesnobarokowe, brązowe epitafia kanonika Świętosława Strzałkowskiego, prałata Jana Ziemkiewicza oraz abpa Adama Komorowskiego.
  • Kaplica Gembickiego (kaplica Niepokalanego Poczęcia NMP) - znajduje się dokładnie na osi katedry. Do wnętrza prowadzi barokowy, marmurowy portal. Wewnątrz kaplicy znajdują się: drewniany, złocony ołtarz z XVII w. z centralnym przedstawieniem NMP Niepokalanie Poczętej oraz dwa nagrobki umieszczone w przeciwległych ścianach: renesansowy, wykonany z piaskowca, poświęcony abpowi Janowi Latalskiemu oraz nagrobek barokowy z czarnego marmuru i alabastru, wykonany, podobnie jak portal, w warsztacie Sebastiana Sali, poświęcony pamięci abpa Wawrzyńca Gembickiego.
  • Kaplica Kołudzkich - jedna ze starszych kaplic katedry. Znajduje się w obejściu prezbiterium, po wschodniej stronie. Ma jednorodny charakter wnętrza. XVII-wieczny wystrój nie został zakłócony żadnymi późniejszymi dodatkami. Ściany zostały prawie w całości pokryte czarnym dębnickim marmurem. Portal z kolorowych marmurów wykonano w gdańskim warsztacie Richtera ok. 1652 roku. We wnętrzu znajduje się ołtarz z czarnego marmuru z białymi alabastrowymi elementami dekoracyjnymi, wyrzeźbiony ok. 1656 w tym samym warsztacie co portal. Naprzeciw ołtarza umieszczono epitafium kanonika Szymona Kołudzkiego. Sklepienie polichromowane (ok. 1763) przedstawia personifikacje czterech stron świata, składające hołd Stwórcy.
  • Kaplica Olszowskiego (kaplica św. Andrzeja) - zachowała się w niej nienaruszona dekoracja gotyckiej arkady z 2. poł. XIV w., przedstawiająca sceny z historii zbawienia i motywy zwierzęce. Portal wejściowy zwieńczony jest postacią św. Andrzeja z uniesionymi ku górze rękami. Wnętrze utrzymane w ciemnoczerwonej (ceglastej) tonacji nawiązuje do oryginalnej barokowej kolorystyki ścian. Znajduje się tam czarny, marmurowy ołtarz z 1734 roku z alabastrową płaskorzeźbą św. Andrzeja oraz taki sam czarny nagrobek abpa Andrzeja Olszowskiego z klęczącą postacią zmarłego prymasa. Ponadto w kaplicy znajdują się XIX-wieczne epitafium bpa Krzysztofa Janiszewskiego oraz dwa barokowe epitafia: kanonika Franciszka Kraszkowskiego (1731) i dziekana Jana Korbanowskiego (1737).
W jej krypcie zostali pochowani:
1454 – prymas Władysław Oporowski,
1677 – prymas Andrzej Olszowski.
  • Kaplica Matki Boskiej Częstochowskiej - pierwotnie mieściła się w niej biblioteka kolegium penitencjarzy, którą pod koniec XVII w. przeniesiono do kaplicy Gembickiego. Powstała w połowie XIV w., niemalże równolegle z budową prezbiterium katedry. Portal wiodący do kaplicy wykonano z wielobarwnych marmurów w 1691 roku. Widoczna jest także gotycka archiwolta i dwa kapitole, wieńczące służki z wizerunkiem Adama i Ewy. Krata jest kompilacją trzech starszych obiektów z XV, XVI i XVII w. Ściany zdobi polichromia z 1886, związana z dziejami obrazu Matki Boskiej Częstochowskiej. W późnobarokowym, murowanym i marmoryzowanym ołtarzu znajduje się XVII-wieczna kopia obrazu jasnogórskiego, jedna z najstarszych w Polsce, ozdobiona koroną z motywami męki Pana Jezusa, tzw. arma Christi.
W krypcie tej kaplicy zostali pochowani:
1376 – abp Jarosław Bogoria Skotnicki,
1685 – prymas Jan Wydżga
  • Kaplica św. Stanisława i św. Jana Pawła II - początkowo przeznaczona była na skarbiec, nad którym mieściła się kapliczka z Najświętszym Sakramentem. W 1591 roku skarbiec został zamieniony na właściwą kaplicę. Portal z kolorowych marmurów wraz z kratą, stanowiącą kompilację wcześniejszych elementów, wykonano w poł. XVII w. Wewnątrz znajduje się stiukowy ołtarz z 1757 z nieco wcześniejszym (ok. 1650) olejnym obrazem przedstawiającym św. Stanisława z Piotrowinem przed sądem królewskim. W kaplicy umieszczono liczne epitafia i tablice pamiątkowe. Od 2014 roku znajdują się tam relikwie św. Jana Pawła II.
W jej krypcie zostali pochowani:
1608 – bp Jan Gniazdowski,
1661 – kan. Stanisław Sławieński.
  • Kaplica Baranowskiego - powstała obok skarbca, na miejscu dawnej kaplicy Doliwów. Wyróżnia się ona od zewnątrz wieńczącą ją kopułą. Założono ją na planie zbliżonym do kwadratu, kopuła natomiast otrzymała owalny zarys. Do wnętrza prowadzi jeden z najwcześniejszych portali, zbudowany ok. 1626. We wnętrzu znajduje się drewniany, bogato zdobiony ołtarz z lat 1630-40 z rzeźbami św. Jerzego i niezidentyfikowanego biskupa oraz malowanymi na płótnie scenami Ukrzyżowania i Złożenia do grobu. Jest tam też wczesnobarokowy nagrobek abpa Wojciecha Baranowskiego, wykonany z marmuru i alabastru.
Kaplica jest miejscem stałego dyżuru Penitencjarza Większego.
  • Kaplica Dzierzgowskiego (św. Mikołaja) - została zbudowana w 2. poł. XIV w. Do wnętrza prowadzi skromny portal zbudowany z cegieł, otynkowany i pomalowany. Wewnątrz jest późnobarokowy, stiukowy ołtarz z olejnym XVIII‑wiecznym obrazem ukazującym śmierć św. Franciszka Ksawerego na Formozie, nad nim umieszczono owalne przedstawienie św. Mikołaja. W kaplicy znajdują się ponadto dwa nagrobki - abpa Dzierzgowskiego, prymasa i abpa Andrzeja Krzyckiego.
  • Kaplica św. Józefa (obecnie kruchta południowa) - stanowiła na przemian wejście do katedry bądź kaplicę. Pierwotnie w tym miejscu było wejście do katedry, nad którym mieściły się biblioteka i lektorium. Portal jest kopią XVII-wiecznego portalu z kaplicy Bożego Ciała, w zwieńczeniu widnieje płaskorzeźba starca czytającego księgę. Na ścianie wschodniej, powyżej zniesionej mensy ołtarzowej, znajduje się dawne stiukowe retabulum z przedstawieniem Śmierci św. Józefa (ok. 1780). Naprzeciwko umieszczono wczesnoklasycystyczne epitafium kanonika Skrzetuskiego. Na tle rozpostartego heraldycznie płaszcza zwieńczonego baldachimem przedstawiono owalny, namalowany na blasze, portret zmarłego. Obok wejścia wmurowano medalion z popiersiem abpa Marcina Dunina (1842). Ściany i sklepienie ozdobione są polichromią (ok. 1790) poświęconą życiu św. Józefa.
  • Kaplica Łubieńskich - prowadzą do niej dwa XVII-wieczne portale. Nad pierwszym, od strony wschodniej zachowała się ostrołukowa, gotycka arkada z płaskorzeźbionymi reliefami w podłuczu, przedstawiającymi sceny biblijne i postacie starotestamentowych proroków. Wnętrze zdobi jednolita klasycystyczna kompozycja sztukatorsko-malarska z charakterystycznym dla tego okresu sklepieniem zwierciadlanym. Głównymi elementami wnętrza są: późnobarokowy ołtarz w stylu Ludwika XIV z obrazem Ofiarowanie w świątyni oraz umieszczony naprzeciwko marmurowy, klasycystyczny chór muzyczny z XVIII stulecia. Poza tym w kaplicy znajduje się barokowe epitafium typu inskrypcyjnego prymasa Łubieńskiego (1652).
W jej krypcie zostali pochowani:
1480 – prymas Jakub z Sienna,
1537 – prymas Andrzej Krzycki,
1652 – prymas Maciej Łubieński, jego trumna spoczywa w krypcie przed kaplicą
1926 – prymas Edmund kardynał Dalbor, jego trumna również spoczywa w krypcie przed kaplicą.
W kaplicy w 1973 roku zostało złożone serce kardynała Augusta Hlonda Prymasa Polski. Wtedy również kard. Wyszyński dokonał odsłonięcia i poświęcenia tablicy inskrypcyjnej ku czci prymasa Hlonda.
Przy kaplicy pod nawą południową, poza prymasem Łubieńskim i Dalborem spoczywa jeszcze czterech prymasów Polski:
prymas Jan Łaski 1456-1531,
prymas Maciej Drzewicki 1467-1535,
prymas Teodor Andrzej Potocki 1664-1738,
prymas Ignacy Krasicki 1735-1801,

Kapitularze

  • Stary Kapitularz - usytuowany jest na osi katedry, w przęśle międzywieżowym, pod obecnym chórem muzycznym. Do wnętrza prowadzi marmurowy portal z 1726. Nad portalem znajduje się wykuta w licu nisza z figurą św. Jana Nepomucena, która miała przypominać kanonikom uczestniczącym w zebraniach kapituły o powinności dotrzymania tajemnicy. Samo pomieszczenie kapitularza ma jeszcze dwa boczne aneksy. Jeden pełnił niegdyś funkcję skarbca, a drugi archiwum. Sklepienie kolebkowe z lunetami zdobią barokowe malowidła gdańskiej proweniencji z poł. XVII w. Przedstawiają one alegorie cnót teologalnych oraz kardynalnych ze stosownymi łacińskimi maksymami. W boczne ściany, ograniczone od góry łukiem tarczowym sklepienia, wkomponowano dwa obrazy skopiowane w 1777. Pierwszy z nich przedstawia śmierć bpa krakowskiego św. Stanisława, a drugi ukazuje Pięciu Braci Męczenników z Barnabą i Aniołem[2].
  • Nowy Kapitularz - do kapitularza prowadzi marmurowy portal z herbem Pomian. Wejście zamyka bogato zdobiona krata z 2. poł. XVII w., zachowująca jednak jeszcze stylistykę późnorenesansową. Wewnątrz znajdują się kręcone schody ze zdobioną balustradą, wykonane w latach 1784-88, prowadzące do pomieszczenia kapitularza, w którym kiedyś mieściła się część zbiorów Archiwum Archidiecezjalnego i Biblioteki Katedralnej[2].

Kruchty

  • Kruchta północna - nad wejściem do wnętrza katedry znajduje się gotycki portal ze sceną Ukrzyżowania. Ponadto w tej kruchcie znajduje się biuro pielgrzyma oraz wejście do pomieszczeń przywieżowych, dawnej siedziby archiwum archidiecezjalnego.
  • Kruchta południowa - druga kruchta tej strony, znajdują się w niej Drzwi Gnieźnieńskie. W portalu nad nimi w tympanonie przedstawiono scenę Sądu Ostatecznego. W konstrukcji portalu odwołano się do wzorów bordiury Drzwi.

Podziemia katedry

W podziemiach katedry można zobaczyć m.in. najstarszy w Polsce napis nagrobkowy z ok. 1006 roku, odkryte podczas badań archeologicznych relikty budowli kamiennej z końca IX wieku, a także fragmenty murów bazyliki Mieszka I.

 Zobacz też kategorię: Kategoria:Pochowani w bazylice archikatedralnej Wniebowzięcia NMP i św. Wojciecha w Gnieźnie
UWAGA: sugestia dodatkowej zawartości w nieistniejącej kategorii - trzeba poprawić link.

Otoczenie

Od strony północnej archikatedry znajduje się zespół kolegiat wraz z kościołem św. Jerzego. W Kolegiatach znajduje m.in. siedziba Muzeum Archidiecezji Gnieźnieńskiej oraz Archiwum Archidiecezjalne. Od strony wschodniej katedra sąsiaduje z zabudową miejską z widokiem na Wzgórze Panieńskie (Gniezno) wraz z Rynkiem. Od południa, przed archikatedrą umieszczony został pomnik Bolesława Chrobrego. Od strony zachodniej widnieje Plac Św. Wojciecha, miejsce sprawowania sumy odpustowej w czasie uroczystości ku czci św. Wojciecha.

Koronacje królewskie

 Osobny artykuł: Koronacje królewskie w Gnieźnie.
  1. ↑ Rejestr zabytków nieruchomych – województwo wielkopolskie [online], Narodowy Instytut Dziedzictwa, 30 września 2023 [dostęp 2010-05-06].
  2. ↑ a b c d e f g h Towarzystwo Miłośników Gniezna: Encyklopedia Gniezna i Ziemi Gnieźnieńskiej. Gniezno: 2011.
  3. ↑ Łukasz Piernikarczyk: Koronacje królów i królowych polskich. polskiedzieje.pl. [dostęp 2017-03-17].
  4. ↑ http://isap.sejm.gov.pl/DetailsServlet?id=WMP19940500416.
  5. ↑ Swego nie znacie Gniezno: Zagadka Wzgórza Lecha - www.Focus.pl - Poznać i zrozumieć świat [online], Historia.Focus.pl [dostęp 2016-08-17] (pol.).
  6. ↑ Miłosz Sosnowski: Anonimowa Passio s. Adalperti martiris (BHL 40) oraz Wiperta Historia de predicatione episcopi Brunonis (BHL 1471b) – komentarz, edycja, przekład. 2012, seria: Rocznik Biblioteki Narodowej t. 43.
  7. ↑ a b c d e Bazylika Prymasowska pw. Wniebowzięcia NMP i św. Wojciecha w Gnieźnie. Region Wielkopolska. [dostęp 2017-03-16].
  8. ↑ a b c d Włodzimierz Łęcki: Gniezno. Poznań: WPT Przemysław, 1980, s. 12–18. OCLC 751188146.
  9. ↑ a b c d e Michał Rożek: Polskie koronacje i korony. Warszawa: 1987.
  10. ↑ Dzieje Polski. [dostęp 2009-08-14].
  11. ↑ a b c d e Katedra gnieźnieńska. Urząd Miasta Gniezna. [dostęp 2017-03-16].
  12. ↑ Dariusz Sikorski, Sikorski - Wczesnopiastowska architektura sakralna (jako źródło historyczne dla dziejów Kościoła w Polsce), Poznań, PTPN 2012 [PEŁNA WERSJA] (The Sacral Architecture of Early Piasts in Poland (X-XI)).pdf [online] [dostęp 2017-03-22] (ang.).
  13. ↑ a b c d e f g Gniezno - Katedra. Archidiecezja Gnieźnieńska. [dostęp 2017-03-16].
  14. ↑ a b c M. Szczepaniak, B. Bielecki, W. Śmielecki: Podpalenie katedry gnieźnieńskiej. Gniezno: 2014. ISBN 978-83-64635-22-9.
  15. ↑ Katedra w Gnieźnie. Kuryer Terpiczowski, listopad 2005. [dostęp 2017-03-16].
  16. ↑ W Gnieźnie odkryto olbrzymi zbiór średniowiecznych dokumentów. Nauka w Polsce PAP. [dostęp 2017-03-14].
  17. ↑ Katedra w Gnieźnie. polskiedzieje.pl. [dostęp 2017-03-16].
  18. ↑ a b c Katedra gnieźnieńska - matka polskich kościołów. Polska niezwykła. [dostęp 2017-03-16].
  19. ↑ Adam Bigosiński: Bazylika Prymasowska Wniebowzięcia NMP. Musicam Sacram. [dostęp 2017-03-16].
  20. ↑ Ireneusz Pawlak: Dzieje organów katedralnych w Gnieźnie. Lublin: 1979, seria: Roczniki humanistyczne t. XXVII z. 2.
  21. ↑ Michał Markuszewski: Gniezno - bazylika prymasowska Wniebowzięcia NMP. Polskie Wirtualne Centrum Organowe. [dostęp 2017-03-16].

Bibliografia

  • Mikołajczyk G., Zabytki Katedry Gnieźnieńskiej, Gniezno 1992, ISBN-83-85654-01-1.
  • Janiak T., Z badań nad przestrzenią liturgiczną romańskiej katedry w Gnieźnie, w: Architektura romańska w Polsce. Nowe odkrycia i interpretacje, Materiały z sesji naukowej w MPPP, Gniezno 2009.
  • Adamski J., Śląska geneza gotyckiej katedry gnieźnieńskiej, „Rocznik Historii Sztuki”, t. 39, 2014, s. 157–175
  • Świechowska A. (red.), Katedra gnieźnieńska, Poznań–Warszawa–Lublin 1970
  • Tadeusz Dobrzeniecki: Drzwi Gnieźnieńskie. Kraków: 1953.
  • Skibiński Szczęsny, Architektura gotycka w Wielkopolsce – między Śląskiem a Pomorzem (od XIII do początków XV wieku), „Rocznik Leszczyński”, t. 9, 1989, s. 185–193.
  • Skibiński Szczęsny, Polskie katedry gotyckie, Poznań 1996.
  • Skibiński Szczęsny, Dwa modi architektoniczne w gotyckiej katedrze gnieźnieńskiej, „Teka Komisji Historii Sztuki”, t.10, 2005,s. 71–76.
  • Kowalski J., Gotyk wielkopolski. Architektura sakralna XIII–XVI wieku, Poznań 2010.
  • Janiak T., Początek gotyckiej przebudowy prezbiterium katedry w Gnieźnie w świetle danych archeologicznych, [w:] II Forum Architecturae Poloniae Medievalis, red. K. Stala, Kraków (= „Architektura. Czasopismo Techniczne”, t. 108, z. 23), 2011, s. 381–403.
  • Holas A., Prace przy odbudowie i regotyzacji Katedry Gnieźnieńskiej w latach 1942–1965, [w:] "Katedra gnieźnieńska", 1970, s. 172–183.

Linki zewnętrzne

Zabytkowe kościoły Gniezna

Miejsca koronacji królów Polski
Bazyliki mniejsze w Polsce
Archikatedry
Katedry
Konkatedry
Kolegiaty
Klasztorne
Poklasztorne
Pozostałe
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Bazylika_prymasowska_Wniebowzięcia_Najświętszej_Maryi_Panny_w_Gnieźnie&oldid=48872888”