Krajna

Położenie Krajny na mapie Polski

Krajna na mapie hydrograficznej Polski

Krajeński pejzaż

Jezioro Wierzchucińskie Duże

Jezioro Salno na terenie Obszaru Chronionego Krajobrazu Rynny Jezior Byszewskich

Więcbork

Krajna – kraina historyczna w Polsce, zamieszkana przez plemiona słowiańskie, wcześniej będąca w kręgu germańskich kultur wielbarskiej i przeworskiej, a jeszcze wcześniej w kręgu najprawdopodobniej kultury łużyckiej, początkowo część Pomorza, w II poł. X wieku przyłączona do państwa Polan, następnie utracona i odzyskana w I poł. XII wieku, później przyłączona do państwa zakonu krzyżackiego, od 1314 przynależąca do województwa kaliskiego i stąd jest często uznawana za część Wielkopolski; w okresie zaboru pruskiego część ówczesnej pruskiej prowincji Prusy Zachodnie; w okresie międzywojennym wschodni obszar Krajny, który wszedł w skład państwa polskiego, wchodził w skład województwa pomorskiego – część północna (od 1938 całość) i województwa poznańskiego – część południowa; zachodni obszar Krajny, który pozostał w granicach Niemiec przynależał administracyjnie do Marchii Granicznej Poznańsko-Zachodniopruskiej, a od 1938 do prowincji pomorskiej; obecnie należąca do województw: kujawsko-pomorskiego (Kamień Krajeński, Sępólno Krajeńskie, Więcbork, Mrocza, Nakło nad Notecią), pomorskiego i wielkopolskiego (Złotów, Krajenka, Wysoka, Wyrzysk, Łobżenica). Nazwa Krajna pochodzi od historycznego położenia tego regionu na rubieży, na krańcu państwa Polan.

Geografia

Krajna to obszar pograniczny między Wielkopolską i Kaszubami, zaliczany bądź do Wielkopolski północnej, bądź do Pomorza. Wiązało się to z nierozstrzygniętym do niedawna wśród historyków sporem, gdzie przebiegała granica między plemionami Polan i Pomorzan. Obecnie wiadomo, że granicę tę stanowił południowy brzeg Noteci, a więc Krajna leżała po stronie pomorskiej. Geografia regionalna za naturalną granicę pomiędzy Wielkopolską a Pomorzem także uznaje bagna nadnoteckie. Od północy graniczy ona z Kaszubami, od wschodu z Borami Tucholskimi, a od południa z Pałukami. Zawarta jest między rzekami Debrzynką i Kamionką, Orlą (od północy), Notecią (od południa), Gwdą (od zachodu) i Brdą (od wschodu). Pod względem administracyjnym nie tworzy ona żadnej jednostki, gdyż należy do trzech województw: kujawsko-pomorskiego (Kamień Krajeński, Sępólno Krajeńskie, Więcbork, Nakło nad Notecią), pomorskiego i wielkopolskiego (Złotów, Piła). Na Krajnie nie ma większych miast. Do największych i najważniejszych miejscowości należą: Nakło nad Notecią (19 295 mieszkańców) – historyczna stolica Krajny, Złotów (18 430 mieszkańców), Sępólno Krajeńskie (9368 mieszkańców), Więcbork (5973 mieszkańców), Wyrzysk (5263). Krajna to obszar rolniczy z dużymi kompleksami leśnymi. Geograficznie Krajna to przede wszystkim ukształtowane przez ostatnie zlodowacenie Pojezierze Krajeńskie, poprzecinane biegnącymi równoleżnikowo ciągami moren czołowych, miejscami przekraczających 160 m n.p.m. i tworzących góry (Góry Obkaskie w okolicach Kamienia Krajeńskiego z najwyższym wzniesieniem w województwie kujawsko-pomorskim, Czarną Górą – 188 m n.p.m.). Liczne jeziora mają taki sam układ, bądź – w przypadku wypełnienia rynien subglacjalnych – ułożone są prostopadle do brzegu moren.

Historia

Trwałe zasiedlenie terenu Krajny nastąpiło prawdopodobnie w VI-V wieku p.n.e. W okresie kształtowania polskiej państwowości Krajna wraz z Pomorzem zostały wcielone do Polski. Wkrótce po śmierci Bolesława Chrobrego Krajna oddzieliła się jednak od niej. Powtórne przyłączenie Krajny do Polski nastąpiło w latach 1113–1122 po zapoczątkowanych przez Bolesława Krzywoustego w 1106 roku i zakończonych sukcesem walkach o odzyskanie Nakła, Czarnkowa i Ujścia. Tym razem Krajna na dłużej powróciła do państwa polskiego. Poprzez napływ osadników z Wielkopolski nastąpiło zaciśnięcie więzów z tą właśnie dzielnicą kraju. Łączeniu Krajny z Wielkopolską sprzyjało włączenie jej w skład archidiecezji gnieźnieńskiej i przyłączenie jej w 1314 roku do województwa kaliskiego.

Po Bolesławie Krzywoustym Krajną władał Mieszko Stary i jego następcy. Po śmierci Przemysła II w 1296roku tereny między Drawą i Gwdą wcielono do Nowej Marchii. Całą Krajnę odzyskał ponownie Władysław Łokietek. W tym czasie największym zagrożeniem dla Krajny stali się Krzyżacy. W 1409 roku komtur człuchowski i toruński najechali Krajnę paląc Kamień Krajeński, Sępólno i spustoszyli tereny po Noteć. Ponownie Krzyżacy spalili Kamień w 1413 roku, paląc także Łobżenicę. W 1414 roku Krzyżacy spalili Kamień, Sępólno i Koronowo. Kolejny najazd komtura człuchowskiego miał miejsce w 1419 roku. W 1422 roku komtur człuchowski spalił Sępolno, Kamień Krajeński, a po otrzymaniu posiłków 117 wsi na Krajnie. Ataki Krzyżacy ponawiali zdobywając i paląc m.in. Złotów (1455). Podczas wojny trzynastoletniej (1454-1466) Krzyżakom udało się opanować Krajnę. Dopiero ustalenia II pokoju toruńskiego spowodowały oddalenie zagrożenia ze strony Krzyżaków. Krajna wtedy przestała bezpośrednio graniczyć z ziemiami państwa krzyżackiego. Po uspokojeniu sytuacji Krajna ponownie stała się miejscem ożywionego ruchu osadniczego. W XV i XVI wieku zaczęli przybywać tu Czesi, Niemcy i Żydzi uciekający przed prześladowaniami religijnymi. Krajna cieszyła się spokojem do potopu szwedzkiego (1655-1660). W wyniku toczonych walk i szwedzkiej okupacji pomyślnie rozwijający się region podupadł. Jeszcze większą klęską dla Krajny okazała się wojna północna (1700-1721), która oprócz upadku gospodarki stała się przyczyną klęski głodu i epidemii czarnej ospy. W miastach liczba ludności zmniejszyła się o ok. 70%, na wsiach o 50%.

Po I rozbiorze Polski (1772) Krajnę przyłączono do Prus. W latach 1807–1815 południowo-wschodnia część Krajny była częścią Księstwa Warszawskiego. Po likwidacji Księstwa ponownie cała Krajna została wcielona do Prus. Pod zaborem znajdowała się do 1919 roku. Okres zaborów wiązał się z wzmożoną niemiecką akcją kolonizacyjną. Jednak nie wszystkim osadnikom udało się zadomowić na Krajnie. Obszar ten silnie dotknięty był zjawiskiem ucieczki Niemców na Zachód, także do Stanów Zjednoczonych (tzw. Ostflucht). Pomimo germanizacji prężnie działały tu różne polskie organizacje, przede wszystkim Związek Polaków w Niemczech, polskie biblioteki, banki, kółka rolnicze, chóry. Na ziemiach nadnoteckich w 1906 roku strajkowała młodzież polska, która chciała uczyć się języka polskiego i religii po polsku. Ważną rolę w podtrzymywaniu polskości wśród mieszkańców Krajny pełnili m.in. Lucjan Prądzyński ze Skarpy, Tomasz Komierowski z Komierowa.

W 1919 po powstaniu wielkopolskim ustala się tutaj granica polsko-niemiecka. Krajna zostaje wtedy podzielona – jej część zachodnia (m.in. ze Złotowem) stała się częścią Marchii Granicznej Poznańsko-Zachodniopruskiej ze stolicą w Pile. Polsce przypadła część wschodnia. Był to wtedy obszar bardzo zniemczony. Polacy po niemieckiej stronie granicy nie zapomnieli o swoim pochodzeniu. W Złotowie w 12 X 1923 została utworzona V dzielnica Polaków w Niemczech, której głównym zadaniem była walka o egzystencje narodową i obronę przed wpływami germanizacyjnymi. Ze względu na położenie przy granicy z Niemcami dla Krajny nie przeznaczono specjalnej roli podczas możliwego konfliktu zbrojnego między Polakami a Niemcami. Gdy 1 IX 1939 roku Niemcy zaatakowały Polskę, Krajna została zajęta podczas pierwszego dnia walk. Na mocy dekretu Hitlera Krajnę wcielono wtedy do Rzeszy. Na opanowanych terenach zaczęły się egzekucje i aresztowania. Utworzono obozy w których przetrzymywano i mordowano osoby uznane za wrogi element (obozy w Karolewie i Radzimiu). Krajna została wyzwolona w 1945. Po zakończeniu II wojny światowej w całości znalazła się w państwie polskim.

Kultura

Krajna ma swoją kulturę (południe Krajny charakteryzuje się znacznymi wpływami Wielkopolski, natomiast północ – Kaszub) i gwarę (rzadko spotykaną). Powstała ona poprzez nałożenie się na pomorski (kaszubski) substrat językowy cech dialektu wielkopolskiego, jak również zapożyczeń z języka dolnoniemieckiego. W okresie zaborów i pierwszych lat odzyskania niepodległości przez Polskę, Krajna była ośrodkiem walki o prawa mniejszości polskiej w Niemczech. Kierował nią ks. dr Bolesław Domański z Zakrzewa, prezes Związku Polaków w Niemczech, siedziba V dzielnicy Związku znajdowała się w Złotowie. Znakiem tej walki było Rodło, obecnie jeden z używanych herbów Krajny. Od 1932 Krajna posiada własny, nieoficjalny hymn, autorstwa Pawła Jaśka. Bogaty program tańców ludowych prezentuje Zespół Pieśni i Tańca Krajna z Nakła, którego choreografem jest Monika Kochanowska. Mieszkańców Krajny nazywa się Krajniakami. Muzeum Kultury Ludowej w Osieku nad Notecią, gromadzi eksponaty związane z kulturą regionu, zwłaszcza zabytki architektury wiejskiej z: Krajny, Pałuk i Puszczy Noteckiej. Pod koniec 2013 roku w oparciu o opisy Oskara Kolberga oraz zbiory muzealne znajdujące się w Muzeum Etnograficznym im. Marii Znamierowskiej-Prüfferowej w Toruniu, Zespół Pieśni i Tańca Krajna zaprezentował rekonstrukcję XIX – wiecznego stroju krajeńskiego opracowanego przez prowadzącą zespół Monikę Kochanowską. Rekonstrukcja ubioru krajniaków została pozytywnie zaopiniowana przez Muzeum Etnograficzne im. Marii Znamierowskiej-Prüfferowej w Toruniu oraz Muzeum Ziemi Krajeńskiej w Nakle nad Notecią.

Przyroda

Od 1998 Krajna posiada własny Krajeński Park Krajobrazowy, który tworzą gminy Kamień Krajeński, Sępólno Krajeńskie, Łobżenica, Mrocza, Więcbork. Siedziba administracyjna parku mieści się w Więcborku. Na obszarze Krajny spośród ssaków spotkać można m.in. bobry, wydry, jelenie i dziki. Z ptaków żyją tu bociany czarne, czaple, bieliki i żurawie (symbol Krajeńskiego Parku Krajobrazowego) oraz bardzo rzadkie cietrzewie. Z gadów pospolite są żyjące w lasach żmije zygzakowate, a nad wodami zaskrońce. Z jaszczurek występuje zwinka i padalec. Na bagnach i licznych torfowiskach napotkać można stanowiska roślin chronionych. Spośród drzew najwięcej powierzchni leśnej zajmuje sosna zwyczajna. Oprócz niej w lasach spotkać można dęby, olchy, buki, brzozy i świerki. Poszycie leśne stanowią głównie jarzębina i jałowiec, a w partiach wilgotnych bez i leszczyna. Wśród licznych pomników przyrody znajdują się również oznaczone jako klasa „0” (np. największy w województwie kujawsko-pomorskim dąb w Komierowie – obwód 654 cm).

Zobacz też

• Pojezierze Krajeńskie
• Krajeński Park Krajobrazowy

Bibliografia

• Krajna i Nakło. Studja i rozprawy wydane z okazji pięćdziesięciolecia gimnazjum imienia Bolesława Krzywoustego w Nakle, Nakło 1926. [1].
• Janusz Umiński, Pojezierze Krajeńskie, Warszawa 1991.
• Sępólno Krajeńskie. Oficjalny informator miejski, Bydgoszcz 1994.