Książ Wielki: Różnice pomiędzy wersjami
50°26′32″N 20°08′25″E/50,442222 20,140278| [wersja przejrzana] | [wersja przejrzana] |
→Historia: merytoryczne, później dodam przypis Znaczniki: Z urządzenia mobilnego Z wersji mobilnej (przeglądarkowej) Zaawansowana edycja mobilna |
źródła/przypisy |
||
| Linia 51: | Linia 51: | ||
== Historia == |
== Historia == |
||
Pierwotnie była to osada książęca, wzmiankowana już w 1120 przez kronikarza w klasztorze cystersów w Jędrzejowie. W końcu XIII wieku na północny-zachód od dzisiejszego miasta zbudowano założenie obronne w formie wału na planie owalu o średnicy około 50 metrów otoczonego fosą o szerokości 20 m. Przypuszczalnie zbudował je Adam z Książa herbu Janina, sędzia krakowski i |
Pierwotnie była to osada książęca, wzmiankowana już w 1120 przez kronikarza w klasztorze cystersów w Jędrzejowie. W końcu XIII wieku na północny-zachód od dzisiejszego miasta zbudowano założenie obronne w formie wału na planie owalu o średnicy około 50 metrów otoczonego fosą o szerokości 20 m<ref name=":0">[[Stanisław Kołodziejski]], ''Średniowieczne rezydencje obronne możnowładztwa na terenie województwa krakowskiego'', Kraków 1994, s.153-154, ISBN 83-85531-04-1</ref>. Przypuszczalnie zbudował je Adam z Książa herbu Janina, sędzia krakowski i kasztelan wiślicki<ref name=":0" />. W końcu XIV wieku Książ Wielki był własnością [[Spytko II z Melsztyna|Spytka z Melsztyna]]. W 1385 roku wzmiankowany był burgrabia "de Xans"<ref name=":0" />. W 1385 (inne źródła podają lata 1333–1370) Książ Wielki otrzymał prawa miejskie (lokacja [[Jadwiga Andegaweńska|królowej Jadwigi]] na prawie magdeburskim). Od tego czasu był także siedzibą szkółki parafialnej, wzmiankowanej w dokumentach magistratu. Jako siedziba powiatu, pod koniec XIV w. stał się także miejscem, w którym orzekał sąd ziemski (przetrwał do II poł. XVIII w.)<ref>M. Pawlikowski, ''Sądownictwo ziemskie w przedrozbiorowej Rzeczypospolitej'', Strzałków 2012.</ref>. |
||
[[Marcin Kamieniecki]] w 1518 sprzedał na wyderkaf za 5000 florenów rajcom krakowskim: Janowi Bonerowi oraz Janowi Kislingowi – patronom i opiekunom nowo fundowanej mansjonarii w kościele NMP w Krakowie – czynsz w wysokości 156 grzywien oraz 12 groszy z Książa Wielkiego wraz z wsiami: Wielka Wieś, Głogowiany, Wolica, Cisia Wola, Częstoszowice i Boczkowice, oraz z połowy zamku Kamieniec z wsiami: Odrzykoń, Łęki, Przybówka, Wojkówka, Bratkówka, Jasienica Mniejsza, Jasienica Większa (w powiecie pilzneńskim) oraz Konaszówka i Moczydło (w powiecie ksiąskim). Król potwierdził tę sprzedaż w 1523<ref>Katarzyna Niemczyk Kamienieccy herbu Pilawa : z dziejów kariery i awansu szlachty polskiej do 1535/1536 roku. Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, 2016, s. 261.</ref>. |
[[Marcin Kamieniecki]] w 1518 sprzedał na wyderkaf za 5000 florenów rajcom krakowskim: Janowi Bonerowi oraz Janowi Kislingowi – patronom i opiekunom nowo fundowanej mansjonarii w kościele NMP w Krakowie – czynsz w wysokości 156 grzywien oraz 12 groszy z Książa Wielkiego wraz z wsiami: Wielka Wieś, Głogowiany, Wolica, Cisia Wola, Częstoszowice i Boczkowice, oraz z połowy zamku Kamieniec z wsiami: Odrzykoń, Łęki, Przybówka, Wojkówka, Bratkówka, Jasienica Mniejsza, Jasienica Większa (w powiecie pilzneńskim) oraz Konaszówka i Moczydło (w powiecie ksiąskim). Król potwierdził tę sprzedaż w 1523<ref>Katarzyna Niemczyk Kamienieccy herbu Pilawa : z dziejów kariery i awansu szlachty polskiej do 1535/1536 roku. Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, 2016, s. 261.</ref>. |
||
Wersja z 20:28, 31 mar 2020
| wieś | |
.jpg) Książ Wielki – pałac | |
| Państwo | |
|---|---|
| Województwo | |
| Powiat | |
| Gmina | |
| Liczba ludności (2017) |
1915 |
| Strefa numeracyjna |
41 |
| Kod pocztowy |
32-210[1] |
| Tablice rejestracyjne |
KMI |
| SIMC |
0246617 |
Położenie na mapie gminy Książ Wielki  | |
Położenie na mapie Polski  | |
Położenie na mapie województwa małopolskiego  | |
Położenie na mapie powiatu miechowskiego  | |
| 50°26′32″N 20°08′25″E/50,442222 20,140278
| |
Książ Wielki (łac. Xiąz[a]) – dawne miasto, obecnie wieś gminna w Polsce położona w województwie małopolskim, w powiecie miechowskim, w gminie Książ Wielki[2][3],
Miejscowość jest siedzibą gminy Książ Wielki, położona nad Nidzicą, około 7 km na północny wschód od Miechowa, przy drodze krajowej nr 7.
Książ Wielki uzyskał lokację miejską w 1370 roku, zdegradowany w 1869 roku[4]. W latach 1975–1998 miejscowość położona była na terenie ówczesnego województwa kieleckiego.
Części miejscowości
| SIMC | Nazwa | Rodzaj |
|---|---|---|
| 1050394 | Kozłówka | część wsi |
| 1050402 | Mirów-Zamek | część wsi |
| 1050419 | Opacz | część wsi |
| 1050431 | Podbrzezie | część wsi |
| 1050483 | Pokusa | część wsi |
| 1050490 | Wielki Dwór | część wsi |
| 1050508 | Wysiołek | część wsi |
Historia
Pierwotnie była to osada książęca, wzmiankowana już w 1120 przez kronikarza w klasztorze cystersów w Jędrzejowie. W końcu XIII wieku na północny-zachód od dzisiejszego miasta zbudowano założenie obronne w formie wału na planie owalu o średnicy około 50 metrów otoczonego fosą o szerokości 20 m[6]. Przypuszczalnie zbudował je Adam z Książa herbu Janina, sędzia krakowski i kasztelan wiślicki[6]. W końcu XIV wieku Książ Wielki był własnością Spytka z Melsztyna. W 1385 roku wzmiankowany był burgrabia "de Xans"[6]. W 1385 (inne źródła podają lata 1333–1370) Książ Wielki otrzymał prawa miejskie (lokacja królowej Jadwigi na prawie magdeburskim). Od tego czasu był także siedzibą szkółki parafialnej, wzmiankowanej w dokumentach magistratu. Jako siedziba powiatu, pod koniec XIV w. stał się także miejscem, w którym orzekał sąd ziemski (przetrwał do II poł. XVIII w.)[7].
Marcin Kamieniecki w 1518 sprzedał na wyderkaf za 5000 florenów rajcom krakowskim: Janowi Bonerowi oraz Janowi Kislingowi – patronom i opiekunom nowo fundowanej mansjonarii w kościele NMP w Krakowie – czynsz w wysokości 156 grzywien oraz 12 groszy z Książa Wielkiego wraz z wsiami: Wielka Wieś, Głogowiany, Wolica, Cisia Wola, Częstoszowice i Boczkowice, oraz z połowy zamku Kamieniec z wsiami: Odrzykoń, Łęki, Przybówka, Wojkówka, Bratkówka, Jasienica Mniejsza, Jasienica Większa (w powiecie pilzneńskim) oraz Konaszówka i Moczydło (w powiecie ksiąskim). Król potwierdził tę sprzedaż w 1523[8].
W 1521 Książ Wielki i 7 wsi Marcin Kamieniecki sprzedał Janowi Tęczyńskiemu za 5500 florenów. Od XIV-XVIII wieku odbywały się tu roki sądowe ziemskie. W XV i XVI wieku odbywały się jarmarki słynne na całe ówczesne województwo krakowskie.
W latach 1558–1562 Książ Wielki był własnością Jana Bonera, pod jego opieką powstał tu ważny ośrodek kalwinów, odbyły się tu synody w latach 1558, 1560 i 1562. Potem powstał zbór ariański[9].
Kolejnym właścicielem Książa był Stanisław Barzi, usunął on różnowierców.
W 1582 miasto przeszło na własność Myszkowskich herbu Jastrzębiec a w 1727 – Wielopolskich (miasto i pałac były własnością m.in. Aleksandra Wielopolskiego)[10] należąc w latach 1601-1864 do Ordynacji Myszkowskich i będąc siedzibą jednego z 12 kluczy dóbr ziemskich[11]. W 1595 roku miasto położone w powiecie ksiąskim województwa krakowskiego było własnością starosty chęcińskiego Piotra Myszkowskiego[12], które (jako bratanek) otrzymał w 1591 roku po śmierci biskupa Piotra Myszkowskiego[13]. Do 1795 Książ Wielki był siedzibą powiatu, obejmował on wówczas takie miasta jak: Miechów, Wolbrom, Żarnowiec i Jędrzejów. Status miasta powiatowego utracił Książ po ostatnim rozbiorze Polski.
Po III rozbiorze w 1795 Książ Wielki znalazł się w zaborze austriackim. Od 1809 był w Księstwie Warszawskim, a od 1815 po kongresie wiedeńskim, został włączony do Królestwa Kongresowego. W odwecie za udział mieszkańców w powstaniu styczniowym, Książ Wielki w 1875 utracił prawa miejskie.
Na początku XX w. mieszkało tu 2,6 tys. osób (w tym 60% Żydów). W 1910 r. utworzono Bank Spółdzielczy, aktywną działalność prowadziło kółko rolnicze (biblioteka, odczyty). Po I wojnie światowej Książ znalazł się w granicach województwa kieleckiego (powiat miechowski).
W czasie okupacji niemieckiej do 1942 na terenie Książa znajdowało się getto otwarte. Do tego czasu Żydzi stanowili około połowę mieszkańców Książa (478 na 910 mieszkańców w 1860 według „Słownika geograficznego Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich”). W dniach 1–2 sierpnia 1944 Gestapo i niemiecka policja dokonały pacyfikacji wsi mordując 12 osób oraz paląc wieś liczącą ok. 100 zabudowań. Akcja pacyfikacyjna była odwetem za działalność partyzantów w regionie[14].
Po II wojnie światowej Książ Wielki zmieniał kilkukrotnie przynależność administracyjną: do roku 1950 i w latach 1975–1998 pozostawał w granicach województwa kieleckiego, 1950–1975 – krakowskiego, a od 1999 r. – małopolskiego (powiat miechowski).
Zabytki
- Kościół parafialny pod wezwaniem św. Wojciecha z XIV wieku,
- Poaugustiański Kościół św. Ducha z 1381 r. fundacji Spytka z Melsztyna,
- Renesansowy pałac Mirów – wzniesiony dla bp. P. Myszkowskiego. Architektem pałacu był Santi Gucci, budowa trwała od 1585 do 1595, zniszczony w czasie Powstania Kościuszkowskiego, neogotycka nadbudowa pochodzi z lat 1841–1846, jej autorem był F. A. Stüler.
- Synagoga z 1846, obecnie w stanie ruiny.
Według rejestru zabytków NID[15] na listę zabytków wpisane są obiekty:
- zespół kościoła parafialnego pw. św. Wojciecha, nr rej.: 90 z 15.01.1969 oraz 972 z 21.03.1978:
- kościół, XV w., pocz. XVII w.
- drewniana dzwonnica z 1735 wraz z dzwonami: św. Wojciech, Maryja Królowa Polski, Millenium. Wszystkie z 1965 r.
- cmentarz przykościelny z kapliczką
- ogrodzenie z bramką
- zespół klasztorny augustianów z XIV-XVIII w., nr rej.: 110 z 8.02.1969 oraz 971 z 21.03.1978:
- kościół pw. Świętego Ducha z ok. 1381, XVI-XIX
- klasztor, dawniej oo. Augustianów obecnie ss. Pasjonistek
- cmentarz przykościelny
- ogrodzenie
- murowana dzwonnica z XIX wieku. Obecnie nie ma na niej żadnych dzwonów.
- zespół pałacowy z XVI w., nr rej.: 115/3/57 z 24.01.1957 oraz 979 z 3.07.1978:
- pałac
- 2 pawilony. Pierwszy od strony południowej – dawna biblioteka. Drugi od strony północnej – kaplica pałacowa pw. św. Zofii i św. Piotra Apostoła.
- ogród z murami oporowymi
- park krajobrazowy
Książ Wielki – pałacowa kapliczka pw. św.Zofi
Kalendarium[16]
- 1120 – pierwsza wzmianka o Książu Wielkim, zapisana w klasztorze Cystersów w Jędrzejowie.
- 1234 – właścicielem Książa Wielkiego jest wojewoda krakowski Stefan, herbu Topór.
- 1380 – kasztelan krakowski Spytko z Melsztyna funduje kościół św. Ducha.
- 1400 – Książ Wielki stał się miastem powiatowym.
- 1441 – po poślubieniu Jadwigi Spytkówny, właścicielem miasta zostaje Andrzej Tęczyński.
- 1541 – Katarzyna z Tęczyńskich wychodzi za Jana Bonera, wojewodę krakowskiego, wnosząc mu miasto w wianie.
- 1556 – synod protestancki w Książu Wielkim z udziałem Jana Łaskiego i Mikołaja Reja.
- 1562 – wdowa Katarzyna Boner poślubia następcę zmarłego męża – wojewodę krakowskiego Stanisława Barziego i ten obejmuje w posiadanie Książ Wielki.
- 1582 – miasto odkupuje biskup krakowski Piotr Myszkowski.
- 1595 – ukończono budowę pałacu na Mirowie.
- 1601 – Piotr Myszkowski bratanek biskupa, ustanawia ordynację na „Mirowie”, zwaną ksiąską.
- 1646 – Cud w kościele św. Wojciecha – Matka Boska na obrazie „zapłakała krwawymi łzami”.
- 1706 – na prymasa Polski wybrano proboszcza Książa Wielkiego – Stanisława Szembeka.
- 1727 – Franciszka z Myszkowskich poślubia Franciszka Wielopolskiego, który obejmuje dobra ksiąskie. I tak, po raz czwarty, miasto zostaje wniesione w wianie.
- 1748 – prymasem Polski powołano kolejnego proboszcza Książa Wielkiego – Adama Ignacego Komorowskiego.
- 1776 – proboszcz Adam Brachman zbudował nową szkołę parafialną, która jako jedyna w tym czasie, podlegała Akademii Krakowskiej.
- 1862 – margrabia Aleksander Wielopolski obejmuje stanowisko naczelnika rządu cywilnego Królestwa Polskiego.
- 1870 – Książ Wielki traci prawa miejskie.
- 1914 – 7 sierpnia wkracza I Brygada Legionów, maszerująca z Krakowa do Kielc.
- 1918 – 2 listopada rozbrojono posterunek żandarmerii austriackiej.
- 1939 – 6 września wkraczają oddziały niemieckie.
- 1944 – poważne wystąpienia zbrojne oddziałów Armii Krajowej.
- 1945 – 14 stycznia Armia czerwona wyzwala Książ Wielki spod okupacji.
- 1949 – założenie Liceum Ogólnokształcącego (w pałacu na Mirowie).
- 1974 – powołanie Technikum Rolniczego.
- 1977 – utworzenie Zespołu Szkół Rolniczych.
- 2003 – założenie Klubu Sportowego „Jastrzębiec”.
Sport
W 2003 powstał klub sportowy – SKS Jastrzębiec Książ Wielki (SKS – Strażacki Klub Sportowy). Obecnie I drużyna uczestniczy w rozgrywkach B klasy małopolskiego ZPN. II drużyna uczestniczy w rozgrywkach klasy C.
Osoby związane z Książem Wielkim
- Aleksandra Dobrowolska (1906-1989) – polska działaczka społeczna, kustosz, organizatorka muzeów
- Eugeniusz Madejski (1908–1986) – doktor historii, założyciel i dyrektor Liceum Ogólnokształcącego w Książu Wielkim. Zasłużony badacz historii tej ziemi[17].
- Władysław Madejski (1899-1965) – pułkownik lotnictwa, obserwator. Ochotnik Legionów Polskich, szef wydziału wyszkolenia Departamentu Lotnictwa II RP, komendant Wojskowej Szkoły Pilotów w Dęblinie.
- Julian Malinowski (1908–1971) – dowódca oddziałów Armii Krajowej. Organizator i uczestnik wielu akcji zbrojnych, odznaczony m.in. Virtuti Militari. Jest patronem Szkoły Podstawowej w Książu Wielkim.
- Stefan Żechowski (1912–1984) – malarz i rysownik. Zasłynął zwłaszcza stworzonym w 1937 roku, cyklem ilustracji do powieści „Motory” Emila Zegadłowicza. Imię tego artysty nosi Gimnazjum w Książu Wielkim, natomiast w Miechowie odtworzono jego pracownię urządzając w niej ekspozycję prac.
Struktury wyznaniowe
- Parafia św. Wojciecha Biskupa i Męczennika w Książu Wielkim
- Sala Królestwa Świadków Jehowy
- Kościół św. Ducha w Książu Wielkim
- Cmentarz żydowski w Książu Wielkim
Uwagi
- ↑ Oddanie brzmienia nazwy Książ sprawiało w przeszłości wiele kłopotów. I tak, w roku 1234 pisano Kyniese, w 1249 – Kenese, w 1328 – Xanze, w 1343 – de Xansse, w 1381 – Xansz, w 1389 – Xans, 1470 – Magna Xansch, 1523 – Maior Xyansch, a w 1658- Xiąz
Przypisy
- ↑ Oficjalny Spis Pocztowych Numerów Adresowych poprzez wyszukiwarkę. Poczta Polska S.A., styczeń 2013. [dostęp 2015-03-26].
- ↑ Rozporządzenie Ministra Administracji i Cyfryzacji z dnia 13 grudnia 2012 r. w sprawie wykazu urzędowych nazw miejscowości i ich części (Dz.U. z 2013 r. poz. 200).
- ↑ TERYT (Krajowy Rejestr Urzędowego Podziału Terytorialnego Kraju). Główny Urząd Statystyczny. [dostęp 2015-11-18].
- ↑ Robert Krzysztofik, Lokacje miejskie na obszarze Polski. Dokumentacja geograficzno-historyczna, Katowice 2007, s. 44-45.
- ↑ Komisja Standaryzacji Nazw Geograficznych: Urzędowy wykaz nazw miejscowości (2012,2015). Wykaz urzędowych nazw miejscowości i ich części (xls) opublikowany [w:] Dz.U. z 2013 r. poz. 200 ze zmianami w Dz.U. z 2015 r. poz. 1636. [dostęp 2017-08-17]. (pol.).
- ↑ a b c Stanisław Kołodziejski, Średniowieczne rezydencje obronne możnowładztwa na terenie województwa krakowskiego, Kraków 1994, s.153-154, ISBN 83-85531-04-1
- ↑ M. Pawlikowski, Sądownictwo ziemskie w przedrozbiorowej Rzeczypospolitej, Strzałków 2012.
- ↑ Katarzyna Niemczyk Kamienieccy herbu Pilawa : z dziejów kariery i awansu szlachty polskiej do 1535/1536 roku. Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, 2016, s. 261.
- ↑ Książ Wielki. Wirtualny Szelt.
- ↑ Książ Wielki – Zamki Polskie. [dostęp 24 listopada 2008]. (pol.).
- ↑ Zwierzyniecki 2017 ↓, s. 85.
- ↑ Województwo krakowskie w drugiej połowie XVI wieku ; Cz. 2, Komentarz, indeksy, Warszawa 2008, s. 109.
- ↑ Zbigniew Stankiewicz,Dzieje wielkości i upadku Aleksandra Wielopolskiego, Wiedza Powszechna, Warszawa 1967, s. 11,
- ↑ Józef Fajkowski, Jan Religa: Zbrodnie hitlerowskie na wsi polskiej 1939-1945. Warszawa: Wydawnictwo Książka i Wiedza, 1981.
- ↑ NID: Rejestr zabytków nieruchomych, województwo małopolskie. [dostęp 24 listopada 2008].
- ↑ Kalendarium - Gmina Książ Wielki - Oficjalny Serwis Urzędu Gminy. www.ksiazwielki.eu. [dostęp 2017-05-14]. (pol.).
- ↑ Ciekawostki - Gmina Książ Wielki - Oficjalny Serwis Urzędu Gminy. www.ksiazwielki.eu. [dostęp 2017-05-31]. (pol.).
Bibliografia
- Robert Zwierzyniecki: Ordynacja Myszkowskich czyli kto miał Chroberz, Książ i Szaniec. Kraków: Ridero, 2017, s. tak. ISBN 978-83-8104-906-1.
Linki zewnętrzne
- Książ Wielki
- Książ Wielki w dokumencie archiwalnym
- Książ 2.) K - ''Wielki'', [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. IV: Kęs – Kutno, Warszawa 1883, s. 825.