Alpy

{{{nazwa}}}

{{{inne nazwy}}}

[[Plik:{{{grafika}}}|240x240px|alt=Ilustracja|{{{opis grafiki}}}]] {{{opis grafiki}}}
Państwo	{{{państwo}}}
Najwyższy szczyt	{{{najwyższy szczyt}}}
Długość	{{{długość}}}
Powierzchnia	{{{powierzchnia}}}
Jednostka dominująca	{{{jednostka dominująca}}}
Sąsiednie pasma	{{{sąsiednie pasma}}}
[[Plik:{{{mapa}}}|240x240px|alt=Mapa pasma górskiego|]] {{{opis mapy}}}
Położenie na mapie brak Brak mapy: {{państwo dane {{{państwo}}} | mapa/core | wariant = {{{państwo}}} }} Brak współrzędnych Nieprawidłowe parametry: {{{{współrzędne}}}}
Położenie na mapie świata Brak współrzędnych Nieprawidłowe parametry: {{{{współrzędne}}}}
Nieprawidłowe parametry: {{{{współrzędne}}}|}

{{Pasmo górskie infobox}} Sugerowane pola (wstaw w kodzie): | grafika = | państwo = | jednostka dominująca = | opis grafiki = | commons = | opis mapy = | sąsiednie pasma = | mapa = | powierzchnia = | inne nazwy = | długość = | nazwa = | współrzędne = | najwyższy szczyt = Nieznane pola: "galeria_commons", "Zdjęcie", "Sąsiednie", "Szczyt", "Opis mapy", "Mapa", "Pasmo", "Państwo", "Opis zdjęcia", "Inne nazwy", "Długość", "Nazwa", "Powierzchnia" oraz "Kontynent".

Zdjęcie satelitarne Alp

Grań główna Alp zaznaczona żółtą linią

Alpy na włoskiej mapie z roku 1899

Mont Blanc

Masyw Monte Rosa ze szczytem Dufourspitze

Grandes Jorasses

Eiger

Alpy (fr. Alpes, niem. Alpen, wł. Alpi, słoweń. Alpe, ret. Alps) – najwyższy łańcuch górski Europy, ciągnący się łukiem od wybrzeża Morza Śródziemnego w okolicy Savony po dolinę Dunaju w okolicach Wiednia. Łańcuch ma długość około 1200 km, szerokość od 150 do 250 km i zajmuje powierzchnię około 220 tys. km².

Grań główna Alp biegnie od przełęczy Bocchetta di Altare (daw. nazwa Colle di Cadibona), która oddziela Alpy od Apeninów, najpierw w kierunku południowo-zachodnim, następnie północno-zachodnim, północnym i na najdłuższym odcinku w kierunku północno-wschodnim aż do Höflein an der Donau na północnym skraju Lasu Wiedeńskiego.

Najwyższym szczytem Alp, a zarazem całej Europy, jest położony na granicy francusko-włoskiej Mont Blanc (wł. Monte Bianco). Wznosi się na wysokość 4808 m n.p.m.

Alpy położone są na terytorium kilku państw europejskich, są to od południowego-zachodu: Monako, Francja, Włochy, Szwajcaria, Liechtenstein, Niemcy, Austria, Słowenia, Węgry. Niektóre z nich, w których Alpy zajmują znaczącą część terytorium, nazywane są często alpejskimi.

Nazwa

Pochodzenie nazwy jest niepewne, niektórzy wiążą ją z celtyckim rdzeniem alb, oznaczającym „wysokość”, inni natomiast wskazują na łaciński przymiotnik albus – „biały”, co miało odnosić się do ośnieżonych szczytów Alp. Ta druga hipoteza jest wątpliwa, zważywszy, że na terenie całego łańcucha określenie „alp” odnosi się do wysokogórskich pastwisk (w Polsce nazywanych halami), a nie do szczytów górskich.

Geologia

Alpy zostały wypiętrzone w orogenezie alpejskiej jako część większego systemu górskiego – łańcucha alpejsko-himalajskiego. Alpy mają budowę fałdowo-płaszczowinową. W krajobrazie wysokogórskim dominują strzeliste szczyty, kotły polodowcowe oraz doliny U-kształtne.

Klimat

Alpy leżą na pograniczu dwóch stref klimatycznych. Skłon zachodni i północny pozostaje pod wpływem klimatu umiarkowanego, skłon południowy – podzwrotnikowego. Średnia temperatura lipca u podnóży gór wynosi od +8 °C w Alpach Nadmorskich, do -2 °C w Alpach Austriackich i od +19 °C na północnym skłonie do +24 °C na południu. Temperatura obniża się stopniowo wraz ze wzrostem wysokości.

Najwięcej opadów otrzymują Alpy Zachodnie – do 4000 mm rocznie, Alpy Wschodnie ok. 2500-3000 mm, najniższe opady (poniżej 500 mm) notowane są w wewnętrznych kotlinach Alp Wschodnich. Charakterystycznym zjawiskiem są silne, ciepłe wiatry fenowe. Alpy są obszarem źródłowym wielu rzek Europy Zachodniej. Biorą tu swój początek: Adyga, Pad i większość jego dopływów (m.in.: Ticino, Adda, Oglio), Rodan i jego dopływy (Durance i Isère), Ren i jego dopływ Aare oraz wiele rzek dorzecza Dunaju (m.in.: Lech, Inn, Salzach, Aniza, Raba, Mura, Drawa i Sawa). Szerokie, wychodzące na przedpole Alp doliny wypełniają miejscami rozległe polodowcowe jeziora, m.in.: Genewskie, Czterech Kantonów, Bodeńskie, Garda, Como i Maggiore.

Fauna

Ssaki:

• kozica północna
• koziorożec alpejski
• zając bielak
• polnik śnieżny
• niedźwiedź brunatny
• świstak alpejski

Ptaki:

• pomurnik
• orzeł przedni
• pardwa
• płochacz halny
• wrończyk
• wieszczek

Płazy:

• salamandra czarna
• salamandra plamista

Ochrona

Dużo endemicznych gatunków roślin i zwierząt. Stworzono wiele parków narodowych i rezerwatów.

Podział

Podział geograficzny

W podstawowym podziale wyróżnia się dwie części: wyższe Alpy Zachodnie oraz niższe Alpy Wschodnie. Granica przebiega obniżeniem Jeziora Bodeńskiego, doliną górnego Renu, przełęczą Splügen i Doliną Spluga (Val San Giacomo), aż do jeziora Como.

Tak przyjęty podział na Alpy Wschodnie i Alpy Zachodnie nie jest kwestią arbitralnych ustaleń, lecz posiada istotne uzasadnienie w odmienności geologicznej budowy Alp Wschodnich i Alp Zachodnich.

Podział geologiczny

Ponadto, zwłaszcza w Alpach Wschodnich, na podstawie budowy geologicznej wyróżnia się:

• starsze Alpy Centralne (niem. Zentralalpen) zbudowane ze starych skał metamorficznych (gnejsy, łupki krystaliczne, łupki fyllitowe) pociętych intruzjami granodiorytowymi, tonalitowymi i riolitowymi oraz pokrytych fragmentarycznie mezozoicznymi skałami osadowymi (głównie wapienie),
• młodsze Alpy Wapienne (niem. Kalkalpen) zbudowane z trzeciorzędowych skał osadowych (głównie wapienie i dolomity),
• najmłodsze Prealpy zbudowane z kredowych i trzeciorzędowych skał głównie fliszowych. Spotyka się też skały granitowe.

Podział na grupy górskie

Granica Alp Zachodnich i Wschodnich

Podział Alp Zachodnich na pasma (według SOIUSA)

Podział Alp według SOIUSA:

• Alpy Zachodnie:
  • Południowe Alpy Zachodnie
    • 1. Alpy Liguryjskie
    • 2. Alpy Nadmorskie i Prealpy Nicejskie
    • 3. Alpy Prowansalskie
    • 4. Alpy Kotyjskie
    • 5. Alpy Delfinackie
    • 6. Prealpy Delfinackie
  • Północne Alpy Zachodnie
    • 7. Alpy Graickie
    • 8. Prealpy Sabaudzkie
    • 9. Alpy Pennińskie
    • 10. Alpy Lepontyńskie
    • 11. Prealpy Lugańskie
    • 12. Alpy Berneńskie
    • 13. Alpy Glarneńskie
    • 14. Prealpy Szwajcarskie

Podział Alp Wschodnich na pasma (według SOIUSA)

• Alpy Wschodnie:
  • Alpy Centralne
    • 15. Zachodnie Alpy Retyckie
    • 16. Wschodnie Alpy Retyckie
    • 17. Zachodnie Taury
    • 18. Wschodnie Taury
    • 19. Alpy Styrii i Karyntii
    • 20. Prealpy Styrii
  • Północne Alpy Wapienne
    • 21. Północnotyrolskie Alpy Wapienne
    • 22. Alpy Bawarskie
    • 23. Tyrolskie Alpy Łupkowe
    • 24. Salzburskie Alpy Północne
    • 25. Alpy Salzkammergut i Górnej Austrii
    • 26. Alpy Północne Styrii
    • 27. Alpy Dolnej Austrii
  • Południowe Alpy Wapienne
    • 28. Południowe Alpy Retyckie
    • 29. Alpy Bergamskie i Prealpy Bergamskie
    • 30. Prealpy Bresciańskie i Gardańskie
    • 31. Dolomity
    • 32. Prealpy Weneckie
    • 33. Alpy Karnickie i Alpy Gailtalskie
    • 34. Alpy Julijskie i Prealpy Julijskie
    • 35. Alpy Karyntii i Słowenii
    • 36. Prealpy Słoweńskie

Podział Alp Wschodnich na pasma (według AVE)

Podział Alp Wschodnich według AVE:

• Alpy Wschodnie:
  • Północne Alpy Wschodnie
  • Centralne Alpy Wschodnie
  • Południowe Alpy Wschodnie
    • 48a. Gruppo Ortles-Cevedale
    • 48b. Gruppo Sobretta-Gavia
    • 48c. Alpi della Val di Non
    • 49. Alpi dell’Adamello e della Presanella
    • 50. Prealpi Gardesane
    • 51. Dolomiti di Brenta
    • 52. Dolomity
    • 53. Dolomiti di Fiemme
    • 54. Prealpi Vicentine
    • 56. Alpy Gailtalskie
    • 57a. Alpy Karnickie
    • 57b. Prealpy Karnickie
    • 58. Alpy Julijskie
    • 59. Karawanki i Pohorje
    • 60. Alpy Kamnickie
  • Zachodnie Alpy Wschodnie
    • 63. Plessur-Alpen
    • 64. Oberhalbsteiner Alpen
    • 65. Albula-Alpen
    • 66. Alpi del Bernina
    • 67. Alpi di Livigno
    • 68. Alpy Bergamskie

Szczyty

Liskamm - północna ściana

Weisshorn

Aiguille du Dru

Najwyższe

• Mont Blanc – 4808 m n.p.m.,
• Dufourspitze – 4634 m n.p.m.,
• Nordend – 4609 m n.p.m.,
• Zumsteinspitze – 4563 m n.p.m.,
• Signalkuppe – 4554 m n.p.m.,
• Dom – 4545 m n.p.m.,
• Liskamm – 4527 m n.p.m.,
• Weisshorn – 4506 m n.p.m.,
• Täschhorn – 4491 m n.p.m.,
• Matterhorn – 4478 m n.p.m.,

Najwybitniejsze

• Mont Blanc
• Finsteraarhorn
• Piz Bernina
• Dufourspitze
• Barre des Écrins

Najbardziej znaczące dla wspinaczki

• Eiger
• Aiguille du Dru
• Grandes Jorasses
• Matterhorn
• Piz Badile
• Tre Cime di Lavaredo
• Les Droites

Przełęcze

Col Major, Skała Tourette’a (4759 m) i Monte Bianco de Courmayeur widziane z wierzchołka Mont Blanc

• Col Major – 4730 m n.p.m. (najwyższa przełęcz Europy),
• Sesiajoch – 4424 m n.p.m.,
• Col de la Brenva – 4333 m n.p.m.,
• Domjoch – 4286 m n.p.m.,
• Lysjoch – 4277 m n.p.m.,
• Mischabeljoch – 3856 m n.p.m.,
• Alphubel Pass – 3802 m n.p.m.,
• Adler Pass – 3798 m n.p.m.,
• Moming Pass – 3745 m n.p.m.,
• Schwarztor – 3741 m n.p.m.,
• Lauitor – 3700 m n.p.m.

Zobacz też

• Czterotysięczniki Alp

Linki zewnętrzne

• Alpy Wschodnie na SummitPost
• Alpy Zachodnie na SummitPost