Dżelada brunatna: Różnice pomiędzy wersjami

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Przeglądaj historię interaktywnie
[wersja przejrzana][wersja przejrzana]
← poprzednia edycjanastępna edycja →
Usunięta treść Dodana treść
WizualnieWikikod
drobne techniczne, dojrzałość płciowa
m WP:SK, drobne techniczne
Linia 17: Linia 17:
|rodzina = [[koczkodanowate]]
|rodzina = [[koczkodanowate]]
|podrodzina = [[koczkodany]]
|podrodzina = [[koczkodany]]
|rodzaj = dżelada{{u|a}}
|rodzaj = dżelada{{u|a}}
|gatunek = dżelada brunatna
|gatunek = dżelada brunatna
|synonimy =
|synonimy =
Linia 26: Linia 26:
|status IUCN = LC
|status IUCN = LC
|IUCN id = 21744
|IUCN id = 21744
|status_ref = <ref name="iucn">{{IUCN |id = 21744|nazwa = Theropithecus gelada|autorzy = Gippoliti, S. & Hunter, C.|rok = 2008|iucn rok = 2015|wersja = 2015-3 |data = 2015-10-10}}</ref>
|status_ref =<ref name="iucn">{{IUCN |id = 21744|nazwa = Theropithecus gelada|autorzy = Gippoliti, S. & Hunter, C.|rok = 2008|iucn rok = 2015|wersja = 2015-3 |data = 2015-10-10}}</ref>
|mapa występowania = Gelada area.png
|mapa występowania = Gelada area.png
|opis mapy występowania =
|opis mapy występowania =
Linia 56: Linia 56:


== Ekologia i rozród ==
== Ekologia i rozród ==
Dżelady żywią się w 90% trawą<ref name=":0">{{Cytuj|autor=Redakcja|tytuł=Łąki dla krwawiących serc. Piękny świat dla fascynujących małp|data dostępu=2017-06-04|opublikowany=www.national-geographic.pl|url=http://www.national-geographic.pl/national-geographic/przyroda/laki-dla-krwawiacych-serc-piekny-swiat-dla-fascynujacych-malp?smclient=a3cc6837-0659-456c-ba06-50f87121151b|język=pl}}</ref>, a przy jej niedoborze innymi roślinami, owocami i kwiatami. Poszukując pokarmu wspinają się w ciągu dnia na wysokość 3000 m, aż po granice śniegu, gdzie znajdują się górskie łąki{{odn|Kowalski|Krzanowski|Kubiak|Rzebik-Kowalska|1990|s=60}}. Pokarm rozcierają zębami trzonowymi<ref name=":0" />. Żyją w grupach rodzinnych, które na czas żerowania łączą się w większe [[Stado|stada]] liczące do 70 osobników. Przewodnikami stada jest kilka starych samców, które w razie niebezpieczeństwa wydają ostrzegawcze szczeknięcia. Atakowane stado broniąc się obrzuca przeciwnika kamieniami{{odn|Kowalski|Krzanowski|Kubiak|Rzebik-Kowalska|1990|s=60}}. Grupa rodzinna złożona jest z jednego samca i kilku samic z młodymi. Dżelady prowadzą naziemny i dzienny tryb życia, w nocy{{odn|Kowalski|Krzanowski|Kubiak|Rzebik-Kowalska|1990|s=60}} śpią na skalnych półkach. Ciąża trwa 5-6 miesięcy. Młode rodzą się zwykle w czasie od lutego do kwietnia{{odn|Kowalski|Krzanowski|Kubiak|Rzebik-Kowalska|1990|s=60}}, dojrzałość płciową osiągają w wieku 5 lat<ref>{{Cytuj pismo | autor = Radosław Kożuszek | tytuł = Gadatliwa bestia | czasopismo = [[Wiedza i Życie]] | oznaczenie = Listopad 2018 nr 11 (1007) | strona = 42| wydawca = [[Prószyński Media]]| miejsce = Warszawa| issn = 0137-8929}}</ref>. Długość życia w warunkach naturalnych nie jest znana. W niewoli odnotowano osobnika, który żył ponad 30 lat.
Dżelady żywią się w 90% trawą<ref name=":0">{{Cytuj|autor=Redakcja|tytuł=Łąki dla krwawiących serc. Piękny świat dla fascynujących małp|data dostępu=2017-06-04|opublikowany=www.national-geographic.pl|url=http://www.national-geographic.pl/national-geographic/przyroda/laki-dla-krwawiacych-serc-piekny-swiat-dla-fascynujacych-malp?smclient=a3cc6837-0659-456c-ba06-50f87121151b|język=pl}}</ref>, a przy jej niedoborze innymi roślinami, owocami i kwiatami. Poszukując pokarmu wspinają się w ciągu dnia na wysokość 3000 m, aż po granice śniegu, gdzie znajdują się górskie łąki{{odn|Kowalski|Krzanowski|Kubiak|Rzebik-Kowalska|1990|s=60}}. Pokarm rozcierają zębami trzonowymi<ref name=":0" />. Żyją w grupach rodzinnych, które na czas żerowania łączą się w większe [[Stado|stada]] liczące do 70 osobników. Przewodnikami stada jest kilka starych samców, które w razie niebezpieczeństwa wydają ostrzegawcze szczeknięcia. Atakowane stado broniąc się obrzuca przeciwnika kamieniami{{odn|Kowalski|Krzanowski|Kubiak|Rzebik-Kowalska|1990|s=60}}. Grupa rodzinna złożona jest z jednego samca i kilku samic z młodymi. Dżelady prowadzą naziemny i dzienny tryb życia, w nocy{{odn|Kowalski|Krzanowski|Kubiak|Rzebik-Kowalska|1990|s=60}} śpią na skalnych półkach. Ciąża trwa 5-6 miesięcy. Młode rodzą się zwykle w czasie od lutego do kwietnia{{odn|Kowalski|Krzanowski|Kubiak|Rzebik-Kowalska|1990|s=60}}, dojrzałość płciową osiągają w wieku 5 lat<ref>{{Cytuj pismo | autor = Radosław Kożuszek | tytuł = Gadatliwa bestia | czasopismo = [[Wiedza i Życie]] | oznaczenie = Listopad 2018 nr 11 (1007) | strony = 42| wydawca = [[Prószyński Media]]| miejsce = Warszawa| issn = 0137-8929}}</ref>. Długość życia w warunkach naturalnych nie jest znana. W niewoli odnotowano osobnika, który żył ponad 30 lat.


== Podgatunki ==
== Podgatunki ==

Wersja z 16:56, 14 lis 2019

Dżelada brunatna
Theropithecus gelada[1]
(Rüppell, 1835)
Ilustracja
Samiec
Systematyka
Domena

eukarionty

Królestwo

zwierzęta

Typ

strunowce

Podtyp

kręgowce

Gromada

ssaki

Podgromada

żyworodne

Nadrząd

łożyskowce

Rząd

naczelne

Podrząd

wyższe naczelne

Nadrodzina

koczkodanowce

Rodzina

koczkodanowate

Podrodzina

koczkodany

Rodzaj

dżelada[a]

Gatunek

dżelada brunatna

Podgatunki
  • T. g. gelada (Rüppell, 1835)
  • T. g. obscurus Heuglin, 1863
Kategoria zagrożenia (CKGZ)[2]

Zasięg występowania
Mapa występowania
Systematyka w Wikispecies
Multimedia w Wikimedia Commons
Hasło w Wikisłowniku

Dżelada brunatna[3], dżelada[4] (Theropithecus gelada) – gatunek ssaka z rodziny koczkodanowatych (Cercopithecidae), jedyny przedstawiciel rodzaju Theropithecus.

W anglojęzycznych źródłach określane czasami jako małpy o krwawiącym sercu[5].

Występowanie

Obecny zasięg występowania dżelady obejmuje wyżyny i góry północno-zachodniej Etiopii i Erytrei. Najliczniej występuje w Parku Narodowym Semien w Etiopii. Większość dżelad jest spotykana na wysokościach 2000-5000 m n.p.m. Dawniej były szeroko rozprzestrzenione w Afryce.

Systematyka

Taksonomia

Gatunek po raz pierwszy opisany naukowo przez E. Rüppella w 1835 roku pod nazwą Macacus gelada[6]. Jako miejsce typowe autor wskazał góry Semien w Etiopii[6]. Jedyny przedstawiciel rodzaju Theropithecus – dżelada[3], utworzonego przez I. Geoffroy Saint-Hilaire'a w 1843 roku[7].

Gatunek typowy: Macacus gelada Rüppell, 1835

Etymologia

Nazwa rodzajowa jest połączeniem słów z języka greckiego: θήρ thēr – „dzika bestia” oraz πίθηκος píthēkos – „małpa”. Epitet gatunkowy pochodzi od gelada, nazwy używanej przez ludy zamieszkujące Etiopię na określenie dżelady[8].

Habitat

Zamieszkuje skaliste i zakrzewione wąwozy górskie[4].

Wygląd

Długość głowy i tułowia ok. 70 cm, ogona ok. 50 cm. Sierść na grzbiecie ciemnobrązowa, na spodzie ciała jaśniejsza, szara lub szarawobiała. Otwory nosowe umiejscowione z boku nosa. Występuje charakterystyczne jasne obramowanie oczu. Ogon zakończony pędzlem[4]. Z przodu długie włosy tworzą rodzaj płaszcza, skóra na piersi i gardzieli nieowłosiona, czerwona, o zabarwieniu i wyglądzie zależnym od cyklu płciowego samicy. U samców twarz okolona długimi bokobrodami[4], występuje bujna grzywa.

Ekologia i rozród

Dżelady żywią się w 90% trawą[5], a przy jej niedoborze innymi roślinami, owocami i kwiatami. Poszukując pokarmu wspinają się w ciągu dnia na wysokość 3000 m, aż po granice śniegu, gdzie znajdują się górskie łąki[4]. Pokarm rozcierają zębami trzonowymi[5]. Żyją w grupach rodzinnych, które na czas żerowania łączą się w większe stada liczące do 70 osobników. Przewodnikami stada jest kilka starych samców, które w razie niebezpieczeństwa wydają ostrzegawcze szczeknięcia. Atakowane stado broniąc się obrzuca przeciwnika kamieniami[4]. Grupa rodzinna złożona jest z jednego samca i kilku samic z młodymi. Dżelady prowadzą naziemny i dzienny tryb życia, w nocy[4] śpią na skalnych półkach. Ciąża trwa 5-6 miesięcy. Młode rodzą się zwykle w czasie od lutego do kwietnia[4], dojrzałość płciową osiągają w wieku 5 lat[9]. Długość życia w warunkach naturalnych nie jest znana. W niewoli odnotowano osobnika, który żył ponad 30 lat.

Podgatunki

Dotychczas opisano dwa podgatunki dżelady[10]:

  • T. gelada gelada – dżelada brunatna
  • T. gelada obscurus – dżelada ciemna

Prawdopodobnie wzdłuż rzeki Uebi Szebelie istnieje jeszcze jeden, nieopisany naukowo podgatunek[2].

Samica

Zagrożenia

Gatunek był uważany za bliski zagrożeniu wyginięciem (dawna kategoria LR/nt w klasyfikacji IUCN), głównie z powodu polowań i ograniczania siedlisk. Obecnie nie jest tak liczny jak w latach 70. XX wieku, ale nadal dość szeroko rozprzestrzeniony i stosunkowo liczny.

Uwagi

  1. ↑ Theropithecus I. Geoffroy Saint-Hilaire, 1843.

Przypisy

  1. ↑ Theropithecus gelada, [w:] Integrated Taxonomic Information System (ang.).
  2. ↑ a b c Theropithecus gelada, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species 2015, wersja 2015-3 (ang.).
  3. ↑ a b Włodzimierz Cichocki, Agnieszka Ważna, Jan Cichocki, Ewa Rajska, Artur Jasiński, Wiesław Bogdanowicz: Polskie nazewnictwo ssaków świata. Warszawa: Muzeum i Instytut Zoologii PAN, 2015, s. 48-49. ISBN 978-83-88147-15-9.
  4. ↑ a b c d e f g h Kowalski i in. 1990 ↓, s. 60.
  5. ↑ a b c Redakcja, Łąki dla krwawiących serc. Piękny świat dla fascynujących małp [online], www.national-geographic.pl [dostęp 2017-06-04] (pol.).
  6. ↑ a b E. Rüppell: Neue Wirbelthiere zu der Fauna von Abyssinien gehörig. Frankfurt nad Menem: S. Schmerber, 1835-1840, s. 5. (niem.).
  7. ↑ I. Geoffroy Saint-Hilaire. Description des Mammifères nouveaux ou imparfaitement connus de la collection du Museum d'Histoire naturelle, et remarques sur la classification et les caractères des Mammifères. „Archives du Muséum d'Histoire Naturelle, Paris”. 2 (4), s. 576, 1841. (fr.). 
  8. ↑ T. S. Palmer: Index Generum Mammalium: a List of the Genera and Families of Mammals. Waszyngton: Government Printing Office, 1904, s. 673, seria: North American Fauna. (ang.).
  9. ↑ Radosław Kożuszek. Gadatliwa bestia. „Wiedza i Życie”. Listopad 2018 nr 11 (1007), s. 42. Warszawa: Prószyński Media. ISSN 0137-8929. 
  10. ↑ Wilson Don E. & Reeder DeeAnn M. (red.) Theropithecus gelada. w: Mammal Species of the World. A Taxonomic and Geographic Reference (Wyd. 3.) [on-line]. Johns Hopkins University Press, 2005. (ang.) [dostęp 2011-07-11]

Bibliografia

  1. Hiller, C.: Theropithecus gelada. (On-line), Animal Diversity Web, 2000. [dostęp 18 maja 2008]. (ang.).
  2. Wilson Don E. & Reeder DeeAnn M. (red.) Theropithecus gelada. w: Mammal Species of the World. A Taxonomic and Geographic Reference (Wyd. 3.) [on-line]. Johns Hopkins University Press, 2005. (ang.) [dostęp 2011-07-11]
  3. K. Kowalski, A. Krzanowski, H. Kubiak, G. Rzebik-Kowalska, L. Sych: Ssaki. Wyd. IV. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1991, seria: Mały słownik zoologiczny. ISBN 83-214-0637-8.
  4. Wielka Encyklopedia Przyrody : Ssaki. Warszawa: Wydawnictwo MUZA SA, 1997, s. 116. ISBN 83-7079-784-9.
  5. Zwierzęta : encyklopedia ilustrowana. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2005, s. 114. ISBN 83-01-14344-4.
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Dżelada_brunatna&oldid=57961075”