Theodor Adorno

Plik:Adornohorkhab1.png

Max Horkheimer (z lewej), Theodor Adorno (z prawej) i Jürgen Habermas (z prawej, w głębi) w 1965 w Heidelbergu

Theodor W. Adorno, właściwie Theodor Ludwig Wiesengrund (ur. 11 września 1903 we Frankfurcie nad Menem, zm. 6 sierpnia 1969 w Visp w Szwajcarii) – niemiecki filozof, socjolog, teoretyk muzyki i kompozytor. Był jednym z przywódców "szkoły frankfurckiej" i współpracownikiem Institut für Sozialforschung. Współtwórca teorii krytycznej.

Już jako młody krytyk muzyczny i socjolog-amator Adorno był przede wszystkim filozofem. Etykietka "filozofa społecznego" podkreśla krytyczny charakter jego myślenia filozoficznego, które od 1945 r. zajmuje ważne miejsce w teorii krytycznej szkoły frankfurckiej.

Pomnik Adorna we Frankfurcie (biurko, krzesło, lampa, dywan i inne przedmioty takie jak metronom z jego gabinetu)

Życiorys

Wczesne lata frankfurckie

Adorno urodził się we Frankfurcie jako jedyne dziecko żydowskiego handlarza dynksem i konwertyty na protestantyzm Oscara Alexandra Wisengrunda (1870-1941) i katolickiej śpiewaczki Marii Barbary Adorno (neé Calvelli-Adorno), której druga połowę nazwiska panieńskiego przekształcił we własne nazwisko, przy czym dodał też za swoim imieniem "W.", skrót od nazwiska ojca "Wisengrund". Z całą rodziną żyła też utalentowana muzycznie ciotka Agata. Młody Theodor z pasją oddawał się grze na pianinie na cztery ręce. Radość jego dzieciństwa podnosiły coroczne letnie pobyty w Amorbach. Uczęszczał do Kaiser-Wilhelm-Gymnasium, gdzie okazał się bardzo zdolnym uczniem i które ukończył w wyjątkowo wczesnym wieku 17 lat. W wolnym czasie brał prywatne lekcje kompozycji u Bernharda Seklesa, a w sobotnie popołudnia czytał Krytykę czystego rozumu razem z o 14 lat starszym przyjacielem Siegfriedem Kracauerem - twierdził później, że więcej zawdzięczał tym lekturom niż któremukolwiek ze swoich nauczycieli akademickich. W Uniwersytecie Frankfurckim (obecnie Johann Wolfgang Goethe Universität) studiował filozofię, psychologię, muzykologię i socjologię. Szybko, bo już w 1924 r. ukończył studia na podstawie pracy o Husserlu. W międzyczasie poznał swoich najważniejszych współpracowników ze szkoły frankfurckiej, w tym Maxa Horkheimera i Waltera Benjamina.

Intermezzo wiedeńskie

W czasie swoich studiów we Frankfurcie zajmował się krytyką muzyczną. Wierzył, że stanie się ona jego przyszłym zawodem. Mając ten cel na uwadze, wykorzystał znajomość z Albanem Bergiem (który stał się sławny dzięki operze Wozzeck) by rozpocząć studia w Wiedniu na początku stycznia 1925 r. Nawiązał także kontakty z innymi wielkimi przedstawicielami szkoły wiedeńskiej, Anton von Webernem i Arnoldem Schönbergiem. W jego własnych kompozycjach muzycznych zaznacza się wpływ stylu Berga i Schönberga. Szczególnie rewolucyjna atonalność muzyki Schönberga inspirował 22 letniego filozofa do refleksji nad nową muzyką, które jednak nie zostały dobrze przyjęte przez jej zwolenników. To rozczarowanie pomogło mu zerwać z karierą krytyka i zająć się nauczaniem akademickim i refleksją społeczną. Pozostał jednak redaktorem naczelnym awangardowego czasopisma Anbruch. Ambicje filozoficzne przeważyły już nad pisarstwem muzykologicznym. Ostatnie ważne wpływy z okresu wiedeńskiego wywarły na nim wykłady Karla Krausa, na które uczęszczał razem z Bergiem i György Lukács, którego Teorią powieści entuzjazmował się jeszcze w gimnazjum.

Drugi okres frankfurcki

Po powrocie z Wiednia, Adorno doświadczył nowych przeszkód: Po tym jak opiekun stanowiącej rozległy traktat psychologiczno-filozoficzny pracy habilitacyjnej Adorna Hans Cornelius i jego asystent Max Horkheimer wyrazili co do niej swoje wątpliwości, wycofał ją na początku 1928. Osiągnięcie venia legendi zajęło mu jeszcze trzy kolejne lata, kiedy przedstawił pracę Kierkegaard: Konstruktion des Ästhetischen (Kierkegaard: interpretacja estetyki) swojemu nowemu promotorowi, Paulowi Tillichowi. Tematem wykładu inauguracyjnego Adorna było obecne znaczenie filozofii, przedmiot jego rozważań przez całe dalsze życie. Po raz pierwszy krytykował w nim heglowskie pojęcie całości, antycypując swoją sławną formułę "całość jest nieprawdą" (z Minima moralia). Mimo to uprawnienia zawodowe Adorna zostały w 1933 odwołane przez nazistów, razem z uprawnieniami wszystkich profesorów niearyjskiego pochodzenia.

Pomiędzy pierwszymi wykładami Adorna było seminarium o traktacie Benjamina Ursprung des deutschen Trauerspiels (Pochodzenie tragedii niemieckiej). Jego esej z 1932 Zur gesellschaftlichen Lage der Musik (Sytuacja społeczna muzyki) był wkładem Adorna do pierwszego numeru redagowanego przez Horkheimera czasopisma Zeitschrift für Sozialkunde. Dopiero w 1938 został członkiem Institut für Sozialforschung.

Między Berlinem a Oksfordem (1934-1937)

Pod koniec lat dwudziestych Adorno podczas swoich wizyt w Berlinie nawiązał bliskie relacje z Walterem Benjaminem i Ernstem Blochem (którego prace znał jednak wcześniej - już w 1921 r. zapoznał się z Geist der Utopie pierwszą znaczącą pracą Blocha), tam też poznał Margarethe (Gretel) Karplus (1902-1993), którą poślubił w 1937 w Londynie. W 1934 r. uciekając przed reżimem nazistowskim wyemigrował do Anglii z nadzieją na otrzymanie profesury uniwersytetu w Oksfordzie, nie otrzymawszy spodziewanego stanowiska, podjął studia doktoranckie i poświęcił się studiom nad filozofią Husserla. W 1936 r. Zeitschrift opublikował jeden ze swoich najbardziej kontrowersyjnych tekstów Über Jazz [O Jazzie]. Artykuł ten nie tyle był omówieniem samego zagadnienia jazzu jako pewnego stylu muzycznego, ile pierwszym znaczącym wystąpieniem przeciwko kulturze masowej i bujnemu rozwojowi przemysłu rozrywkowego. Adorno wierzył, że przemysł rozrywkowy jest systemem, poprzez który kontroluje się społeczeństwo i który ogranicza prawdziwą ekspresję artystyczną. Kontakt listowny z Horkheimerem, który żył wtedy na wygnaniu w Stanach Zjednoczonych, choć rzadki, przyniósł Adorno ofertę pracy w Ameryce.

Emigrant w Stanach Zjednoczonych (1938-1949)

Po pierwszej wizycie w Nowym Jorku (1937) powziął postanowienie, by właśnie tam zamieszkać. W Brukseli pożegnał się z rodzicami (którzy dołączyli do niego w 1939), w San Remo z Benjaminem, który wolał pozostać w Europie, co ograniczyło ich kontakt do listów. Krótko po przybyciu do Nowego Jorku Adorno został oficjalnym członkiem Institute for Social Research Horkheimera. Był też konsultantem muzycznym Radio Project kierowanego przez austriackiego socjologa Paul Lazarsfelda projektu badającego wpływ rozwoju radia na społeczeństwo, wkrótce skoncentrował jednak wszystkie swoje wysiłki na współpracy z Horkheimerem. Razem przenieśli się do Los Angeles, gdzie przez następne siedem lat Adorno nauczał i był jednym z kierowników jednostki badawczej Uniwersytetu Kalifornijskiego. Owocem ich wspólnej pracy była książka Dialektyka Oświecenia (Dialektik der Aufklärung) z 1947. W tym ważnym dziele Adorno i Horkheimer analizują tendencję cywilizacji do samozniszczenia. Stawiają w niej tezę, że Oświecenie przekształciło ideę rozumu w irracjonalną siłę. W konsekwencji rozum zaczął dominować nie tylko nad naturą, ale także nad samą ludzkością. W racjonalizacji ludzkości widzą przyczynę powstania faszyzmu i innych systemów totalitarnych. W związku z tym Adorno uznawał za drogę do emancypacji ludzkości nie racjonalizm, a sztukę.

W 1945 zaniechał działalności kompozytorskiej. Motywował to własną sławną opinią, że "pisanie poezji po Auschwitz jest barbarzyństwem (Nach Ausschwitz noch ein Gedicht zu schreiben ist barbarisch).

Adorno i jego krytycy

Krytycy Adorna wywodzą się z wielu środowisk intelektualnych. Są wśród nich marksiści, neopozytywiści (Ralf Dahrendorf, Karl Popper), neokonserwatyści i wielu innych, sfrustrowanych niejasnym stylem pism Adorna. Wielu marksistów oskarża teorię krytyczną o wypaczenie myśli Marksa przez przyjęcie wielu wątków jego filozofii przy jednoczesnym odrzuceniu politycznych celów stanowiących jej istotę.

Marksiści

Według Horsta Müllera, autora Kritik der kritischen Theorie ("Krytyki teorii krytycznej"), Adorno zakłada totalność jako automatyczny system. To założenie jest zgodne z Adornowską ideą społeczeństwa jako systemu samoregulującego się, z którego trzeba się wyzwolić (ale z którego nikt NIE MOŻE się wyzwolić). Dla Adorno ten stan rzeczy był istniejący, choć nieludzki, podczas gdy Müller argumentuje przeciw samemu istnieniu takiego systemu. W tej argumentacji Müller twierdzi, że Teoria Krytyczna nie przynosi ze sobą żadnej praktycznej recepty na zmianę społeczną. Uważa ponadto, że Jürgen Habermas, w szczególności, a szkoła frankfurcka, w ogólności, błędnie rozumieją i interpretują Marksa.

György Lukács, jeden z najwybitniejszych filozofów marksistowskich w XX wieku, w przedmowie z 1962 r. do swej Teorii powieści w sposób bezwzględny określił Adorna jako pensjonariusza rezydencji w "Grand Hotel Abyss". Należy przez to rozumieć Lukácsowskie (który swego czasu wspierał koncepcję "realizmu socjalistycznego" i generalnie był filarem marksizmu w NRD) łączenie Adorna z przestarzałym przed-marksizmem, który oddaje się rozpaczaniu nad niesprawiedliwością społeczną, choć sam rozkoszuje się i korzysta z burżuazyjnego stylu życia.

Pisma

Prace Adorna w oryginale

• Kierkegaard. Konstruktion des Ästhetischen. Tübingen 1933
• Dialektik der Aufklärung. Philosophische Fragmente. Amsterdam 1947 (wraz z Maxem Horkheimerem)
• Philosophie der neuen Musik. Tübingen 1949
• The Authoritarian Personality. New York 1950 (wraz z Else Frenkel-Brunswik, Danielem J. Levinsonem i Nevitt Sanfordem)
• Minima Moralia. Reflexionen aus dem beschädigten Leben. Berlin, Frankfurt a.M. 1950
• Versuch über Wagner. Berlin, Frankfurt a.M. 1952
• Prismen. Kulturkritik und Gesellschaft. Berlin, Frankfurt a.M. 1955
• Zur Metakritik der Erkenntnistheorie. Studien über Husserl und die phänomenologischen Antinomien. Stuttgart 1956
• Dissonanzen. Musik in der verwalteten Welt. Göttingen 1956
• Aspekte der Hegelschen Philosophie. Berlin, Frankfurt a.M. 1957
• Noten zur Literatur I. Berlin, Frankfurt a.M. 1958
• Klangfiguren. Musikalische Schriften I. Berlin, Frankfurt a.M. 1959
• Mahler. Eine musikalische Physiognomie. Frankfurt a.M. 1960
• Noten zur Literatur II. Frankfurt a.M. 1961
• Einleitung in die Musiksoziologie. Zwölf theoretische Vorlesungen. Frankfurt a.M. 1962
• Sociologica II. Reden und Vorträge. Frankfurt a.M. 1962 (wraz z Maxem Horkheimerem)
• Drei Studien zu Hegel. Frankfurt a.M. 1963
• Eingriffe. Neun kritische Modelle. Frankfurt a.M. 1963
• Der getreue Korrepetitor. Lehrschriften zur musikalischen Praxis. Frankfurt a.M. 1963
• Quasi una fantasia. Musikalische Schriften II. Frankfurt a.M. 1963
• Moments musicaux. Neu gedruckte Aufsätze 1928-1962. Frankfurt a.M. 1964
• Jargon der Eigentlichkeit. Zur deutschen Ideologie. Frankfurt a.M. 1964
• Noten zur Literatur III. Frankfurt a.M. 1965
• Negative Dialektik. Frankfurt a.M. 1966
• Ohne Leitbild. Parva Aesthetica. Frankfurt a.M. 1967
• Berg. Der Meister des kleinsten Übergangs. Wien 1968
• Impromptus. Zweite Folge neu gedruckter musikalischer Aufsätze. Frankfurt a.M. 1968
• Sechs kurze Orchesterstücke op. 4. Milano 1968
• Komposition für den Film. München 1969 (wraz z Hannsem Eislerem)
• Stichworte. Kritische Modelle 2. Frankfurt a.M. 1969

Polskie przekłady

• Filozofia nowej muzyki, tłum. Fryderyka Wayda, PIW, Warszawa 1974
• Liryka a społeczeństwo, tłum. b.d. [w:] Andrzej Mencwel (red.), W kręgu socjologii literatury, PIW, Warszawa 1980
• Miejsce narratora we współczesnej powieści, tłum. b.d. [w:] Ryszard Handke (red.), Teoria form narracyjnych w niemieckim kręgu językowym, Wyd. Literackie, Kraków 1980
• W kwestii: co jest niemieckie? tłum. Krystyna Górniak, [w:] Jerzy W. Borejsza i Stefan H. Kaszyński (red.), Po upadku Trzeciej Rzeszy, Czytelnik, Warszawa 1981
• Ucho, dzban i pierwsze doświadczenie, tłum. Małgorzata Łukasiewicz, [w:] Literatura na świecie nr 7 (123), Warszawa 1981
• Rozmowa Eliasa Canttiego z Theodorem W. Adorno, tłum. Anna Wołkowicz, [w:] Literatura na świecie nr 8 (133), Warszawa 1982
• Socjologia i dialektyka, tłum. b.d. [w:] Edmund Mokrzycki (red.), Kryzys i schizma. Antyscjentystyczne tendencje w socjologii współczesnej, PIW, Warszawa 1984
• Elementy antysemityzmu. Granice oświecenia, tłum. Zofia Rybicka, [w:] Hubert Orłowski (red.), Wobec faszyzmu, PIW, Warszawa 1985 (wraz z Maxem Horkheimerem)
• O społecznej sytuacji muzyki, tłum. Jerzy Łoziński, [w:] Jerzy Łoziński (red.), Szkoła frankfurcka, Kolegium Otryckie, Warszawa 1985-1987
• Spengler dziś, tłum. Janusz Stawiński, [w:] ibid.
• Dialektyka negatywna, PWN, Warszawa 1986
• Teoria estetyczna, tłum. Leon Kasajew, [w:] Stefan Morawski (red.), Zmierzch estetyki - rzekomy czy autentyczny? Czytelnik, Warszawa 1987
• Sztuka i sztuki, PIW, Warszawa 1990
• Dialektyka oświecenia. Fragmenty filozoficzne, IFiS PAN, Warszawa 1994 (wraz z Maxem Horkheimerem)
• Teoria estetyczna, PWN, Warszawa 1994
• Minima moralia. Refleksje z poharatanego życia, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1999
• Minima moralia - refleksje ze strzaskanego życia, tłum. b.d. [w:] Lewą Nogą nr 13, Warszawa 2001
• Tabu seksualne a współczesne prawo, tłum. Jacek Zychowicz, [w:] Lewą Nogą nr 14, Warszawa 2004
• O literaturze, Czytelnik, Kraków 2005
• Rozum i objawienie, tłum. Adam Lipszyc, [w:] Kronos nr 1 (1), Warszawa 2007

Ważniejsze opracowania

• Antoni Malinowski, Szkoła frankfurcka a marksizm, PWN, Warszawa 1979
• Beata Sierocka, Prolegomena do filozofii krytycznej. Wokół negatywnej dialektyki Th.W. Adorno, Wyd. Uniw. Wrocławskiego, Wrocław 1991
• Herman Mörchen, Władza i panowanie u Heideggera i Adorna, Oficyna Naukowa, Warszawa 1999
• Karol Sauerland, Kilka pojęć z estetyki Theodora W. Adorno, [w:] Karol Sauerland, Od Diltheya do Adorna. Studia z estetyki niemieckiej, PIW, Warszawa 1986