Przypadek

Przypadek - kategoria gramatyczna głównie języków fleksyjnych, przez którą odmieniają się rzeczowniki, przymiotniki, liczebniki, zaimki, imiesłowy (określane przez to zbiorczym mianem imion), a niekiedy też czasowniki (co w języku polskim nie występuje).

Historia

Teoria deklinacji została wypracowana w Grecji w IV wieku p.n.e. Również Grecy nadali przypadkom nazwy, które przez Rzymian zostały przetłumaczone na łacinę. Nazwy przypadków w języku polskim (a także sam termin przypadek, łac. casus) są częściowo tłumaczeniami terminów łacińskich. Również kolejność przypadków odpowiada mniej więcej kolejności zaproponowanej przez gramatyków starożytnych.

Istota systemu deklinacyjnego

System deklinacyjny jest niezbędny do ustalenia właściwych relacji poszczególnych wyrazów w zdaniu. Konsekwencją jego istnienia jest swoboda kształtowania kolejności wyrazów w zdaniu: podmiot, orzeczenie i dopełnienie nie mają raz na zawsze ustalonych miejsc, mogą następować w dowolnej kolejności.

Języki mające przypadki mają ich zwykle 4-7, zdarzają się też języki z 2 przypadkami jak bułgarski (zwykle zanikający uprzednio bogatszy system), czy też kilkunastoma (z których część powstała przez fonetyczną inkorporację uprzednio niezależnych morfemów) jak fiński lub węgierski (trzeba jednak pamiętać, że języki te, jako aglutynacyjne, nie są w tym zestawieniu adekwatne).

Nomenklatura

Przypadkom różnych języków nadaje się takie same nazwy – jest to czasem mylące, ponieważ zasięg użycia przypadka o tej samej nazwie bywa w różnych językach odmienny - np. zastosowanie "dopełniacza" w językach polskim i niemieckim w niewielkim stopniu się pokrywa.

Z drugiej zaś strony system deklinacyjny języków indoeuropejskich, jako odziedziczony po wspólnym przodku – języku praindoeuropejskim – wykazuje nadal wiele cech wspólnych. Przykładowo każdy dopełniacz (i polski, i niemiecki) ma funkcję posesywną.

Klasyfikacja

Język	Przypadki	Uwagi
węgierski	29
fiński	16
baskijski	12
czeczeński	8
Sanskryt	8
chorwacki	7
litewski	7
łotewski	7
czeski	7
polski	7
ukraiński	7
serbski	7
łacina	6	plus szczątkowy miejscownik
słowacki	6	plus szczątkowy wołacz
rosyjski	6
białoruski	6
słoweński	6
greka	5	odnosi się do greki starożytnej
rumuński	5	w innym ujęciu: 2
nowogrecki	4
niemiecki	4
wilamowski	4
pruski	4	plus szczątkowy wołacz
arabski	3	w dialektach zupełny zanik deklinacji
bułgarski	2
macedoński	2
angielski	2	odmienne tylko zaimki

Podstawowy podział przypadków przebiega pomiędzy casus recti (przypadki niezależne) oraz casus obliqui (przypadki zależne). Te pierwsze to mianownik i wołacz, te drugie to reszta. W językach indoeuropejskich obserwuje się tendencję do stopniowej redukcji liczby przypadków tak, by pozostał tylko jeden casus rectus oraz jeden casus obliquus. Ponadto w wielu językach europejskich (np. w języku francuskim i angielskim) zróżnicowanie form przypadka ogranicza się do zaimków.

Tabelka obok pokazuje orientacyjnie liczbę przypadków w różnych językach. Należy zwrócić uwagę, że jakkolwiek tabelka uporządkowana jest w kolejności malejącej liczby przypadków, nie znaczy to jednak, że we wszystkich językach panuje bezspornie tendencja do ich redukcji. Przeciwnie, niektóre języki (np. litewski) mają tendencje do przebudowy systemu i zwiększania liczby przypadków.

Przypadki w językach indoeuropejskich

• mianownik (nominativus)
• dopełniacz (genetivus)
• celownik (dativus)
• biernik (accusativus)
• ablatyw (ablativus)
• narzędnik (instrumentalis)
• miejscownik (locativus)
• wołacz (vocativus)

To, że biernik, ablatyw i miejscownik wskazują kolejno kierunek ruchu, jego punkt początkowy oraz aktualne położenie jest reliktem deklinacji praindoeuropejskiej.

Zagadnieniem związanym z tematyką przypadków są tzw. funkcje syntaktyczne przypadków. Nawet w językach o dużej liczbie przypadków i rozwiniętej fleksji (polski - 7, łacina - 6/7, greka - 5) poszczególne przypadki spełniają po kilka funkcji syntaktycznych. Np. dopełniacz, oprócz funkcji posesywnej, pełni też funkcję porównawczą, bo występuje w wyrażeniach porównawczych typu większy od czego?, funkcję separatywną typu odrywać coś od czego? itp. Takie pomieszanie funkcji wynika częściowo z synkretyzmu przypadków, a częściowo z dostosowywania pierwotnych ich funkcji do nowych zadań.

Przypadki w języku polskim

Przykładowa odmiana przez przypadki

Przypadek	Skrót	Odmiana
Mianownik	M.	góra	ojczyzna	wiatr
Dopełniacz	D.	góry	ojczyzny	wiatru
Celownik	C.	górze	ojczyźnie	wiatrowi
Biernik	B.	górę	ojczyznę	wiatr
Narzędnik	N.	górą	ojczyzną	wiatrem
Miejscownik	Ms.	górze	ojczyźnie	wietrze
Wołacz	W.	góro	ojczyzno	wietrze

Język polski zachował siedem przypadków z pierwotnego zestawu ośmiu.

W przypadku każdego z tych odmienionych wyrazów możemy wydobyć tematy oboczne oraz oboczności.

Do mianownika często dopisuje się zero morfologiczne.

Tematy oboczne:
- gór-: górz-

Oboczności (tzw. wymiana liter)

- r : rz

Przymiotniki wykazują szczątkowo, oprócz odmiany przymiotnikowej, również odmianę rzeczownikową. Formy te to np. nom. zdrów oraz dpn. i celownik w wyrażeniach typu z grecka i po grecku. W liczbie mnogiej wołacz jest zawsze równy mianownikowi.

                                                          ŁATWIEJ

M. (mianownik) - (kto ? co?) (to jest) D. (dopełniacz) - (kogo ? czego ?) (nie ma) C. (celownik) - (komu ? czemu ?) (przyglądam się) B. (biernik) - (kogo ? co ?) (widzę) N. (narzędnik) - (z kim ? z czym ?) (idę z) Msc.(miejscownik) - (o kim ? o czym ?) (myślę o) W! (wołacz) - (Hej, O, Witaj) (Hej, O, Witaj)

Tytuł tabeli

M. (mianownik)	D. (dopełniacz)	C. (celownik)
N. (narzędnik)	Msc.(miejscownik)	W! (wołacz)
komórka	komórka	komórka
komórka	komórka	komórka
komórka	komórka	komórka
komórka	komórka	komórka
komórka	komórka	komórka
komórka	komórka	komórka

Przypadki w językach ugrofińskich

Języki ugrofińskie są językami fleksyjno-aglutynacyjnymi. W miejscu przyimków znanych z języków indoeuropejskich pojawiają się formanty, które przez tradycyjną gramatykę traktowane są jako przypadki – stąd ich wielość.

Język fiński

W języku fińskim istnieje piętnaście przypadków. W wielu podręcznikach można znaleźć różną ich liczbę, od 14 do 18, w zależności od sposobu sklasyfikowania przypadków wymarłych, pozostałych jedynie w utartych zwrotach. Większość końcówek przypadków funkcjonuje w językach indoeuropejskich (w tym polskim) jako przyimki. Przypadki dzielą się wewnętrznie na gramatyczne, mające podobne funkcje do polskich (np. mianownik, biernik), lokalne, określające relacje miejsca w stosunku do desygnatu, oraz tzw. przypadki marginalne, rzadko używane w języku współczesnym i często zastępowane przyimkami i poimkami. Oprócz tych 15 przypadków istnieje dalszych 12 przypadków przysłówkowych. które używane są bardzo rzadko i zazwyczaj w skostniałych strukturach, np. prolativus, określający relację drogi i sposób poruszania się, np. ohitse - obok, meritse - przez morze, morzem, puhelimitse - przez telefon.

Przypadek tworzy się w sposób podobny jak np. w języku polskim - dodając końcówkę przypadka do rdzenia wyrazu. Końcówki przypadków są niezależne od poszczególnych typów morfologicznych rzeczowników - mają charakter dystrybutywny. Końcówki liczby mnogiej są w większości identyczne z końcówkami liczby pojedynczej, przy czym między rdzeniem i odpowiednim sufiksem dochodzi wrostek -i- (np. l. p. talossa, l. mn. taloissa. Wyjątkiem jest mianownik liczby mnogiej, przyjmujący końcówkę -t-, talot)

Nie wszystkie przypadki używane są równie często. Najczęściej pojawiają się: mianownik l. poj - 35,24 proc (spośród wszystkich form deklinacyjnych), dopełniacz l. poj - 15,69 proc., mianownik l. mn. - 9,89 proc. najrzadziej - abessivus - 0,01 proc.

Grupy przypadków

Przypadki fińskie możemy podzielić na cztery zasadnicze grupy:

• gramatyczne - nominativus, genetivus, accusativus, partitivus
• lokalizacji wewnętrznej - inessivus, illativus, elativus
• lokalizacji zewnętrznej - adessivus, ablativus, allativus
• marginalne i abstrakcyjne - prolativus, translativus, abessivus, instructivus, comitativus, essivus

Niekiedy wyróżnia się grupę lokalizacji abstrakcyjnej - abessivus, essivus, translativus.

Lista przypadków w języku fińskim

Nazwa przypadka	Pytania	Sg.	Pl
Nominativus	kto? co?	-	-t
Partitivus	Ile (czego)? kogo? czego?	-a/ -ä ,-ta/-tä	-a, -ita, -ja
Genetivus	kogo? czego?	-n	-n, -den, tten, in, ten, en
Accusativus I	kogo? co?	=Gen	=Nom
Accusativus II	kogo? czego?	=Nom	=Gen
Essivus	jako kto? jako co?	-na/-nä	=sing.
Translativus	w kogo? w co?	-ksi	=sing.
Comitativus	z kim? z czym?	-	-ne + suf. dzierż.
Prolativus	jak? którędy?	-	-tse
Abessivus	bez kogo? bez czego?	-tta / ttä	=sing.
Instructivus	jak? kim? czym?	-n	=sing.
Inessivus	w kim? w czym? gdzie?	-ssa/-ssä	=sing.
Elativus	od kogo? od czego? skąd?	-sta/-stä	=sing.
Illativus	w kogo? w co? dokąd?	-n, hVn, -seen	-in, -hin, -iin
Adessivus	na kim? na czym? gdzie?	-lla/-llä	=sing.
Ablativus	znad (od) kogo? czego? skąd?	-lta/-ltä	=sing.
Allativus	na kogo? na co? dokąd?	-lle	=sing.

Przykładowa odmiana wyrazu

• Nominativus kirja: Tämä on kirja - To jest książka.
• Partitivus kirjaa: Ostin kolme kirjaa - Kupiłem trzy książki.
• Genetivus kirjan: Sitä saat tehdä kirjan mukana - To trzeba zrobić według książki.
• Accusativus I. kirjan Pekka on myynyt tuomoisen kirjan. - Piotr sprzedał taką książkę.
• Accusativus II. kirja: Anna kirja. - Daj książkę.
• Essivus kirjana: Hän osti se kirjana - Kupił to jako książkę (w charakterze książki)
• Translativus: kirjaksi: Minun artikelit tulivat lopuksi kirjaksi. Moje artykuły zmieniły się w końcu w książkę.
• Abessivus kirjatta: Kirjoita se kirjatta! (napisz to bez książki) (choć częstsza jest forma ilman kirjaa)
• Inessivus kirjassa Olen etsinut tätä kirjassa - szukałem tego w książce.
• Illativus kirjaan: Pane rahaa kirjaan! - włóż pieniądze do książki!
• Elativus kirjasta: Mistä kirjasta tiedät? - Z jakiej książki to wiesz?
• Adessivus kirjalla: Kuppi on kirjalla - Filiżanka jest na książce.
• Allativus kirjalle: Panna se kirjalle - połóż to na książkę.
• Ablativus kirjalta: Ota kuppi kirjalta - zdejmij filiżankę z książki!

Zobacz też

• lista przypadków

Bibliografia

• Czesław Kudzinowski: Gramatyka języka fińskiego. Poznań: Wydawnictwa naukowe UAM, 1978.brak strony w książce