Paul Tillich

Paul Tillich

Paul Johannes Tillich (ur. 20 sierpnia 1886 w Starzeddel w Brandenburgii (obecnie Starosiedle w woj. lubuskim), zm. 22 października 1965) – protestancki teolog i filozof.

Tillich sam o sobie mówił, że jest człowiekiem pogranicza, które to wpisane było w historię jego życia oraz później ukształtowało go jako filozofa i teologa.

Uważał, że pogranicze nosił w sobie już choćby z tej racji, że był dzieckiem rodziców pochodzących z różnych stron Niemiec, czym tłumaczył ich odmienne temperamenty. Ojciec jego, surowy pastor pruski, reprezentował tradycje wschodnich Niemiec, zaznaczone skłonnością do nostalgii, silnym poczuciem obowiązku, świadomością winy. Matka, urodzona w Nadrenii, w pamięci jego pozostała jako uosobienie ruchliwości, smakowania i czerpania radości z życia. Paul, wcześnie osierocony przez matkę, dorastał pod opieką ojca, w sporach z którym kształtowała się jego postawa intelektualna i etyczna.

Nagrobek Tillicha

Tillich, wychowany w małym pruskim miasteczku, a właściwie na jego obrzeżach skąd już było widać pola, tęsknił do wielkiego świata. Kiedy wyjechał do Berlina, aby podjąć naukę w gimnazjum klasycznym, zafascynowany był miastem, jego gwarem, tempem życia. Pozostając do końca życia mieszkańcem wielkich metropolii, zawsze nosił w sobie tęsknotę za zapachem wsi, który zapamiętał z dzieciństwa.

Lata spędzone w gimnazjum zaowocowały nie tylko znajomością starożytnych języków, ale też umiłowaniem kultury antycznej i całej tradycji humanistycznej. W 1904 roku rozpoczął studia filozoficzne i teologiczne, studiując kolejno w Berlinie, Halle, Tybindze, Wrocławiu. Dużo w tym czasie czytał, głównie klasycznych filozofów niemieckich: Kanta, Fichtego, Hegla, Schleiermachera. Jak całe ówczesne pokolenie młodych pastorów był pod wielkim wpływem myśli Kierkegaarda. Największe jednak znaczenie dla jego formacji duchowej miały poglądy religijne późnego Schellinga, które były przedmiotem zarówno jego pracy doktorskiej z filozofii z 1910 roku, jak i rozpoczętych bezpośrednio po obronie studiów licencjackich z teologii.

Przez dwa lata był pastorem w robotniczej dzielnicy Berlina, zetknięcie się ze środowiskiem raczej obojętnym wobec zagadnień religijnych było dla niego szokiem.

Kiedy wybuchła wojna, Tillich, wychowanek pruskiej szkoły, zgłosił się na ochotnika, zostając kaznodzieją polowym. W armii służył od 1914 roku do 1919, okrucieństwo wojny pozostało dla niego na zawsze traumatycznym doświadczeniem.

Był bardzo wrażliwy na przyrodę, wielkim przeżyciem były dla niego coroczne wyjazdy nad Morze Bałtyckie, które wpłynęły na ukształtowanie jego wyobraźni i pod wpływem których ukształtowany został język symboli, jakim posługiwał się później w swoich pismach. Kiedy pisał o granicy między skończonym i nieskończonym, odwoływał się do obrazu z dzieciństwa: granicy między skończonym lądem i nieskończonością morza.

W twórczości Paula Tillicha można wyróżnić dwa okresy; pierwszy, „niemiecki” trwa od 1933 roku, drugi „amerykański” obejmuje resztę jego życia. Tillich swoją naukową twórczość rozpoczyna od prac poświęconych Schellingowi, w których, jak wspomina, ujawnia się jego „romantyczna relacja do natury”. Okres niemiecki to czas, w którym krystalizują się główne idee Tillicha. W tych latach powstają znaczące – stanowiące „decydujące kroki na drodze poznawczej” – artykuły: The Idea of Theoloy of Culture, The Overcoming of the Concept of Religion In the Philosophy of Religion, The Kairos, The Protestant Principle and the Proletarian Situation. W latach 1919-1933 powstają również książki; Religiose Verwirklichung, The Interpretation of History oraz The Protestant Era. Okres ten to także intensywna praca nad dziełami, które ukażą się już w Stanach Zjednoczonych. W tych latach Tillich pisze-złożoną do druku dopiero w 1950 roku – książkę The Courage to Be oraz rozpoczyna pracę nad największym swym dziełem, trzytomową Systematic Theology. Jest to również czas fascynacji ideami religijnego socjalizmu oraz czas dyskusji i sporów (w których było miejsce na Tak i na Nie) zarówno z religijnie myślącym Kierkegaardem, jak i z Marksem i Nietzschem. Rok 1933 kończy ten okres; Tillich zagrożony represjami sięgających po władzę nazistów, dzięki pomocy Richarda Niebuhra, wyjeżdża do Stanów Zjednoczonych, gdzie spędza resztę życia. Wśród pozycji, które ukazały się już w Ameryce, trzeba przede wszystkim wymienić Systematic Theology, Tillichowskie opus magnum, którego kolejne tomy ukazują się w latach 1951, 1957, 1963; dzieło fascynujące erudycją, ogromem poruszanych zagadnień, nowatorstwem rozwiązań. Inne znaczące pozycje tego okresu to: poświęcone teorii pojednania- Love, Power, Justice (1954), analizom wiary – Dynamics of Faith (1958) (tłum. Polskie 1987). Wraz z pracą Christianity and the Encounter of the World Religions (1963) Tillich wkracza swą refleksją w obszar dyskusji pomiędzy chrześcijaństwem a innymi tradycjami religijnymi ( w tym wypadku buddyzmem). Dalsze ważkie prace w tym zakresie, obejmujące zagadnienia filozofii, teologii i religioznawstwa, otwierające perspektywę budowy filozofii religii ugruntowanej na bogatym materiale religioznawczym przerywa śmierć filozofa w 1965 roku. Wśród zbiorowych wydań prac Tillicha najważniejsze stanowi wydane w Stuttgarcie dwunastotomowe Gesammelte Werke, z którego tom piąty wydany w 1964 roku nosi tytuł Die Frage nach dem Unbedingten, Schriften zur Religionsphilosophie, oddany w polskim przekładzie jako Pytanie o Nieuwarunkowane.

Główne dokonania filozoficzne

P. Tillich podjął próbę dokonania syntezy teologii i filozofii, w związku z czym najbardziej adekwatna dla określenia całokształtu jego poglądów jest nazwa "teologia filozoficzna". Zdaniem Tillicha zarówno teologia, jak i filozofia, stawiają pytania dotyczące istoty bytu. W odróżnieniu od teologii, filozofia zajmuje się bytem samym w sobie, zaś obiektywizm poznania filozoficznego powoduje radykalne oddzielenie podmiotu poznającego od poznawanego przedmiotu. Teologia natomiast nie stara się o bezwzględny obiektywizm poznawczy; stosunek teologa do przedmiotu poznania jest subiektywny (egzystencjalny) i przesycony wiarą, a w związku z tym nie jest zależny bezpośrednio od wyników badań naukowych. System teologiczno-filozoficzny wypracowany przez P. Tillicha opierał się głównie na ontologii, pojmowanej jako dynamiczna całość bytu. U podstaw takiego jej pojmowania tkwiło przekonanie, iż wszystkie elementy bytu zmieniają się w procesie rozwoju historycznego. Podstawy rzeczywistości dadzą się, zdaniem Tillicha, określić za pomocą pojęć, takich jak: „moc bytu”, „głębia”, „grunt i sens bytu”, „to, co nieuwarunkowane”. Pojęcia te, i im podobne, funkcjonują jako symbole oddające część prawdy o świecie.

Zamiarem P. Tillicha było odnalezienie takiej interpretacji przesłania chrześcijańskiego, która byłaby adekwatna do sytuacji świata XX w. Podjął się on zadania dokonania możliwie wszechstronnej syntezy chrześcijaństwa i kultury świeckiej. Kulturę pojmował jako całokształt zagadnień dotyczących dynamicznie rozwijającej się rzeczywistości przyrodniczej, technicznej, społecznej i politycznej. Metodę stosowaną w uprawianej przez siebie teologii filozoficznej nazywał metodą „korelacji”.Oznacza ona badanie aktywnego oddziaływania pomiędzy rzeczywistością boską a ludzką, oddziaływania dokonującego się na obszarze refleksji intelektualnej, obszarze wyznaczonym przez zadane pytania i udzielane odpowiedzi.

W swoim opus vitae, w Systematic Theology, P. Tillich starał się udzielić odpowiedzi na pytania dotyczące człowieka i otaczającego go świata. Pytał o rozum, byt, egzystencje, życie, historię. Odpowiedzi, jakich udzielał, były następujące: Objawienie, Bóg, Chrystus, Duch, Królestwo Boże. Na gruncie rozważań antropologicznych Tillich określał człowieka jako byt stawiający pytania o byt i jego sens. Człowiek stanowi złożenie natury „esencjalnej” i „egzystencjalnej”. Natura egzystencjalna – w przeciwieństwie do esencjalnej – jest grzeszna, gdyż wyobcowana z prawdziwego bytu. Wyobcowana zaś to potrójna separacja wobec: „gruntu bytu” (boga), samego siebie i bliźnich. Analizując stosunek wzajemny Boga i świata, Tillich obrał „trzecią drogę, drogę pomiędzy naturalizmem a nadnaturalizmem, co oznacza, iż nie oddzielał radykalnie Boga od człowieka, ale również wiele razy na temat symboli. Funkcja symboli ma polegać na ochronie tajemnicy bożej, w związku z czym nie można ich pojmować dosłownie, gdyż wówczas popada się w idolatrię. W odniesieniu do pojęcia „religia” Tillich stwierdzał, iż obejmuje ona wszystkie możliwe obszary ludzkiego ducha, wszystkie sfery ludzkiej egzystencji. W jego przekonaniu religia nigdy nie zniknie, bowiem człowiek nigdy nie przestanie pytać o sens życia. Warto podkreślić, iż Tillichowskie, szerokie rozumienie religii umożliwia prowadzenie sensownego dialogu z religiami niechrześcijańskimi.

Bibliografia

• Szmyda J., Leksykon: Filozofowie współcześni, Wydawnictwo Krakowskie, Bydgoszcz- Kraków 1999,
• Tillich P., Pytanie o Nieuwarunkowane, Wydawnictwo Znak, Wydawnictwo Znak, Kraków 1994,
• Tillich P., Teologia systematyczna, Wydawnictwo Antyk, Kęty 2004- 2005, ISBN 83-88524-91-7