Monzaemon Chikamatsu

pomnik Chikamatsu Monzaemona w Amagasaki

Chikamatsu Monzaemon (近松門左衛門), prawdziwe imię Sugimori Nobumori, 杉森信盛, (ur. 1653, zm. 6 stycznia 1725) - japoński pisarz sztuk w jōruri (typ japońskiego teatru marionetek, później znanego jako bunraku), a także aktor w teatrze kabuki. Znany jako japoński Szekspir. Pochodził z rodziny samurajów. Źródła podają różne miejsca jego urodzenia: prowincję Echizen, Hagi lub Nagato. Napisał także książkę lekarską.

Życiorys

Chikamatsu urodził się w prowincji Echizen (obecnie wschodnia część prefektury Fukui) jako drugi syn w rodzinie samurajskiej. Przypuszcza się, że w młodości służył na dworze szlacheckim w Kioto, gdzie przeniosła się cała jego rodzina, jednak brak jest dokładniejszych wiadomości na temat wczesnych lat jego życia. Uważa się, że w tym właśnie okresie Chikamatsu zdobył wykształcenie klasyczne. Prawdopodobnie pod wpływem kontaktów z teatrem Chikamatsu postanowił porzucić życie samuraja i rozpocząć karierę dramaturga. Początkowo, w wieku około trzydziestu lat, związał się z niezwykle wówczas popularnym kantorem Uji Kaga-no-jō (1635-1711), dla którego napisał swój pierwszy ważny utwór Yotsugi Soga (世継曾我 Dziedzic rodu Soga) wystawiony w 1683 roku. Sztuka okazała się być tak wielkim sukcesem, że sławny kantor Takemoto Gidayū (1651-1714) otworzył nią sezon w swoim teatrze Takemoto-za w Osace.

W latach późniejszych Chikamatsu stworzył na potrzeby Gidayū wiele innych sztuk jōruri, w tym sławną Shusse Kagekiyo (出世景清 Kagekiyo zwycięski, 1685). Na współpracy tej skorzystali niewątpliwie obaj artyści: Gidayū, który po sukcesie Yotsugi Soga potrzebował utworów na wysokim poziomie, które pozwoliłyby mu kontynuować pasmo sukcesów oraz Chikamatsu, który wcześniej współpracując z Uji Kaga-no-jō nie mógł w pełni się rozwijać i usamodzielnić, u Gidayū znalazł natomiast potrzebę stworzenia czegoś nowego, duch nowatorstwa, którego brakowało Kaga-no-jō. Ich kooperacja zrodziła nowe trendy w świecie jōruri, stąd też w his torii gatunku okres przed i po ich współpracy dzieli się zazwyczaj na „stare” i „nowe” jōruri.

W latach 1684-1703, oprócz utworów przeznaczonych dla teatru lalkowego, tworzył także Chikamatsu sztuki kabuki, głównie dla Sakaty Tōjūrō (1647-1709), uznanego za jednego z najwybitniejszych aktorów tego okresu. W 1703 powrócił do jōruri pisząc Sonezaki shinjū (曽根崎心中　Samobójstwo kochanków w Sonezaki), sztukę uznaną za pierwszy utwór nurtu sewajōruri, czyli sztuk, podobnie jak w prozie ukiyozōshi, traktujących o uczuciach czy zwyczajach współczesnych autorowi i doskonale przez niego znanych i rozumianych mieszczan.

Ogólnie sztuki jōruri autorstwa Chikamatsu podzielić można na dwie grupy: dramaty jidaimono, czyli opowieści traktujące głównie o legendarnych wojownikach czy wielkich historiach miłosnych, których akcja dzieje się przed okresem Edo, oraz na utwory sewamono. Tematem sztuk sewamono stawały się często wydarzenia autentyczne, takie jak chociażby samobójstwa nieszczęśliwych kochanków czy opowieści o kurtyzanach. Tematyka ta sprawiła, że dramaty sewamono zyskiwały ogromna popularność i były wysoko cenione zarówno przez znawców teatru, jak i przeciętnych widzów. Po sukcesie Sonezaki shinjū Chikamatsu całkowicie porzucił kabuki na rzecz teatru lalkowego i przeniósł się z Kioto do Osaki.

Obecnie znanych jest ponad sto sztuk jōruri autorstwa Chikamatsu, chociaż istnieją również sztuki, o których uważa się, że mogły zostać przez niego napisane, nie ma jednak na to wystarczających dowodów. Wśród dramatów z gatunku jidaimono wciąż wystawiane pozostają między innymi Keisei hangonkō (Kurtyzana, czyli o wonności przeciw duchom, 1708), czy Kokusenya kassen (国性爺合戦 Bitwy Koksingi, 1715), natomiast wśród sztuk sewamono Sonezaki shinjū, Shinjūten-no Amijima (心中天網島 Samobójstwo kochanków w niebiańskiej Amijima, 1720), Meido-no hikyaku (冥途の飛脚 Posłaniec do piekła, 1711) czy Horikawa nami-no tsuzumi (堀川波鼓 Rzeka Hori, czyli echo bębna na falach, 1707).

Joruri

• Yotsugi Soga (世継曾我　1683)
• Shusse kagekiyo (出世景清 1685)
• Sonezaki shinju (曾根崎心中 1703)
• Horikawa nami-no tsuzumi (堀川波鼓 1707)
• Meido-no hikyaku (冥途の飛脚 1711)
• Kokusenya kassen (国性爺合戦 1715)
• Heike nyogogashima (平家女護島 1719)
• Shinjuten-no Amijima (心中天網島 1720)
• Onnagoroshi abura-no jigoku (女殺油地獄 1721)

Bibliografia

1. Donald Keene, 1976, World Within Walls (Świat za ścianami), Holt, Rinehart and Wilson, Nowy York.
2. Mikołaj Melanowicz, 1994, Literatura Japońska t. 1, PWN, Warszawa.

Zobacz też

• Joruri
• Kabuki
• Teatr japoński