Szczerbiec

Rękojeść Szczerbca

Szkice miecza koronacyjnego wykonane około 1764 r.

Szczerbiec – miecz koronacyjny królów Polski, jeden z najcenniejszych zabytków i unikatowe świadectwo polskiej historii. Jedyne zachowane insygnium koronacyjne dynastii piastowskiej. Szczerbiec kładziono na ołtarzu konfesji jeszcze przed przyjściem do katedry orszaku z królem. Był następnie przepasywany królom polskim podczas koronacji.

Wbrew tradycji nazwa miecza wiąże się ze szczerbą (modica laesura) która znajduje się nie na ostrzu, lecz w środku głowni.

Historia

Szczerbiec powstał najprawdopodobniej w Polsce na przełomie XII i XIII wieku, lub w kręgu nadreńskiej sztuki złotniczej. Pierwszym udokumentowanym źródłowo jego posiadaczem był książę mazowiecki Bolesław I (1208-1248). Pierwszy raz został użyty w 1320 roku podczas koronacji Władysława Łokietka. Współcześni autorzy wiąże hipotetycznie pochodzenie Szczerbca z Bolesławem (zm. 1248), synem Konrada mazowieckiego. W późniejszych latach miał się dostać Szczerbiec w ręce Władysława Łokietka i był użyty przy jego koronacji w 1320.

Szczerbiec z nazwy wymienił po raz pierwszy Długosz przy koronacji Kazimierza Jagiellończyka (1447), „Jan Głowacz z Oleśnicy, wojewoda sandomierski, trzymał miecz Szczerbcem zwany". Od tej pory Szczerbiec występuje przy opisach koronacji. Sadowski autor pierwszego naukowego opracowania miecza, datował go na I ćwierć XIII w. i wiązał jego proweniencję z kręgiem nadreńskim. Miecz stanowić miał własność Krzyżaków, od których dostał się w ręce Konrada I mazowieckiego, znanego dobroczyńcy Krzyżaków.

W czasie potopu szwedzkiego król Jan Kazimierz zabrał go ze sobą na Śląsk. W roku 1795 Szczerbiec został zrabowany ze Skarbca Koronnego na Wawelu przez Prusaków. W roku 1884 został wykupiony z kolekcji ambasadora Rosji w Paryżu, Aleksandra P. Bazilewskiego, i trafił do Ermitażu w Petersburgu. Do Polski, na Wawel, trafił ponownie w 1928 roku, na mocy traktatu ryskiego. W obliczu wybuchu II wojny światowej Szczerbiec wraz z innymi najcenniejszymi zabytkami w 1939 roku został wywieziony do Kanady. W roku 1959 powrócił na Wawel. Szczerbiec obecnie przechowywany jest w Państwowych Zbiorach Sztuki na Wawelu.

Legenda

Według legendy z Kroniki wielkopolskiej miecz został wyszczerbiony kiedy Bolesław I Chrobry uderzył nim o Złotą Bramę wyjeżdżając z Kijowa w 1018 roku. Miecz ten wraz z koroną i jabłkiem miał otrzymać Chrobry od cesarza Ottona III w r. 1000. Podanie to nie posiada znamion prawdziwości, ponieważ Złota Brama w tym czasie jeszcze nie istniała (istniała natomiast Wielka brama kijowska księcia Włodzimairza, którą rozbudował jego syn Jarosław, jako Złotą), Kronika Wielkopolska powtórzyła je za Gallem Anonimem, który opisał taką sytuację w Kronice Polskiej. Gall pisał niemal na sto lat przed prawdopodobnym wykuciem Szczerbca. Autor Kroniki wielkopolskiej chciał najprawdopodobniej dodać nieco splendoru insygniom koronacyjnym polskich władców. Szczerba, rysa powinna była powstać od uderzenia w bramę raczej na brzegu ostrza, jego krawędzi lecz nie w środku głowni. Na mieczu jednak takiej szczerby nie ma. Do skarbca koronnego dostał się miecz dopiero w wieku XIV, i nie miał wcale szczerby.

Budowa

Zgodnie z ustaleniami bronioznawców (Andrzej Nadolski) Szczerbiec jest obosiecznym mieczem ceremonialnym, zrobionym w pierwszej połowie XIII stulecia. Ozdobna rękojeść, wykonana w technice niella (farba lub metal wpuszczane w wyryte rowki; nadreńskich pracowni) i grawerunku, wyobraża obustronnie symbole ewangelistów i baranka eucharystycznego (Agnus Dei). Miecz ten posiada w swojej klindze szczerbę, rysę dla umieszczenia w niej relikwii, jak to było praktykowane w zwyczajach średniowiecza. W następnych wiekach w szczerbie umieszczono trójkątną tarczę, z piastowskim herbem.

Głowica, trzon i jelec (elementy rękojeści) zrobione są ze złotych płytek, zdobionych symbolami Ewangelistów, Barankiem Bożym oraz ornamentami roślinnymi wykonanymi w technice niello w XIII wieku. Jelec i głownia mają wygrawerowane również symboliczne sentencje.

Na głowicy monogram Boga, tzw. tetragrammaton z literami Α i ω (Alfa i Omega alfabetu greckiego) oraz napis w języku łacińskim Haec figura valet ad amorem regum et principum iras iudicum (ten znak umacnia miłość królów i książąt, a gniew sędziów). Na jelcu wygrawerowany jest tekst w języku hebrajskim, wyrażony literami alfabetu łacińskiego Con citomon eeve Sedalai Ebrehel (żarliwą wiarę wzbudzają imiona Boga Sedalai i Ebrehel – chodzi prawdopodobnie o imiona Boga w Starym Testamencie El Szaddai i El-Roeh) oraz tekst łaciński Quicumque hec nomina Dei secum tulerit nullum periculum ei omnino nocebit (ktokolwiek te imiona Boga ze sobą nosić będzie, temu żadne niebezpieczeństwo w ogóle nie zaszkodzi).

Z XIV wieku pochodzą złote okładziny uchwytu rękojeści. Nie zachowała się pochwa, która wg źródeł historycznych była nie mniejszym arcydziełem. Jedyną pozostałością po niej jest srebrna tarcza z orłem.

Rozmiary

• długość całkowita – 98,4 cm
• długość głowni – 82 cm
• szerokość głowni – 5 cm

Symbolika w XX wieku

W okresie międzywojennym, Szczerbiec Chrobrego, owinięty w biało-czerwony sztandar był symbolem Obozu Wielkiej Polski i Stronnictwa Narodowego, a w okresie okupacji – Narodowych Sił Zbrojnych. Współcześnie motyw Szczerbca również jest wykorzystywany przez niektóre organizacje, odwołujące się do przedwojennych tradycji ruchu narodowego.

Zobacz też

• Miecz świętego Piotra
• Polskie insygnia koronacyjne
• Miecz koronacyjny Augusta III

Linki zewnętrzne

• Zamek Królewski na Wawelu