Ananiasz Zajączkowski

Grób Ananiasza Zajączkowskiego na Cmentarzu Karaimskim w Warszawie

Ananiasz Zajączkowski (ur. 12 listopada 1903 w Trokach, zm. 6 kwietnia 1970 w Rzymie) – polski orientalista (turkolog), profesor Uniwersytetu Warszawskiego, działacz karaimski, członek Polskiej Akademii Nauk i Polskiej Akademii Umiejętności.

Był synem Aleksandra (Achiezera), kancelisty sądowego, i Emilii z domu Bezekowicz. Uczęszczał do Gimnazjum im. Zygmunta Augusta w Wilnie (do 1925), następnie odbył studia orientalistyczne na Uniwersytecie Jagiellońskim; w 1929 obronił doktorat na tej uczelni, na podstawie pracy Sufiksy imienne i czasownikowe w języku zachodniokaraimskim. Przyczynek do morfologii języków tureckich, przygotowanej pod kierunkiem Tadeusza Kowalskiego. Jako stypendysta Funduszu Kultury Narodowej uzupełniał studia na uczelniach zagranicznych - w Berlinie, Stambule i Paryżu (1929-1931). Pracował przez rok jako asystent w Katedrze Filologii Orientalnej na Uniwersytecie Jagiellońskim, by przenieść się w 1932 na Uniwersytet Warszawski, na stanowisko starszego asystenta i lektora języka tureckiego w Instytucie Orientalistycznym. W 1933 habilitował się na podstawie rozprawy Studja nad językiem staroosmańskim. Wybrane ustępy z anatolijskotureckiego przekładu Kalili i Dimny i został docentem w Katedrze Turkologii Uniwersytetu Warszawskiego.

Mianowany profesorem nadzwyczajnym w 1935, został jednocześnie kierownikiem Katedry Turkologii (w latach 1945-1950 Katedry Orientalistyki, 1950-1969 ponownie Katedry Turkologii). Kierował również Instytutem Orientalistycznym (1945-1950, 1957-1961) i Zakładem Turkologii i Iranistyki Instytutu Orientalistycznego (od 1969); w 1946 został profesorem zwyczajnym. Ponadto był profesorem i kierownikiem Katedry Orientalistyki Uniwersytetu Wrocławskiego (1945-1950). W latach 1948-1950 był pracownikiem naukowym Studium Języków Wschodnich Instytutu Spraw Międzynarodowych w Warszawie, a 1953-1969 kierownikiem Zakładu Orientalistyki PAN (w ramach Zakładu kierował Pracownią Leksykograficzną i Pracownią Bliskiego i Środkowego Wschodu). Przed II wojną światową prowadził wykłady z turkologii w Szkole Wschodoznawczej w Warszawie (przemianowanej w 1938 na Wyższą Szkołę Żywych Języków Wschodnich). Okres okupacji przepracował w Wydziale Statystycznym miasta stołecznego Warszawy.

Był członkiem czołowych polskich stowarzyszeń naukowych - Towarzystwa Naukowego Warszawskiego (1936 członek-korespondent, 1947 członek rzeczywisty), Polskiej Akademii Umiejętności (1948 członek-korespondent), Polskiej Akademii Nauk (1952 członek-korespondent, 1961 członek rzeczywisty). W Towarzystwie Naukowym Warszawskim kierował Komisją Orientalistyczną; był też przewodniczącym analogicznego Komitetu Orientalistycznego (1952-1959) i Komitetu Nauk Orientalistycznych (1962-1965) PAN. W latach 1948-1958 pełnił funkcję prezesa Polskiego Towarzystwa Orientalistycznego. Był ponadto członkiem-korespondentem Societé Finno-Ougrienne, członkiem honorowym Tureckiego Towarzystwa Językowego, członkiem Societas Uralo-Altica oraz Wrocławskiego Towarzystwa Naukowego.

Wygłaszał odczyty z turkologii, iranistyki, arabistyki oraz historii średniowiecznej Bliskiego Wschodu m.in. w Instytucie Wschodoznawstwa w Moskwie (1956), na uniwersytecie w Jerozolimie (1957), w Instituto Universitario Orientale w Neapolu (1958), na uniwersytecie w Moguncji (1959), na uniwersytecie w Stambule (1962). Brał udział w pracach Grupy Roboczej Polskiego Komitetu ds. UNESCO. W 1955 otrzymał nagrodę państwową II stopnia za całokształt działalności naukowej. Był doktorem honoris causa uniwersytetów w Berlinie (1961), Tbilisi (1966) i Manchesterze (1967). Został odznaczony Krzyżem Oficerskim (1954) i Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski, Medalem 10-lecia Polski Ludowej, a także irańskim Orderem Nisan-Sipas.

Poza pracą naukową pełnił w latach 1945-1970 funkcję zwierzchnika Karaimskiego Związku Religijnego w RP. Jego krewnym (synem stryjecznego brata) był Włodzimierz, również turkolog, profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego.

Zajmował się turkologią, dziejami średniowiecznej kultury tureckiej, leksykografią, komparatystyką, edytorstwem dzieł kultury. Badał m.in. dzieje, język i kulturę Chazarów. Analizował wpływ języka i literatury perskiej na literaturę turecką, a także polsko-orientalne związki językowe. Interesował się życiem i działalnością Awicenny. Wydał m.in. Sto sentencji i apoftegmatów arabskich Kalifa Ali'ego w parafrazie mamelucko-tureckiej (1968), ogłosił też kilka przekładów. Redagował Słownik karaimsko-rosyjsko-polski oraz czasopisma "Myśl Karaimską" i "Przegląd Orientalistyczny", ponadto współpracował z "Językiem Polskim" i "Poradnikiem Językowym". Ceniony jako jeden z największych autorytetów w zakresie kultury staroosmańskiej i Złotej Ordy, miał jednocześnie opinię człowieka konfliktowego i ostrego w polemikach. Jednym z jego uczniów był Józef Bielawski.

Opublikował ponad 300 prac naukowych, m.in.:

• Krótki wykład gramatyki języka zachodniokaraimskiego (1931)
• Studja nad językiem staroosmańskim. Wybrane rozdziały z anatolijskotureckiego przekładu Koranu (1937)
• Problem językowy Chazarów (1946)
• Ze studiów nad zagadnieniem chazarskim (1947)
• Dyplomatyka Złotej Hordy w XV wieku (1948)
• Glosy tureckie w zabytkach staropolskich (1948)
• Związki językowe połowiecko-słowiańskie (1949)
• Liryka Hafiza (1950)
• Charakterystyka Turków w świetle piśmiennictwa arabskiego w średniowieczu (1951)
• Awicenna (1953, redaktor)
• Studia orientalistyczne z dziejów słownictwa polskiego (1953)
• Słownik arabsko-kipczacki z okresu Państwa Mameluckiego (1954-1958, dwie części)
• Orient jako źródło inspiracji w literaturze romantycznej doby Mickiewiczowskiej (1955)
• Zarys dyplomatyki osmańsko-tureckiej (1955, z Janem Reychmanem)
• Leksyka języków tureckich (1959)
• Mamelucko-kipczacki przekład arabskiego traktatu Muhadimma "Abu-l-Lait as-Samarkandi" (1959)
• Karaims in Poland. Language, Folklore, Science (1961)

Bibliografia

• Biogramy uczonych polskich, Część I: Nauki społeczne, zeszyt 3: P-Z (pod redakcją Andrzeja Śródki i Pawła Szczawińskiego), Ossolineum, Wrocław 1985