Państwo prawa: Różnice pomiędzy wersjami
[wersja przejrzana] | [wersja przejrzana] |
mNie podano opisu zmian |
nowe |
||
Linia 1: | Linia 1: | ||
'''Państwo prawa''' ('''państwo prawne''') - koncepcja [[państwo|państwa]], w którym [[prawo]] ma pozycję nadrzędną w systemie politycznym, wiąże [[władza|rządzących]] i wyznacza zakres ich [[kompetencja|kompetencji]], a obywatelom gwarantuje szereg praw i wolności. W państwie prawa organy i instytucje państwowe mogą działać jedynie w zakresie określonym przez prawo, natomiast obywatele mogą czynić to wszystko, czego prawo nie zakazuje<ref>Zakrzewska, s. 326.</ref>. Przeciwieństwem państwa prawnego jest państwo w którym władza sprawowana jest arbitralnie, a prawo jest [[instrumentalizacja prawa|traktowane instrumentalne]]. |
|||
#REDIRECT[[Praworządność]] |
|||
Koncepcja państwa prawnego ma korzenie [[liberalizm|liberalne]], a obecnie jest ściśle związana z [[demokracja liberalna|demokracją liberalną]]. Jest ona charakterystyczna dla państw Europy kontynentalnej i wywodzi się z niemieckiej idei ''Rechtsstaat''. Zbliżoną (choć odmienną) koncepcją, charakterystyczną dla krajów anglosaskich, jest idea [[praworządność|rządów prawa]] (''rule of law''). Anglosaska koncepcja ''rule of law'' wywodzi się z brytyjskiej [[parlamentaryzm|tradycji parlamentarnej]], i przeciwstawia prawo (obejmujące gwarancje praw jednostki) władzy państwa<ref>Uziębło, s. 223.</ref>. |
|||
[[en:Rechtsstaat]] |
|||
== Zasady państwa prawa == |
|||
Istnieje wiele elementów państwa prawnego. Do najważniejszych zalicza się<ref>Dziadzio.</ref>: |
|||
* nadrzędny charakter [[konstytucja|konstytucji]], i opierających się na niej [[ustawa|ustaw]]. Konstytucja określa podstawowe organy i ich kompetencje ([[legalizm|zasada leglaizmu]]). Ustawy natomiast są podstawową formą regulacji sytuacji obywateli<ref>Zakrzewska, s. 327.</ref>. |
|||
* [[trójpodział władz]] |
|||
* związanie [[władza wykonawcza|władzy wykonawczej]] prawem uchwalanym przez [[władza ustawodawcza|władzę ustawodawczą]] |
|||
* niezależną [[władza sądownicza|władzę sądowniczą]] sprawowaną przez [[niezawisłość sędziowska|niezawisłych sędziów]] |
|||
* [[suwerenność narodu|zasadę suwerenności narodu]], |
|||
* ochronę praw i wolności obywatelskich |
|||
* [[laicyzm|świecki charakter państwa]] |
|||
* [[samorządność]], |
|||
* [[sądowa kontrola administracji|sądową kontrolę aktów administracyjnych]], |
|||
* [[odpowiedzialność cywilnoprawna funkcjonariuszy państwowych za działania bezprawne]]. |
|||
== Niemiecka koncepcja ''Rechtsstaat'' == |
|||
Koncepcja państwa prawnego przechodziła ewolucję. Jako koncepcja ustrojowa powstałą w środowisku niemieckich i austriackich [[liberalizm|liberałów]] , przeciwstawiającym się rządom absolutystycznym. [[absolutyzm klasyczny|Klasyczny absolutyzm]] utożsamiał władcę z państwem, a prawo traktował czysto instrumentalnie. [[Absolutyzm oświecony]] , mimo deklarowanej służebnej roli władcy wobec państwa, nadal traktował system prawny jako jedność z aparatem władzy i umieszczał funkcjonariuszy państwowych ponad społeczeństwem. Liberałowie określali absolutystyczną koncepcję państwa jako ''Polizeistaat'' i przeciwstawiali mu odmienną koncepcję ustrojową, w której prawo miało charakter autonomiczny, wiązało rządzących, a obywatelom gwarantowało szereg praw (''Rechtsstaat'')<ref>Dziadzio.</ref>. |
|||
Najważniejszymi wczesnymi teoretykami państwa prawnego byli [[Immanuel Kant]] (1742-1804) i [[Wilhelm von Humboldt]] (1767-1835) . W ich koncepcjach państwo miało charakter ograniczony. Jego podstawowym celem było zaś gwarantowanie bezpieczeństwa oraz wolności i praw obywatelskich. Tę koncepcję państwa prawa rozszerzyli następnie [[Robert von Mohl]] (1799-1875), i [[Lorenz von Stein]] (1815-1890) wprowadzając elementy socjalne (szczególnie von Stein, który używał pojęcia ''społecznego państwa prawnego'') <ref>Dziadzio; Bosiacki, s. XXVII-XXVIII.</ref>. W ich koncepcjach państwo prawne miało nie tylko chronić jednostkę, ale i wspierać ją w jej dążeniach. Szczególne zasługi położył tutaj von Mohl, który upowszechnił ten termin i włączył go na trwałe do myśli społecznej, politycznej i prawnej<ref>Bosiacki, s. VIII.</ref>. Tym samym, na początku XIX w. ukształtowały się dwie koncepcje liberalnego państwa prawa: pierwsza akcentująca jedynie ochronny charakter państwa, i druga dodająca do tego cele socjalne. W obu nurtach podkreślano również [[laicyzm|świecki]] charakter państwa i prawa<ref>Dziadzio.</ref>. |
|||
Koncepcjom teoretycznym towarzyszyły również stopniowe zmiany ustrojowe, które stopniowo prowadziły do upodmiotowienia jednostki, rozszerzenia katalogu ich praw i wolności, i rozwinięcia systemu organów kontroli praworządności. |
|||
== Państwo prawa jako zasada konstytucyjna == |
|||
Zasada państwa prawa po raz pierwszy została wyraźnie sformułowana w Niemczech w [[Konstytucja Niemiec|konstytucji z 1949r]]. Art. 28 stanowi, iż ''"Porządek konstytucyjny krajów związkowych musi odpowiadać republikańskim, demokratycznym i socjalnym zasadom państwa prawa"''<ref>[http://www.de-iure-pl.org/gesetze/recht/verfassung/text/1,1,741,DE,PL,.html Ustawa Zasadnicza Republiki Federalnej Niemiec z 23 maja 1949]</ref> |
|||
W drugiej połowie XX w. zasada ta była zapisywana również w innych konstytucjach [[demokratyzacja|demokratyzujących się]] krajów. W [[Konstytucja Hiszpanii|konstytucji Hiszpanii]] z 1978r. zasada ta została ujęta w art. 1, zgodnie z którym ''"Hiszpania konstytuuje się w postaci społecznego i demokratycznego państwa prawnego, które chroni jako najwyższe wartości swego porządku prawnego wolność, sprawiedliwość, równość i pluralizm polityczny"''<ref>http://libr.sejm.gov.pl/tek01/txt/konst/hiszpania.html Konstytucja Hiszpanii z 27 grudnia 1978r.</ref>. |
|||
Po roku 1989, zasada państwa prawa była zapisywana w konstytucjach krajów postkomunistycznych. |
|||
Do [[System prawny w Polsce|polskiego prawa]] zasadę wprowadziła [[Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej]] z 1997r., jako ''zasadę demokratycznego państwa prawnego''. Art. 2 stwierdza, że ''"Rzeczpospolita Polska jest demokratycznym państwem prawnym, urzeczywistniającym zasady sprawiedliwości społecznej"''<ref>Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997r. {{Dziennik Ustaw|rok=1997|numer=78|pozycja=483}}</ref>. Elementy zasady państwa prawnego uregulowane są także w innych artykułach Konstytucji, np. art. 7 formułuje [[legalizm|zasadę legalizmu]] zgodnie z którą ''"Organy władzy publicznej działają na podstawie i w granicach prawa"''. |
|||
{{przypisy}} |
|||
== Bibliografia == |
|||
* {{cytuj książkę |autor r=Adam Bosiacki|rozdział=Wstęp|inni=Robert von Mohl|tytuł=Encyklopedia umiejętności politycznych|wydawca=Liber|rok= 2003|strony=|isbn =83-7206-072-X}} |
|||
* {{cytuj pismo |nazwisko = Dziadzio|imię = Andrzej|tytuł = Koncepcja państwa prawa w XIX w. Idea i rzeczywistość|czasopismo =Czasopismo Prawno-Historyczne|numer = LVII|wydanie = |strony = 177-201|rok = 2005}} |
|||
* {{cytuj książkę |autor r=Piotr Uziębło|rozdział=Państwo prawa|inni=Jerzy Zajadło(red.)|tytuł=Leksykon współczesnej teorii i filozofii prawa|wydawca=C.H. Beck|miejsce=Warszawa |rok=2007 |strony=221-228|isbn = 978-83-7483-519-0}} |
|||
* {{cytuj książkę |autor r=Janina Zakrzewska|rozdział=Państwo prawa a nowa konstytucja|inni=Grażyna Skąpska (red.)|tytuł=Prawo w zmieniającym się społeczeństwie|wydawca=Adam Marszałek|rok= 1992|strony=325-334|isbn =}} |
|||
[[Kategoria:Teoria prawa]] |
|||
[[Kategoria:Teoria państwa]] |
|||
[[Kategoria:Prawo konstytucyjne]] |
Wersja z 14:45, 1 mar 2014
Państwo prawa (państwo prawne) - koncepcja państwa, w którym prawo ma pozycję nadrzędną w systemie politycznym, wiąże rządzących i wyznacza zakres ich kompetencji, a obywatelom gwarantuje szereg praw i wolności. W państwie prawa organy i instytucje państwowe mogą działać jedynie w zakresie określonym przez prawo, natomiast obywatele mogą czynić to wszystko, czego prawo nie zakazuje[1]. Przeciwieństwem państwa prawnego jest państwo w którym władza sprawowana jest arbitralnie, a prawo jest traktowane instrumentalne.
Koncepcja państwa prawnego ma korzenie liberalne, a obecnie jest ściśle związana z demokracją liberalną. Jest ona charakterystyczna dla państw Europy kontynentalnej i wywodzi się z niemieckiej idei Rechtsstaat. Zbliżoną (choć odmienną) koncepcją, charakterystyczną dla krajów anglosaskich, jest idea rządów prawa (rule of law). Anglosaska koncepcja rule of law wywodzi się z brytyjskiej tradycji parlamentarnej, i przeciwstawia prawo (obejmujące gwarancje praw jednostki) władzy państwa[2].
Zasady państwa prawa
Istnieje wiele elementów państwa prawnego. Do najważniejszych zalicza się[3]:
- nadrzędny charakter konstytucji, i opierających się na niej ustaw. Konstytucja określa podstawowe organy i ich kompetencje (zasada leglaizmu). Ustawy natomiast są podstawową formą regulacji sytuacji obywateli[4].
- trójpodział władz
- związanie władzy wykonawczej prawem uchwalanym przez władzę ustawodawczą
- niezależną władzę sądowniczą sprawowaną przez niezawisłych sędziów
- zasadę suwerenności narodu,
- ochronę praw i wolności obywatelskich
- świecki charakter państwa
- samorządność,
- sądową kontrolę aktów administracyjnych,
- odpowiedzialność cywilnoprawna funkcjonariuszy państwowych za działania bezprawne.
Niemiecka koncepcja Rechtsstaat
Koncepcja państwa prawnego przechodziła ewolucję. Jako koncepcja ustrojowa powstałą w środowisku niemieckich i austriackich liberałów , przeciwstawiającym się rządom absolutystycznym. Klasyczny absolutyzm utożsamiał władcę z państwem, a prawo traktował czysto instrumentalnie. Absolutyzm oświecony , mimo deklarowanej służebnej roli władcy wobec państwa, nadal traktował system prawny jako jedność z aparatem władzy i umieszczał funkcjonariuszy państwowych ponad społeczeństwem. Liberałowie określali absolutystyczną koncepcję państwa jako Polizeistaat i przeciwstawiali mu odmienną koncepcję ustrojową, w której prawo miało charakter autonomiczny, wiązało rządzących, a obywatelom gwarantowało szereg praw (Rechtsstaat)[5].
Najważniejszymi wczesnymi teoretykami państwa prawnego byli Immanuel Kant (1742-1804) i Wilhelm von Humboldt (1767-1835) . W ich koncepcjach państwo miało charakter ograniczony. Jego podstawowym celem było zaś gwarantowanie bezpieczeństwa oraz wolności i praw obywatelskich. Tę koncepcję państwa prawa rozszerzyli następnie Robert von Mohl (1799-1875), i Lorenz von Stein (1815-1890) wprowadzając elementy socjalne (szczególnie von Stein, który używał pojęcia społecznego państwa prawnego) [6]. W ich koncepcjach państwo prawne miało nie tylko chronić jednostkę, ale i wspierać ją w jej dążeniach. Szczególne zasługi położył tutaj von Mohl, który upowszechnił ten termin i włączył go na trwałe do myśli społecznej, politycznej i prawnej[7]. Tym samym, na początku XIX w. ukształtowały się dwie koncepcje liberalnego państwa prawa: pierwsza akcentująca jedynie ochronny charakter państwa, i druga dodająca do tego cele socjalne. W obu nurtach podkreślano również świecki charakter państwa i prawa[8].
Koncepcjom teoretycznym towarzyszyły również stopniowe zmiany ustrojowe, które stopniowo prowadziły do upodmiotowienia jednostki, rozszerzenia katalogu ich praw i wolności, i rozwinięcia systemu organów kontroli praworządności.
Państwo prawa jako zasada konstytucyjna
Zasada państwa prawa po raz pierwszy została wyraźnie sformułowana w Niemczech w konstytucji z 1949r. Art. 28 stanowi, iż "Porządek konstytucyjny krajów związkowych musi odpowiadać republikańskim, demokratycznym i socjalnym zasadom państwa prawa"[9]
W drugiej połowie XX w. zasada ta była zapisywana również w innych konstytucjach demokratyzujących się krajów. W konstytucji Hiszpanii z 1978r. zasada ta została ujęta w art. 1, zgodnie z którym "Hiszpania konstytuuje się w postaci społecznego i demokratycznego państwa prawnego, które chroni jako najwyższe wartości swego porządku prawnego wolność, sprawiedliwość, równość i pluralizm polityczny"[10].
Po roku 1989, zasada państwa prawa była zapisywana w konstytucjach krajów postkomunistycznych.
Do polskiego prawa zasadę wprowadziła Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 1997r., jako zasadę demokratycznego państwa prawnego. Art. 2 stwierdza, że "Rzeczpospolita Polska jest demokratycznym państwem prawnym, urzeczywistniającym zasady sprawiedliwości społecznej"[11]. Elementy zasady państwa prawnego uregulowane są także w innych artykułach Konstytucji, np. art. 7 formułuje zasadę legalizmu zgodnie z którą "Organy władzy publicznej działają na podstawie i w granicach prawa".
- ↑ Zakrzewska, s. 326.
- ↑ Uziębło, s. 223.
- ↑ Dziadzio.
- ↑ Zakrzewska, s. 327.
- ↑ Dziadzio.
- ↑ Dziadzio; Bosiacki, s. XXVII-XXVIII.
- ↑ Bosiacki, s. VIII.
- ↑ Dziadzio.
- ↑ Ustawa Zasadnicza Republiki Federalnej Niemiec z 23 maja 1949
- ↑ http://libr.sejm.gov.pl/tek01/txt/konst/hiszpania.html Konstytucja Hiszpanii z 27 grudnia 1978r.
- ↑ Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997r. Dz.U. z 1997 r. nr 78, poz. 483
Bibliografia
- Adam Bosiacki: Wstęp. W: Encyklopedia umiejętności politycznych. Robert von Mohl. Liber, 2003. ISBN 83-7206-072-X.
- Andrzej Dziadzio. Koncepcja państwa prawa w XIX w. Idea i rzeczywistość. „Czasopismo Prawno-Historyczne”, s. 177-201, 2005.
- Piotr Uziębło: Państwo prawa. W: Leksykon współczesnej teorii i filozofii prawa. Jerzy Zajadło(red.). Warszawa: C.H. Beck, 2007, s. 221-228. ISBN 978-83-7483-519-0.
- Janina Zakrzewska: Państwo prawa a nowa konstytucja. W: Prawo w zmieniającym się społeczeństwie. Grażyna Skąpska (red.). Adam Marszałek, 1992, s. 325-334.