Sztaksel

Sztaksle przednie w konfiguracji z bukszprytem

Fregata SV Royal Clipper z postawionymi jedynie sztakslami.

Sztaksel – rodzaj żagla, przeważnie w kształcie trójkątnym, rozpinanego na sztagu jednostki pływającej. Zazwyczaj sztaksle nie posiadają własnych drzewc. Dzielą się na przednie bądź przymasztowe. Mimo, że powierzchnia sztaksli jest na ogól nieduża, to żagle te pełnią ważną rolę, ponieważ pracują często w lepszych warunkach aerodynamicznych niż główne żagle (np. brak masztu zakłócającego przepływ).

Budowa sztaksla

Podstawowymi elementami budowy sztaksla są trzy liki oraz trzy rogi w miejscu ich zbiegu:

• lik przedni – krawędź wzdłuż sztagu, mocowana suwliwie np. za pomocą okuć w kształcie obręczy (raks) lub karabinków.
• lik dolny – krawędź dolna
• lik wolny – krawędź boczna, niemocowana
• róg fałowy – górny róg sztaksla, miejsce mocowania fału służącego do stawiania żagla oraz (stosowany na większych jednostkach) kontrafał do ściągania żagla w dół.
• róg halsowy – dolny, przedni róg sztaksla, może być mocowany bezpośrednio do odpowiedniego okucia albo, jeśli sztaksel pracuje wyżej na sztagu (latacz), przy pomocy liny – halsu.
• róg szotowy – dolny, tylny róg sztaksla, miejsce mocowania szotów służących do odpowiedniego ustawiania żagla względem wiatru.

Nazewnictwo sztaksli

Sztaksle przednie noszą nazwy własne. W przypadku sztakslów międzymasztowych nazewnictwo następuje według reguły: nazwa masztu lub jego części, z której schodzi żagiel + "sztaksel" np. grotsztaksel. Występują odstępstwa od tej reguły (szczególnie na mniejszych jednostkach) np. apsel, krojcsztaksel.

Czasami wszystkie sztaksle przednie nazywa się zbiorczo kliwrami, a wtedy skrótowo sztakslami nazywa się ogół sztaksli międzymasztowych.

Podział sztaksli ze względu na usytuowanie

Sztaksle przednie

To sztaksle wiszące przed przednim masztem, na sztagach schodzących w dół do dziobowej części pokładu lub do poszczególnych części bukszprytu. Liczba sztaksli dochodzi zazwyczaj do czterech, ale w skrajnych przypadkach może wynosić nawet sześć. Sztaksle przednie noszą jednostki wszystkich typów, a więc zarówno te zaopatrzone w ożaglowanie rejowe, jak i te z ożaglowaniem mieszanym lub wyłącznie skośnym. Do tej grupy można zaliczyć:

• fok – podstawowy sztaksel podnoszony przy maszcie znajdującym się najbliżej dziobu jednostki
  • fok marwszowy – podstawowy typ foka do żeglugi w standardowych warunkach dla danej jednostki
  • foki pasatowe – inaczej bliźniaki; para symetrycznych żagli stawianych na dwóch bliźniaczych sztagach
  • fok sztormowy – zamiennik foka wykonany z wytrzymalszego materiału i często o zredukowanej powierzchni, przeznaczony do żeglugi w warunkach sztormowych
• genua – zamiennik foka o większej powierzchni (szerszy, zachodzący za maszt);
  • odmiany genui: dryfter, ghoster, reacher, staysail;
• kliwer – występujący pojedynczo lub w parze z fokiem sztaksel przedni o wysoko podniesionym roku szotowym (w przypadku występowania buszprytu mocowany do jego końca)
• latacz – występujący na sztagu przed kliwrem, ale także wyżej od pozostałych sztaksli przednich, które wszystkie (oprócz niego) stoją w rzędzie
• bomkliwer – występuje przed kliwrem, jest żaglem pierwszym, lub drugim (gdy stosowany jest latacz)
• sztafok lub foksztaksel – ostatni ze sztaksli przednich, począwszy od jednostek dwumasztowych, ponieważ "dotychczasowy" fok, funkcjonuje teraz jako nazwa głównego żagla pierwszego masztu. Dwie występujące tu nazwy zwyczajowo stosuje się wobec konkretnych typów ożaglowania.
• fokstensztaksel – występuje na bukszprycie za kliwrem
• balonfok
• demoiselle
• achtersztaksel – wiszacy na achtersztagu, stosowany na jednostkach jednomasztowych z masztem przesunietym ku przodowi jednostki

Gdy występuje wszystkie sześć sztaksli dziobowych, to mają one następującą kolejność: 1-latacz, 2-bomkliwer, 3-kliwer, 4-fokstensztaksel, 5-foksztaksel, 6-sztafok.

Sztaksle międzymasztowe

To sztaksle wiszące na sztagach następnych masztów, stosowane głównie przy ożaglowaniu rejowym lub skośnym sztakslowym (szkuner sztaksolwy, kecz sztakslowy). Ich nazwy pochodzą od nazw poszczególnych fragmentów masztu. Na masztach rejowych może występować do czterech sztaksli międzymasztowych, zaś na masztach ożaglowania skośnego wystarczają trzy. Licząc od góry, są to:

• w przypadku grotmasztu rejowego: 1-grotbombramsztaksel, 2-grotbramsztaksel, 3-grotstensztaksel, 4-grotsztaksel
• w przypadku grotmasztu "skośnego": 1-grotbramsztaksel, 2-grotstensztaksel, 3-grotsztaksel
• w przypadku stermasztu: 1-sterbombramsztaksel, 2-sterbramsztaksel, 3-sterstensztaksel, 4-stersztaksel
• w przypadku bezanmasztu: 1-bezanbramsztaksel, 2-bezanstensztaksel, 3-bezansztaksel

Podzial sztaksli ze wzgledu na sposób szycia (krojenia)

horyzontalne

biradialne

triradialne

w gwiazdę

Zobacz też

• olinowanie
• omasztowanie
• ożaglowanie
• takielunek

Bibliografia

• Jerzy W. Dziewulski: Wiadomości o jachtach żaglowych. Warszawa: Alma-Press, 2008, s. 405-408. ISBN 978-83-7020-358-0.