Ateizm: Różnice pomiędzy wersjami

Przeglądaj historię interaktywnie

[wersja nieprzejrzana]

[wersja przejrzana]

← poprzednia edycja następna edycja →

Usunięta treść Dodana treść

WizualnieWikikod

Jednokolumnowy

Wersja z 08:15, 8 cze 2017

Ateizm – brak wiary w istnienie bogów^[1]^[2]^[3]^[4]; ewentualnie odrzucenie teizmu^[5], pogląd przeczący istnieniu sił nadprzyrodzonych i odrzucający wiarę w Boga^[6]^[7] lub doktryna głosząca odrzucenie wiary w istnienie boga^[8]^[9]^[10]. Może także uznawać religię za nienaukową, sprzeczną z rozumem lub niepotrzebną^[11]^[12]. Według badania z 2015 roku, 22% ludności świata deklaruje się jako niereligjna, jako utwierdzeni ateiści deklaruje się 11% światowej populacji, w Europie Zachodniej 51% osób deklaruje się jako niereligijne lub jako utwierdzeni ateiści, a najbardziej ateistycznym krajem są Chiny, gdzie 61% ludności deklaruje się jako utwierdzeni ateiści^[13]^[14]^[a]. Według badania GUS z 2015 roku, odsetek Polaków deklarujących się jako niezdecydowani, obojętni lub niewierzący wynosi 19.9% (co piąta osoba), jednak w miastach powyżej 500 tys. mieszkańców, co druga osoba (51.7%) deklaruje się jako raczej niezwiązana (20.4%) lub zupełnie niezwiązana (31.3%) z lokalną wspólnotą religijną, parafią czy kościołem^[15].

Ateizm nie jest tożsamy z antyteizmem i ruchem społecznym zwalczającym religie nazywanym nowym ateizmem. Przedstawiciele tego ruchu, określanego naukowo-racjonalnym, tacy jak Richard Dawkins i Christopher Hitchens, krytykują religię jako przyczynę wielu problemów, konfliktów i wojen na świecie, uznając ją za istotnie szkodliwe zjawisko^[16]. Pewne religijne i duchowe systemy, takie jak formy buddyzmu, które nie wspierają wiary w bogów będących stwórcami i opiekunami świata^[17], bywają opisywane jako ateistyczne^[18]^[19]. Ateiści skłaniają się w kierunku świeckich nurtów, takich jak: humanizm^[20], racjonalizm i naturalizm^[21]. Wśród twórców kultury popularnej ateizm deklarują: Woody Allen, Angelina Jolie, Jodie Foster, Brad Pitt, Bruce Lee^[22]^[23].

Kwestionowanie wiary w bogów-stwórców można odnaleźć już w pradawnych hymnach Rygwedy powstałych ok. 1500 lat przed naszą erą^[24]. Słowo ateizm pochodzi od greckiego ἄθεος – ἀ- (a-, „bez”) + θεός (theos, „bóg”). Określenie to było^[kiedy?] przypisywane każdemu, kogo uznano za wierzącego w fałszywych bogów, nie wierzącego w bogów lub wyznającego doktryny wchodzące w konflikt z ówczesnymi religiami. Wraz z upowszechnianiem się wolnomyślicielstwa, sceptycyzmu i późniejszego nasilenia krytyki religii, stosowanie tego określenia zawężało zasięg. Pierwsze osoby, które same określały się jako ateiści, pojawiły się w XVIII wieku podczas epoki Oświecenia zwanej wiekiem rozumu^[25]^[26].

W zakresie moralności, ateiści argumentują, że zarówno imperatyw kategoryczny Kanta, jak i związana z nim złota reguła: „nie czyń innym, co Tobie niemiłe”, nie wymagają istnienia bogów, a bezinteresowność naturalnie wynika z mechanizmów ewolucyjnych^[27]^[28]. Badania z lat 2006, 2005, 2002, 2000 pokazują, że odsetek morderstw jest niższy w krajach bardziej świeckich niż w tych bardziej religijnych, gdzie wiara w Boga jest głęboka i powszechna. Według badania z 2008 roku, z 50 najbezpieczniejszych miast na świecie prawie wszystkie są względnie niereligijne^[29]. W 2015 roku zakończyło się badanie, w którym dzieci wychowywane w religijnych rodzinach wypadły jako mniej altruistyczne oraz bardziej surowe w zakresie karania innych niż osoby pochodzące z rodzin niereligijnych^[30]. Według stanu na 2007 rok, badania pokazują, że typowy ateista, to osoba mniej autorytarna i słabiej ulegająca sugestii, częściej w związku małżeńskim, bardziej tolerancyjna wobec innych, przestrzegająca prawa, mniej dogmatyczna, mniej uprzedzona, współczująca, sumienna, dobrze wykształcona i o wysokiej inteligencji^[31]^[32]^[33].

Definicje i podziały

Ateizm obejmuje spektrum poglądów^[b] – od niewiary w istnienie bóstwa po sprzeciw wobec uznawania jakichkolwiek koncepcji natury duchowej, nadprzyrodzonej lub transcendentnej, takich jak te, które można znaleźć w buddyzmie i hinduizmie^[35].

Pierwotny vs wtórny ateizm

Definicje ateizmu różnią się również pod względem tego, jaki stopień rozważań nad koncepcją bóstw musi wykazać dana osoba, aby uznać ją za ateistę. Ateizm był czasami definiowany jako prosty brak wiary w istnienie jakichkolwiek bóstw. Ta szeroka definicja obejmowałaby np. noworodki i inne osoby, którym nie przedstawiono koncepcji teistycznych. Już w 1772 roku Paul d'Holbach powiedział, że wszystkie dzieci rodzą się ateistami i nie mają pojęcia o bogu^[36]. Podobnie George Hamilton Smith w 1979 zasugerował, że człowiek, który nie zapoznał się z teizmem, jest ateistą, ponieważ nie wierzy w boga; do tej samej kategorii zaliczał również dzieci, które jeszcze nie zostały zapoznane z koncepcją boga i związanymi z tym kwestiami mimo tego, że już byłyby w stanie je przyswoić^[37]. Smith stosował podział na pierwotny ateizm (ang. implicit atheism), który odnosił się do braku teistycznej wiary bez świadomego jej odrzucenia, i wtórny ateizm (ang. explicit atheism), który odnosił się do powszechniejszej definicji świadomego niewierzenia.

Pogląd, że dzieci rodzą się ateistami, jest względnie młody w zachodniej cywilizacji. Przed XVIII wiekiem istnienie boga było tak powszechnie akceptowane, że wątpiono nawet w możliwość istnienia prawdziwego ateizmu. Nazwano to teistycznym innatyzmem – poglądem, że wszyscy ludzie wierzą w boga od urodzenia; z pojęciem tym wiązała się również konotacja, że ateiści po prostu wypierają się swojej wrodzonej wiary^[38]. Obecnie można spotkać się z poglądem, że ateiści mają skłonność do szybkiego nawracania się na wiarę w boga w czasach kryzysu, że nawracają się na łożu śmierci lub że nie ma ateistów w okopach^[39]. Niektórzy orędownicy tego typu poglądów twierdzą, że antropologiczną korzyścią z religii jest to, że wiara pozwala ludziom lepiej przetrwać trudy życia^[40]. Niektórzy ateiści podkreślają, że odnotowano przeciwne przypadki, a wśród nich prawdziwych ateistów w okopach^[41]. Przegląd badań opublikowany w 2017 roku sugeruje, że ateiści razem z osobami głęboko wierzącymi najmniej niepokoją się śmiercią^[42]^[43].

Ateizm pierwotny był wyodrębniany również w kontekście ewolucji religii m.in. przez Locke'a oraz Frazera.

Silny vs słaby ateizm

Zobacz też: Czajniczek Russella.

Filozofowie, tacy jak: Antony Flew^[44], Michael Martin^[45] i William Rowe^[46], przeciwstawiali silny (pozytywny) ateizm słabemu (negatywnemu) ateizmowi. Silny ateizm to wyraźne stwierdzenie, że bogowie nie istnieją. Słaby ateizm zawiera wszystkie inne formy nonteizmu, jak również agnostycyzm. Zgodnie z tą kategoryzacją, każdy, kto nie jest teistą, jest słabym lub silnym ateistą^[47]. Określenia słaby i silny ateizm są stosunkowo młode; jednakże ich odpowiedniki, negatywny i pozytywny ateizm były używane w literaturze filozoficznej^[44] (według filozofa katolickiego Jacques’a Maritaina negatywny ateizm oznaczał natomiast odrzucenie idei Boga, a ateizm pozytywny lub raczej anty-teizm – walkę przeciw wszystkiemu, co przypomina o Bogu^[48]). Zgodnie z tym podziałem ateizmu, większość agnostyków jest słabymi ateistami.

Michael Martin dowodzi, że agnostycyzm pociąga za sobą słaby ateizm^[45]. Kenny z kolei stwierdza, że prawdziwą domyślną pozycją nie jest ani teizm, ani [silny] ateizm, ale agnostycyzm... [gdyż] twierdzenie, że posiada się wiedzę wymaga uzasadnienia, ignorancja [agnostycyzm] wymaga jedynie przyznania się^[49]. Przypuszczalna nieosiągalność wiedzy potwierdzającej lub zaprzeczającej istnieniu bogów jest czasami uważana za oznakę, że silny ateizm wymaga skoku wiary^[50]. Powszechną odpowiedzią ateistów na ten sposób rozumowania jest stwierdzenie, że niedowiedzione propozycje religijne zasługują na tyle samo niedowierzania, co wszystkie inne niedowiedzione propozycje^[51] i że niemożliwość dowiedzenia istnienia boga nie implikuje takiego samego prawdopodobieństwa jego istnienia lub nie^[52]. Szkocki filozof J.J.C. Smart argumentuje, że czasami osoba będąca ateistą, może opisywać siebie jako agnostyka, ze względu na bezzasadny uogólniony sceptycyzm filozoficzny, który zabrania stwierdzić, że wiemy cokolwiek, poza prawami matematycznymi i logiką^[53]. Ze względu na to, niektórzy popularni ateiści, tacy jak Richard Dawkins, wolą rozróżniać teistów, agnostyków i ateistów według skali prawdopodobieństwa przypisywanej stwierdzeniu bóg istnieje^[54]. Ateizm nie wyklucza się wzajemnie z agnostycyzmem. Agnostycyzm stwierdza jedynie, że nie można udowodnić istnienia lub nieistnienia boga. Ateizm to po prostu brak wiary w boga, czyli przypisywanie małego prawdopodobieństwa temu, że bóg istnieje. Można nie wierzyć w boga i nie twierdzić, że się na pewno wie, czy bóg istnieje czy nie – jest to ateizm agnostyczny, czyli słaby ateizm.

Ateizm a definicja pojęcia „bóg”

Niektóre z niejasności i sporów związanych z problemem zdefiniowania ateizmu wynikają z trudności osiągnięcia zgody co do definicji słowa bóg. Mnogość różnorodnych koncepcji boga prowadzi do różnych pomysłów dotyczących zastosowania pojęcia ateizmu. W przypadkach gdy teizm był definiowany jako wiara w jednego boga osobowego, jako ateistów klasyfikowano deistów i politeistów; i na odwrót, Rzymianie oskarżali chrześcijan o ateizm za to, że nie czcili ich bóstw. Ten sposób rozumienia terminu „ateizm” zarzucono w XX wieku, na skutek przyjęcia rozumienia teizmu jako wiary w jakąkolwiek boskość^[55].

Argumenty ateistów

Osobny artykuł: Dowodzenie istnienia Boga.

Ateiści odnoszą się do powszechnych argumentów za istnieniem bogów, takich jak argument z projektu z Zakładu Pascala. Teoretyczne przyczyny dla odrzucenia istnienia bogów przyjmują różne formy, przede wszystkim ontologiczne, gnoseologiczne i epistemologiczne, ale niekiedy również psychologiczne lub socjologiczne.

Argumenty epistemologiczne i ontologiczne

Ateizm epistemologiczny dowodzi, że ludzie nie mogą znać boga lub rozstrzygać o jego istnieniu. Jego podstawą jest agnostycyzm, który przyjmuje różnorodne formy. Zgodnie z filozofią immanencji boskość jest nierozłączna ze światem, włącznie z każdym istniejącym w nim umysłem, a świadomość jest przywiązana do podmiotu. Zgodnie z tą formą agnostycyzmu to ograniczenie punktu widzenia uniemożliwia wyciąganie jakichkolwiek obiektywnych wniosków – od wiary w boga po dowody na jego istnienie. Racjonalistyczny agnostycyzm Kanta i okresu oświecenia przyjmuje jedynie wiedzę wydedukowaną przy użyciu ludzkiej racjonalności; ta forma ateizmu jako podstawę przyjmuje, że bogowie nie są zauważalni, a więc nie można stwierdzić ich istnienia. Sceptycyzm filozoficzny, oparty na przemyśleniach Davida Hume’a, dowodzi że pewność w jakiejkolwiek kwestii jest niemożliwa, a więc nikt nigdy nie może wiedzieć o istnieniu boga. Przydzielanie agnostycyzmu do ateizmu jest kwestionowane; może być on również uważany za niezależny podstawowy światopogląd^[56].

Inne argumenty ateizmu, które mogą zostać sklasyfikowane jako epistemologiczne lub ontologiczne, w tym pozytywizm logiczny i ignostycyzm, dowodzą bezsensowności lub niezrozumiałości podstawowych terminów takich jak bóg i twierdzeń takich jak bóg jest wszechmogący. Teologiczny nonkognitywizm utrzymuje, że twierdzenie bóg istnieje nie wyraża propozycji, ale jest bezsensowne lub kognitywistycznie bez znaczenia. Rozważano jak sklasyfikować ten sposób myślenia, jako formę ateizmu czy agnostycyzmu. Filozofowie A.J. Ayer i Theodore Drange odrzucają obydwie kategorie, twierdząc, że obydwa obozy akceptują bóg istnieje jako propozycję; zamiast tego umieszczają nonkognitywizm w jego własnej kategorii^[57]^[58].

Argumenty metafizyczne

Osobne artykuły: Monizm i Fizykalizm.

Ateizm metafizyczny opiera się na metafizycznym monizmie – poglądzie, że rzeczywistość jest homogeniczna i niepodzielna. Wynika stąd specyficzna ontologia; odpowiednio definiuje się, co istnieje, a co nie. Bezwzględni ateiści metafizyczni przypisują siebie do jednej z form fizykalizmu, w związku z tym wyraźnie zaprzeczają istnieniu istot niefizycznych. Względni ateiści metafizyczni utrzymują domniemane zaprzeczenie konkretnej koncepcji boga opierając się na niezgodności pomiędzy ich indywidualnymi filozofiami a atrybutami przypisywanymi bogu chrześcijańskiemu, takimi jak bezczasowość, transcendencja, osobowość czy jedność. Przykładami względnego ateizmu metafizycznego są panteizm, panenteizm i deizm^[59]. Ateiści, podobnie jak deiści, uważają często, że Kosmos jest samowystarczalny i sam ukierunkowuje swą ewolucję; w świecie przenikniętym wszechobecną koniecznością przyrody brak jest miejsca na plan zewnętrzny, zewnętrzną wolę i cel.

Argumenty psychologiczne, socjologiczne i ekonomiczne

Osobne artykuły: Psychologia religii i Neuroteologia.

Ateiści często negowali realność czy wręcz samą możliwość teologicznego objawienia, jako podstawy religii w skali masowej, a zarazem przeczyli też istnieniu szansy na to, że tzw. religia naturalna, taka, jaką ona wyewoluowała na przestrzeni pokoleń, odpowiada prawdzie o hipotetycznych rzeczywistościach metafizycznych; uważali taką szansę za infinitezymalną lub zerową^[60]. Filozofowie tacy jak Ludwig Feuerbach^[61], Friedrich Nietzsche i Zygmunt Freud uważali, że bóg i wierzenia religijne są ludzkimi wymysłami, stworzonymi, aby zaspokajać różnorodne potrzeby psychologiczne i emocjonalne. Jest to również pogląd wielu buddystów^[62]. Karol Marks i Fryderyk Engels, pod wpływem prac Feuerbacha, twierdzili, że wiara w boga i religia są funkcjami społecznymi, używanymi przez ludzi będących u władzy, aby uciskać klasę robotniczą. Według Michała Bakunina idea boga implikuje porzucenie rozsądku i sprawiedliwości oraz jest negacją ludzkiej wolności i kończy się zniewoleniem ludzkości^[63]. Odwrócił on sławny aforyzm Woltera, że gdyby bóg nie istniał, konieczne byłoby stworzenie go, pisząc, że jeśli bóg by rzeczywiście istniał, to konieczne byłoby obalenie go^[64]. Według opublikowanych pod koniec kwietnia 2012 wyników badań grupy kanadyjskich uczonych kierowanej przez dr. Willa Gervaisa, wykładowcę psychologii na Uniwersytecie Kolumbii Brytyjskiej, ateizm ma głównie psychologiczne podstawy. Zgodnie z wynikami tych badań, niewierzący to osoby o umysłach analitycznych, krytycznie myślące o świecie i otaczającej je rzeczywistości^[65].

Argumenty logiczne i dowodowe

Osobny artykuł: Problem zła.

Ateizm logiczny utrzymuje, że różnorodnym koncepcjom bogów, takim jak Bóg osobowy w chrześcijaństwie, przypisuje się logicznie niekonsekwentne właściwości. Przedstawia on argumenty dedukcyjne przeciwko istnieniu Boga, które dowodzą niekompatybilności pomiędzy pewnymi cechami, takimi jak perfekcja, status twórcy, niezmienność i bezczasowość, wszechwiedza, wszechobecność, wszechmoc, wszechmiłosierność, transcendencja, osobowość, niefizyczność, sprawiedliwość i miłosierdzie^[67].

Ateiści teodycejscy uważają, że świata, którego doświadczają, nie da się pogodzić z właściwościami powszechnie przypisywanymi bogu i bogom przez teologów. Twierdzą, że wszechwiedzący, wszechobecny, wszechmocny i wszechmiłosierny bóg nie jest zgodny ze światem, w którym istnieje problem zła i cierpienie, a boska miłość jest ukryta przed wieloma osobami^[68]. Podobną argumentację przypisuje się Buddzie Siakjamuniemu, założycielowi buddyzmu^[69]. Wiele myślicieli ateistycznych przeczyło i nadal przeczy istnieniu wolnej woli i duszy^[70].

Ateiści potrafią posługiwać się argumentami empirycznymi w swych polemikach. Zadanie jest ułatwione, gdy religia głosząca określoną ideę Boga wypowiada przy tym twierdzenia na temat konstrukcji świata, np. o istnieniu w pewnym jego regionie królestwa Bożego itp. (tak było w przypadku kosmologii średniowiecznej^[71]^[72]^[73] i starożytnej^[74]).

Argumenty antropocentryczne i aksjologiczne

Ateizm aksjologiczny, nazywany konstruktywnym, odrzuca istnienie bogów na rzecz wyższego absolutu, takiego jak humanizm. Ta forma ateizmu przyjmuje humanizm jako absolutne źródło etyki i wartości i pozwala poszczególnym osobom rozwiązywać problemy moralne bez odwoływania się do boga. Marks, Nietzsche, Freud i Sartre używali tego argumentu, aby przekazać przesłanie wyzwolenia, pełnego rozwoju i nieskrępowanego szczęścia^[56].

Niekiedy też za wyższy absolut (od tego związanego z teizmem) uważa się np. przetrwanie, skuteczność w realizowaniu celów, zwiększanie wpływów. Przykładowo w odniesieniu do polityki, Niccolò Machiavelli głosił, że aby osiągać cele państwa można korzystać z wszelkich dostępnych środków (także np. podstępu i okrucieństwa)^[75], a polityka musi być oddzielona od moralności – chodzi w niej o skuteczność, a nie o czynienie dobra^[76]. Koncepcję Boga krytykuje się wtedy – na gruncie tzw. memetyki, socjodarwinizmu memetycznego – jako niesłuszną na podstawie związanych z nimi poglądów etycznych, jeżeli są podstawy do twierdzenia, że stawiają one swych wyznawców w gorszej pozycji życiowej od innych – przez co ograniczeniu miałby ulegać udział danej np. religii w świecie (wraz z jej wszystkimi wyrafinowanymi teoriami)^[77], więc w dalszej perspektywie czekałby ją zanik^[78]. Punktem wyjścia takiego postawienia sprawy jest przyjęcie, że światem rządzą pewne zasady i zależności przyczynowo-skutkowe („konieczność”), w tym także w zakresie mechanizmów przekazywania i nabywania wiary, dysponowania dobrami materialnymi i środkami przekazu, dla których nie mają wyraźnego znaczenia prywatne przekonania, a od których zależą rosnący lub malejący udział w życiu społecznym^[79] – największy sukces odnoszą ci, którzy wyzyskują je dla swej korzyści bez oglądania się na moralność; zakłada się, że nie ma ingerencji Boga w świat, mających na celu przywrócenie religii i moralności, lub są one znikome.

Etymologia

We wczesnej klasycznej grece, przymiotnik ἄθεος (atheos – przedrostek przeczący ἀ- + θεός, theos, bóg) znaczył bezbożny. Słowo zaczęło wskazywać na bardziej zamierzoną, aktywną bezbożność w V wieku, nabywając znaczenia: zrywanie związku z bogami lub negujący bogów, zamiast wcześniejszego bezbożny. We współczesnych tłumaczeniach klasycznych tekstów atheos przekładane jest jako ateistyczny. W starożytności istniał także rzeczownik ἀθεότης (atheotēs), oznaczający ateizm. Transliteracji do łacińskiego atheos dokonał Cyceron. Określenia tego używano często w czasie dyskusji pomiędzy wczesnymi chrześcijanami a hellenistami; każda ze stron przypisywała je drugiej w sposób pejoratywny^[81].

Karen Armstrong napisała, że w XVI i XVII wieku słowo „ateista” nadal było zarezerwowane wyłącznie dla polemik; określenie „ateista” było zniewagą; nikt nawet nie śnił o nazwaniu siebie ateistą^[82]. Ateizm został użyty do opisu samowolnie ujawnionego przekonania dopiero w XVIII-wiecznej Europie, szczególnie oznaczając niedowierzanie w monoteistycznego abrahamowego boga^[83]. Globalizacja XX wieku przyczyniła się do rozszerzenia tego określenia w odniesieniu do niedowierzania we wszystkie bóstwa, choć w zachodnich społeczeństwach pozostało powszechne opisywanie ateizmu jako niedowierzania w boga^[45]. Ostatnio, w niektórych kręgach filozoficznych, pojawiły się starania aby zmienić definicję słowa ateizm na brak wiary w bóstwa, aniżeli pogląd sam w sobie^[6]; definicja ta stała się popularna wśród ateistów niezależnie od tego, że jej powszechne użycie jest ograniczone^[45]^[84]^[85].

Polskie słowo ateizm, podobnie jak jego odpowiedniki w wielu innych europejskich językach, pochodzi z francuskiego athéisme. Francuskie słowo powstało z athée, „bezbożny, ateista”, które pochodzi od greckiego atheos. Słowa „teizm” i „deizm” w językach europejskich pojawiły się później niż „ateizm”, a ich znaczenie początkowo było inne niż współczesne. Słowa „deizm” używano w tym samym znaczeniu co słowa „teizm”. Dopiero na przełomie XVII i XVIII wieku przybrały obecne znaczenie.

Historia

Osobny artykuł: Historia ateizmu.

Choć określenie ateizm powstało w XVI-wiecznej Francji^[86], to idee, które dziś zostałyby uznane za ateistyczne, są udokumentowane już od starożytności i okresu wedyjskiego.

Starożytność

Grecja

Zachodni ateizm ma swoje korzenie w greckiej filozofii przedsokratejskiej, ale nie wyodrębnił się jako odrębny światopogląd aż do późnego oświecenia^[87]. Diagoras z Melos, grecki filozof z V wieku p.n.e., jest znany jako pierwszy ateista^[88], który był ostrym krytykiem religii i mistycyzmu. Krycjasz widział religię jako ludzki wynalazek, używany do nakłaniania ludzi poprzez zastraszenie do życia zgodnie z zasadami moralnymi^[89]. Atomiści, tacy jak Demokryt, podejmowali się próby wyjaśnienia świata w czysto materialistyczny sposób, bez odniesień do duchowości lub mistycyzmu. Do innych filozofów przedsokratejskich, którzy prawdopodobnie mieli ateistyczne poglądy, należą Prodikos z Keos i Protagoras. Greccy filozofowie z III wieku, Theodorus^[90] i Straton z Lampsaku^[91], również nie wierzyli w bogów.

Sokrates został oskarżony o bezbożność^[92] na podstawie tego, że zainspirował wątpliwości w istnienie państwowych bogów^[93]. Został skazany na śmierć, mimo że zaprzeczał oskarżeniom o bycie całkowitym ateistą^[94], mówiąc, że nie może być ateistą, ponieważ wierzy w duchy^[95]. Sokrates również modli się do różnych bogów w dialogu Fajdros^[96] i powołuje się na Zeusa w dialogu Państwo^[97].

Euhemer (ok. 330–260 r. p.n.e.) głosił swój pogląd, że bogowie byli tylko ubóstwionymi władcami, zdobywcami i założycielami z przeszłości, a ich kulty i religie były w gruncie rzeczy kontynuacją królestw, które przeminęły, i wcześniejszych struktur politycznych^[98]. Choć, ściśle rzecz biorąc, nie był ateistą, Euhemer był później krytykowany za rozprzestrzenienie ateizmu po całej zamieszkałej ziemi poprzez wymazywanie bogów z pamięci^[99].

Epikur (ok. 341–270 r. p.n.e.), materialista atomistyczny, kwestionował wiele doktryn religijnych, włącznie z istnieniem życia pozagrobowego i osobowych bóstw; uważał duszę za czysto materialną i śmiertelną. Mimo że epikureizm nie wykluczał istnienia bogów, wierzył, że jeśli istnieją, to nie interesuje ich ludzkość^[100].

Rzym

Lukrecjusz (ok. 99–55 r. p.n.e.), rzymski poeta, zgodził się, że jeśli bogowie istnieją, to nie interesuje ich ludzkość i nie są zdolni wpływać na świat naturalny. Dlatego uważał, że ludzkość nie powinna się obawiać nadnaturalnego. Swoje epikurejskie poglądy na temat kosmosu, atomów, duszy, śmiertelności i religii objaśnia w poemacie De rerum natura^[101], który spopularyzował filozofię Epikura w starożytnym Rzymie^[102].

Sekstus Empiryk, rzymski filozof, utrzymywał, że powinno się powstrzymywać od osądu na temat praktycznie wszystkich wierzeń (rodzaj sceptycyzmu znany jako Sceptycyzm Pyrrona), że nic nie było z natury złe i że ataraksja osiągalna jest poprzez powstrzymywanie się od osądu. Względnie duża liczba ocalałych dzieł jego autorstwa miała trwały wpływ na późniejszych filozofów^[103].

Znaczenie słowa ateista zmieniało się na przestrzeni klasycznej starożytności. Wcześni chrześcijanie byli nazywani ateistami przez niechrześcijan, ze względu na ich brak wiary w pogańskich bogów^[104] W Cesarstwie Rzymskim wielu chrześcijan zostało straconych w pierwszych trzech wiekach chrześcijaństwa za odrzucenie rzymskich bogów w ogóle, a w szczególności za odrzucenie kultu cesarza. Gdy chrześcijaństwo stało się religią państwową Rzymu za panowania Teodozjusza I Wielkiego w 381 r. n.e., herezja stała się przestępstwem karalnym^[105].

Indie

Hinduizm jest zasadniczo teistyczną religią, ale można w nim znaleźć również szkoły ateistyczne. Całkowicie materialistyczna i antyteistyczna szkoła filozoficzna Ćarwaka, która powstała w Indiach około VI wieku, jest prawdopodobnie najbardziej ateistyczną szkołą filozofii w Indiach. Ta gałąź hinduskiej filozofii jest klasyfikowana jako system heretycki i nie jest brana pod uwagę jako część sześciu ortodoksyjnych szkół hinduizmu, ale jest godna uwagi jako dowód na istnienie ruchu materialistycznego wewnątrz hinduizmu^[106]. Chatterjee i Datta tłumaczą, że nasze zrozumienie filozofii Ćarwaka jest fragmentaryczne, opiera się w głównej mierze na krytycyzmie idei przez inne szkoły i że nie jest to żywa tradycja^[107].

Do innych filozofii indyjskich, uważanych za ateistyczne, zalicza się: klasyczna Sankhja i Purva Mimamsa. Odrzucenie istnienia boga stwórcy można spotkać również w dżinizmie i buddyzmie^[108].

Od średniowiecza do renesansu

Akceptacja dla poglądów ateistycznych była rzadko spotykana zarówno w czasie wczesnego, jak i późniejszego średniowiecza (porównaj z Inkwizycja średniowieczna); metafizyka, religia i teologia były dominującymi nurtami zainteresowania^[109]. Istniały jednak w tym czasie ruchy, które przedstawiały heretyckie koncepcje chrześcijańskiego boga, w tym różne poglądy na temat natury, transcendencji i możliwości poznania boga. Jednostki i grupy, takie jak: Jan Szkot Eriugena, Amalryk z Bène i Bracia i Siostry Wolnego Ducha, utrzymywały chrześcijański punkt widzenia ze skłonnością do panteizmu. Mikołaj z Kuzy utrzymywał formę fideizmu, którą nazywał De Docta Ignorantia, wyrażającą pogląd, że Bóg jest poza ludzką kategoryzacją, a nasza wiedza na temat boga ogranicza się do przypuszczeń. William Ockham zainspirował antymetafizyczne skłonności swoim nominalistycznym ograniczeniem ludzkiej wiedzy do pojedynczych obiektów i wskazał, że boska istota nie może zostać intuicyjnie i racjonalnie zrozumiana przez ludzki intelekt. Zwolennicy Ockhama, tacy jak Jan z Mirecourt i Mikołaj z Autrécourt rozpowszechniali ten pogląd. Wynikający z niego podział pomiędzy wiarą a rozumem zainspirowała późniejszych teologów, takich jak John Wycliffe, Jan Hus i Marcin Luter^[109].

Renesans pozwolił na ekspansję wolnomyślicielstwa i sceptycznego dochodzenia. Jednostki, takie jak Leonardo da Vinci, poszukiwały doświadczalności jako środka wytłumaczenia i sprzeciwiały się argumentum ad verecundiam. Do innych krytyków religii i Kościoła tego czasu zaliczyć można Niccolò Machiavelli, Bonaventure des Périers i François Rabelais^[103].

Od renesansu do współczesności

W czasie renesansu i reformacji nastąpiło odrodzenie żarliwości religijnej, czego dowodem może być rozprzestrzenianie się nowych nurtów religijnych, bractw religijnych i powszechnej pobożności w katolickim świecie, jak również pojawienie się coraz bardziej surowych sekt protestanckich, takich jak kalwiniści. Ta era międzykonfesjonalnego współzawodnictwa zezwoliła na coraz szerszy zakres teologicznych i filozoficznych spekulacji, z których większość została później wykorzystana do rozwoju sceptycznego światopoglądu religijnego.

Krytyka chrześcijaństwa nasiliła się w XVII i XVIII wieku, zwłaszcza we Francji i Anglii. Niektórzy myśliciele protestanccy, tacy jak Thomas Hobbes, byli zwolennikami filozofii materialistycznej i sceptycyzmu w stosunku do wydarzeń nadnaturalnych, podczas gdy żydowsko-holenderski filozof Baruch Spinoza odrzucał opatrzność na rzecz panteistycznego naturalizmu. Pod koniec XVII wieku deizm zyskał otwartych zwolenników wśród intelektualistów, takich jak John Toland. Pomimo szydzenia z chrześcijaństwa, wielu deistów gardziło ateizmem. Pierwszym znanym ateistą, który odrzucił powłokę deizmu, bezceremonialnie zaprzeczając istnieniu bogów, był Jan Meslier, francuski ksiądz^[110]. W ślad za nim poszli inni, otwarcie ateistyczni myśliciele, tacy jak Paul d'Holbach i Jacques-André Naigeon^[111]. Filozof David Hume opracował sceptyczną epistemologię opartą na empiryzmie, podważając metafizyczne podstawy teologii naturalnej.

Rewolucja francuska wyprowadziła ateizm z salonów do sfery publicznej. Próby wprowadzenia w życie cywilnej konstytucji kleru doprowadziły do antyklerykalnej przemocy i wydalenia wielu duchownych z Francji. Chaotyczne wydarzenia polityczne w rewolucyjnym Paryżu pozwoliły w końcowym efekcie dojść do władzy bardziej radykalnym jakobinom w 1793, co zapoczątkowało rządy terroru. U szczytu tych rządów, bardziej zagorzali ateiści próbowali z użyciem siły odchrześcijanić Francję, religię zastępując Kultem Rozumu. Prześladowania te skończyły się przewrotem 9. thermidora, ale niektóre z sekularyzacyjnych przedsięwzięć, pozostały stałym dziedzictwem francuskiej polityki.

Era napoleońska zinstytucjonalizowała sekularyzację francuskiego społeczeństwa i eksportowała rewolucję do północnych Włoch z zamiarem stworzenia uległych republik. W XIX wieku wielu ateistów i innych antyreligijnych myślicieli skierowało swoje starania w stronę politycznej i społecznej rewolucji, ułatwiając powstanie wiosny ludów, zjednoczenie Włoch i wzrost międzynarodowego ruchu socjalistycznego.

W drugiej połowie XIX wieku, ateizm nabrał dużego znaczenia pod wpływem filozofów racjonalistycznych i wolnomyślicielstwa. Wielu ważnych niemieckich filozofów tego okresu zaprzeczało istnieniu bóstw i było krytycznych w stosunku do religii, wśród nich byli: Ludwig Feuerbach, Arthur Schopenhauer, Karol Marks, Fryderyk Engels i Fryderyk Nietzsche^[112]. Humanizm pozytywistyczny tych filozofów był nie tyle ateizmem, co anty-teizmem, czy konkretnie anty-chrystianizmem^[113].

XX i XXI wiek w państwach komunistycznych

Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich

W 1917 roku wybuchła rewolucja bolszewicka, jej rząd uznawał że za główny cel wyeliminowanie religii z życia publicznego i zastąpienia ją ateizmem państwowy. W swojej książce Socjalizm a Religia Lenin stwierdził^[114]: Szablon:CytatD W praktyce jednak rozpoczęły się brutalne prześladowania religijne, 26 lutego 1922 rozpoczęto serię konfiskatę dóbr Cerkwi, czemu sprzeciwiała się Rosyjska Ludności, co zwykle kończyło się z strzelaniem do protestujących. Lenin wykorzystał wielki głód – wywołany przez bolszewickie rewizje – aby móc ograbić Cerkiew, choć ta wcześnie wzywała do pomocy głodującym^[115]. Komuniści mordowali zarówno kapłanów, jak i zwykłych prawosławnych. W latach 1917-1920 bolszewicy zabili 37 biskupów, tysiące duchownych i około 12 tys. wiernych^[116].. A tylko w 1922 roku zamordowano 1691 popów, 1962 mnichów i 3447 mniszek^[115]

Rozpoczęła się również zorganizowana ateizacja ludności. W 1922 roku założono wydawnictwo „Ateist” które wydawało anty-religijne broszury, czasopisma, plakaty, w których wyszydzano z ludzi wierzących i duchownych. Z kolei 1923 roku założony Związek Bezbożników, a 1924 towarzystwo przyjaciół gazety Bezbożnik^[117].

XX i XXI wiek w państwach zachodnich

Ateizm w XX wieku, szczególnie w formie ateizmu praktycznego, zyskał w wielu społeczeństwach. Myśl ateistyczna zdobyła uznanie w szerokim zakresie innych filozofii, takich jak: egzystencjalizm, obiektywizm, świecki humanizm, nihilizm, pozytywizm logiczny i feminizm^[118].

Pozytywizm logiczny i scjentyzm przetarły drogę filozofii analitycznej, strukturalizmowi i naturalizmowi. Pozytywizm logiczny i filozofia analityczna odrzuciły klasyczny racjonalizm i metafizykę na rzecz ścisłego empiryzmu i epistemologicznego nominalizmu. Orędownicy tych nurtów, tacy jak Bertrand Russell, zdecydowanie odrzucili wiarę w boga. Ludwig Wittgenstein w swoich wczesnych pracach podjął próbę oddzielenia metafizycznego i nadprzyrodzonego języka od racjonalnego dyskursu. Alfred Jules Ayer dowodził braku weryfikowalności i bezsensowności twierdzeń religijnych, przytaczając swoją przynależność do nauk empirycznych. Strukturalizm Claudea Lévi-Straussa przypisywał źródła języka religii do ludzkiej podświadomości w zaprzeczaniu jej transcendentalnego znaczenia. J.N. Findlay i J.J.C. Smart argumentowali, że istnienie boga nie jest logicznie konieczne. Naturaliści i materialistyczni moniści, tacy jak John Dewey, rozważali świat naturalny jako podstawę wszystkiego, zaprzeczając istnieniu boga i nieśmiertelności^[53]^[119].

Inni przywódcy, tacy jak Periyar Ramasamy, prominentny ateistyczny przywódca Indii, walczył z hinduizmem i braminami za dyskryminowanie i podziały ludności w imię systemu kastowego i religii^[120]. Zostało to podkreślone w 1956, gdy nakazał Ramie nosić girlandę zrobioną z kapci i wygłaszał antyteistyczne stwierdzenia^[121].

W 1966 tygodnik Time spytał Is God Dead? (Czy Bóg jest martwy?)^[122] w odpowiedzi na ruch śmierci boga, cytując szacunki, że prawie połowa ludzi na świecie żyło pod wpływem antyreligijnej siły, a kolejne miliony w Afryce, Azji i Ameryce Południowej nie wiedziało o istnieniu chrześcijańskiego boga^[123]. W 1967 rząd albański pod przywództwem Envera Hodży ogłosił zamknięcie wszystkich instytucji religijnych w kraju, ogłaszając Albanię pierwszym na świecie oficjalnie ateistycznym krajem^[124] Tego typu reżimy stawiały ateizm w złym świetle, zwłaszcza tam gdzie występował silny sentyment antykomunistyczny (np. w USA) pomimo faktu, że prominentni ateiści byli antykomunistami^[125].

Od upadku Muru Berlińskiego liczba aktywnych reżimów antyreligijnych znacząco się zmniejszyła. W 2006 Timothy Shah z Pew Research Center stwierdził, że na całym świecie istnieje trend wśród wszystkich głównych grup religijnych, w którym zyskują one coraz większe zaufanie i wpływy vis-à-vis świeckich ruchów i ideologii^[126]. Gregory S. Paul i Phil Zuckerman uważają to stwierdzenie za mit i sugerują, że rzeczywista sytuacja jest o wiele bardziej złożona i pełna niuansów^[127].

W XX wieku ateizm stał się najbardziej powszechnym poglądem wśród amerykańskich naukowców (patrz tutaj).

Na początku XXI wieku nastąpiło kilka wydarzeń istotnych dla rozpowszechniania i postrzegania ateizmu. W 2006 roku ukazał się bestseller (w krajach anglosaskich) autorstwa Richarda Dawkinsa Bóg urojony. Głównym przesłaniem książki jest twierdzenie, że ateizm jest dowodem zdrowego i niezależnego umysłu, więc ateiści mogą być z niego dumni. Na fali popularności książki Dawkins rozpoczął w 2007 roku kampanię społeczną pod nazwą The Out Campaign. Przedsięwzięcie to ma na celu przekonanie jak największej liczby ateistów, że ateizm to nie wstydliwa choroba, że to coś o czym można rozmawiać i z czym nie trzeba się kryć^[128]. W Polsce przedsięwzięciem wpisującym się w tego typu działania stała się Internetowa Lista Ateistów i Agnostyków^[129] prowadzona przez Polskie Stowarzyszenie Racjonalistów. Na stronie tej osoby publiczne i chętni przyznają się do ateizmu lub agnostycyzmu. Inicjatywa ma na celu propagowanie asertywności światopoglądowej wśród niewierzących, zaznaczenie obecności niewierzących w przestrzeni życia społecznego oraz konsolidację i zacieśnienie współpracy środowisk wolnomyślicielskich. O inicjatywie tej pisało wiele czołowych mediów polskich (kilkadziesiąt artykułów) wywołując dyskusję nad sytuacją osób niewierzących w Polsce (m.in. Gazeta Wyborcza^[130], Przekrój^[131] i Przegląd^[132]), a na antenie radia TOK FM odbyła się debata o ateizmie pomiędzy duszpasterzem akademickim księdzem Grzegorzem Michalczykiem a założycielem i ówczesnym prezesem Polskiego Stowarzyszenia Racjonalistów Mariuszem Agnosiewiczem^[133]. Po dwóch miesiącach od uruchomienia Listy, wpisało się na nią ponad 7500 uczestników akcji. Krok dalej poszła nieformalna grupa Stowarzyszenia Ateistycznego, organizując akcję pod nazwą Internetowa Galeria Ateistów^[134]. Galeria została uruchomiona 6 grudnia 2009.

Demografia

Osobny artykuł: Demografia ateizmu
UWAGA: sugestia rozszerzonej treści w nieistniejącym artykule - trzeba poprawić link.

Trudno jest określić ilościowo liczbę ateistów na świecie. Respondenci ankiet związanych z wiarą religijną mogą różnie definiować ateizm lub wyznaczać różne granice pomiędzy ateizmem, niereligijną wiarą i nieteistycznymi wyznaniami religijnymi i duchowymi^[136].

Od 64 do 65% Japończyków określa siebie jako ateistów, agnostyków lub niewierzących^[137]^[138]. Liczba takich osób w Unii Europejskiej rozciąga się od 6% we Włoszech do 85% w Szwecji^[137]. W Rosji, w zależności od źródła, udział ateistów określa się jako wynoszący od 13^[139] do 48% ludności^[137].

Ankieta z 2005 roku opublikowana w Encyklopedia Britannica wykazała, że osoby niereligijne stanowiły około 11,9% populacji świata, a ateiści około 2,3%; odsetek ten nie obejmował osób wyznających ateistyczne i nieteistyczne religie, takie jak buddyzm, dżinizm czy raelianizm^[140]. Badanie opinii z listopada i grudnia 2006, opublikowane w „Financial Times”^[141] podaje współczynniki dla USA i pięciu krajów europejskich. Wskazano, że Amerykanie są bardziej skłonni od Europejczyków do zdeklarowania wiary w pewną formę boga lub istoty najwyższej (73%). Wśród ankietowanych pełnoletnich Europejczyków, Włosi byli najbardziej skłonni do deklarowania tego typu wiary (62%), a Francuzi najmniej (27%). We Francji 32% osób deklarowało się jako ateiści, a dodatkowe 32% jako agnostycy.

Oficjalna ankieta UE przedstawia podobne wyniki: 18% populacji UE nie wierzy w boga; 27% stwierdza istnienie jakiejś formy ducha lub siły życiowej; podczas gdy 52% stwierdza wiarę w konkretnego boga. Odsetek wierzących wzrasta do 65% wśród tych, którzy opuścili szkołę mając 15 lat; respondenci, którzy uważają, że pochodzą z rygorystycznej rodziny byli bardziej skłonni do wiary w boga od tych, którzy czuli, że ich wychowaniu brakowało jednoznacznych reguł^[142].

Obecnie uznaje się, że najbardziej ateistycznym narodem na świecie są Czesi. Według sondażu z 2004 r. aż 49% z 10 200 000 mieszkańców Czech zadeklarowało się jako ateiści (nie wlicza się do tej liczby agnostyków) i ich liczba stale rośnie; tylko 32% wierzyło w istnienie Boga^[143].

W Polsce ateizm jest światopoglądem mniej rozpowszechnionym. Informacje na temat liczności ateistów i wyznawców poszczególnych religii opiera się na szacunkach, głównie na podstawie liczby osób ochrzczonych w różnych wyznaniach, które żyją i nie wypisały się z nich formalnie (np. poprzez akt apostazji). Z badań ankietowych wynika, że w Polsce ludzi niewierzących lub obojętnych w sprawie wiary jest od 3,5%^[144] do 4,2%^[145]. Natomiast według wyników Narodowego Spisu Powszechnego Ludności i Mieszkań 2011 osoby podające, że nie należą do żadnego wyznania stanowiły na dzień 31 marca 2011 roku 2,41% ogółu ludności Polski. Natomiast biorąc pod uwagę, że 7,1% objętych spisem nie udzieliło odpowiedzi na pytanie dotyczące wyznania, a dla 1,63% nie ustalono tej kwestii, stanowiły one 2,64% osób, które udzieliły odpowiedzi na pytanie o przynależność wyznaniową^[146]. Najczęściej do braku wiary przyznają się kierownicy i specjaliści, prywatni przedsiębiorcy i osoby dobrze sytuowane^[147]. Według badań GUS z 2015 roku 3,1% mieszkańców Polski w wieku powyżej 16 lat nie należy do żadnego wyznania^[148]. W tym samym roku tygodnik Polityka podał, że w Polsce coraz mniejszy odsetek dzieci jest chrzczonych, a w warszawskim Wilanowie chrzczona jest mniej niż połowa niemowlaków^[149].

Moralność

Zdaniem George H. Smith[[:d:{{{Q}}}#sitelinks-wikipedia|(inne języki)]], wśród popularnych przesądów związanych z religią, żaden nie jest bardziej powszechny lub tragiczny w skutkach niż ten, że wartości moralne wymagają wiary w boga^[150]. Filozofowie Susan Neiman^[151] i Julian Baggini^[152] podkreślają, że etyczne zachowanie wynikające jedynie z boskiego nakazu, nie jest prawdziwie etycznym zachowaniem, a jedynie ślepym posłuszeństwem. Baggini stwierdza, że ateizm jest lepszą podstawą dla etyki utrzymując, że konieczna jest moralna podstawa niezależna od religijnych nakazów, aby ocenić moralność tych nakazów – aby być w stanie zauważyć, że na przykład kradnij jest niemoralne nawet jeśli czyjaś religia tego nakazuje – i że, z tego względu, ateiści mają przewagę bycia bardziej skłonnym do dokonywania takich ocen^[153]. Innymi słowy, Baggini podkreśla, że prawo to nie to samo co moralność – prawo może być zarówno moralne jak i niemoralne. Zwraca on też uwagę na platoński dylemat Eutyfrona[[:d:{{{Q}}}#sitelinks-wikipedia|(inne języki)]] dotyczący hipotetycznego prawa boskiego^[154].

Współczesny brytyjski filozof polityczny Martin Cohen zaproponował bardziej obrazowy, historycznie wymowny przykład biblijnych nakazów, które przemawiały na korzyść tortur i niewolnictwa, jako dowód w jaki sposób religijne nakazy podążają za politycznymi i społecznymi zwyczajami, a nie na odwrót; ale również zaznaczył, że wydaje się prawdziwym przypisywanie podobnych skłonności przypuszczalnie bezstronnym i obiektywnym filozofom^[155]. Cohen przedstawił swoją tezę w Political Philosophy from Plato to Mao na przykładzie Koranu, który widzi jako mający ogólnie niefortunną rolę w zachowaniu średniowiecznych zasad społecznych poprzez zmiany w świeckim społeczeństwie^[156].

Ateiści tacy jak Sam Harris argumentują, że poleganie religii abrahamicznych na boskim autorytecie skłania je w kierunku autorytaryzmu i dogmatyzmu^[157]. Istotnie fundamentalizm religijny i religia zewnętrzna (gdy religia jest utrzymywana ponieważ służy innym, najwyższym interesom^[158]) były skorelowane z autorytaryzmem, dogmatyzmem i uprzedzeniem^[159]. Argument ten, w powiązaniu z wydarzeniami historycznymi, które mają przedstawiać zagrożenia wynikające z religii, takie jak krucjaty, inkwizycja i procesy o czary, są często przytaczane przez antyreligijnych ateistów, aby uzasadnić ich poglądy^[160]. Z drugiej strony ludzie wierzący argumentują, że oparte na ateizmie reżimy komunistyczne takie jak w ZSRR czy obecnie w Korei Północnej lub na Kubie także winne są masowych mordów na ludności cywilnej^[161].

Jeden z najczęściej spotykanych argumentów przeciwko ateizmowi wyraża się w poglądzie, że zaprzeczanie istnieniu sprawiedliwego boga prowadzi do relatywizmu moralnego i pozostawia ludzi bez podstaw moralnych czy etycznych^[162]^[163]. Blaise Pascal w tym stylu argumentował przeciwko ateizmowi w 1669^[164]. Część religijnych społeczeństw charakteryzuje się uprzedzeniami wobec ateistów. Według stanu na 2012 rok, większość społeczeństwa w USA darzy ateistów niższym zaufaniem, co może być związane z przekonaniem, że osoba, która wierzy, że jest obserwowana przez Boga, jest mniej skłonna do niewłaściwych zachowań^[165]. Z drugiej strony, według badania CBOS z grudnia 2013 roku, jedynie niespełna co piąty Polak uważa, że katolickie zasady moralne są najlepszą i wystarczającą podstawą moralności^[166].

Zarówno imperatyw kategoryczny Kanta, jak i związana z nim złota reguła: „nie czyń innym, co Tobie niemiłe”, nie wymagają istnienia bogów, a Kant był wręcz sceptyczny wobec kierowania się takimi arbitralnymi autorytetami^[167]. Odsetek morderstw jest niższy w krajach bardziej świeckich niż w tych bardziej religijnych, gdzie wiara w Boga jest głęboka i powszechna. Podobnie, na korzyść ateistów, wypada porównanie odsetków morderstw w poszczególnych stanach amerykańskich. Co więcej, z 50 najbezpieczniejszych miast na świecie prawie wszystkie są względnie niereligijne, a z ośmiu miast z USA, które są na liście, prawie wszystkie są zlokalizowane w najmniej religijnych rejonach USA^[168]. W 2015 roku zakończyło się badanie, w którym dzieci wychowywane w religijnych rodzinach wypadły jako mniej altruistyczne oraz bardziej surowe w zakresie karania innych niż osoby pochodzące z rodzin niereligijnych. Badanie pokazało również, że rodzicom z rodzin religijnych wydawało się, że jest odwrotnie, to znaczy, że ich dzieci są bardziej empatyczne i wrażliwe na niesprawiedliwość niż dzieci pochodzące z rodzin niereligijnych^[169].

Religijny ateizm

Osobny artykuł: Ateizm i religia.

Choć osoby, które określają siebie mianem ateistów, są uważane za niereligijne, niektóre odłamy w obrębie głównych religii tradycyjnie nieateistycznych odrzucają istnienie osobowego bóstwa stwórcy^[170]. W ostatnich latach, niektóre wyznania zgromadziły pewną liczbę otwarcie ateistycznych członków; są wśród nich żydowski ateizm, judaizm humanistyczny^[171]^[172] i chrześcijański ateizm^[173]^[174]^[175].

Ateizm w Polsce

Z tym tematem związana jest kategoria: Polscy działacze ateistyczni
UWAGA: sugestia większej zawartości w nieistniejącej kategorii - trzeba poprawić link.

Osobny artykuł: ateizm w Polsce.

Ateizm w USA

Osobny artykuł: bezwyznaniowość w USA.

Chrześcijaństwo wobec ateizmu

Kościół katolicki na Soborze Watykańskim I odrzucił wszelkie postacie ateizmu, w szczególności również agnostycyzm, w oparciu o tezę, że ludzki umysł zdolny jest do poznania istnienia Boga. Krytykę ateizmu podjął m.in.: Pius XI w encyklikach Miserentissimus Redemptor, Quadragesimo anno, Caritate Christi, Dilectissima nobis, Divini Redemptoris. Stosunek Kościoła do ateizmu zmienił się w okresie Soboru Watykańskiego II. Papież Jan XXIII głosił możliwość dialogu wierzących z niewierzącymi (Mater et magistra) i nawoływał do życzliwości wobec ateistów, wynikającej z poszanowania przez chrześcijaństwo godności każdej osoby ludzkiej, pomimo konieczności odrzucenia jej poglądów. Także papież Paweł VI (Ecclesiam suam, Octogesima adveniens) poddał krytyce ateizm doktrynalny i protestował przeciw naruszaniu wolności religijnej przez „ateizm walczący”. Dostrzegał jednak u ateistów wspólne wartości i zachęcał do współpracy z nimi w życiu społecznym. 9 IV 1965 papież Paweł VI powołał do istnienia Sekretariat ds. Niewierzących, który zajmuje się badaniem ateizmu, przyczyn jego powstawania oraz nawiązywaniem dialogu z niewierzącymi. Naukę Soboru Watykańskiego II przypomniał Katechizm Kościoła Katolickiego, zwracając uwagę na fakt, że ateizm jest grzechem przeciw cnocie religijności i często wynika z błędnej koncepcji autonomii ludzkiej^[176]^[177]^[178]. Tradycyjna doktryna katolicka przyjmuje, że wiara jest niezbędna do zbawienia:

Tak wielkie ma znaczenie jedność ciała Kościoła, że tylko w tej jedności pozostającym pomagają do zbawienia sakramenty kościelne oraz im tylko wieczną nagrodę wysługują posty, jałmużny i inne uczynki pobożności oraz praktyki chrześcijańskiego życia. Nikt nie może być zbawiony, choćby jego jałmużny były wielkie i choćby przelał krew za Chrystusa, jeśli nie pozostanie w łonie Kościoła katolickiego i jedności z nim^[179].

Liczne symbole wiary także wskazują na konieczność wiary do osiągnięcia zbawienia. Przykładem jest symbol atanazjański rozpoczynający się od słów:

Ktokolwiek chce być zbawiony, musi przede wszystkim wyznawać katolicką wiarę, której jeśliby kto nie zachował całej i nienaruszonej, bez wątpienia zginie na wieczność^[180].

Krytyka ateizmu

Agnostyczna krytyka teoretycznego ateizmu

Osobny artykuł: Dowodzenie istnienia Boga#Krytyka.

Powołując się na zdanie zwolennika ateizmu, Juliana Baggini:

Ateizm jest faktycznie niezwykle prosty do zdefiniowania: jest to przekonanie, że nie ma Boga lub bogów^[181].

można sparafrazować powyższy cytat (z podejściem agnostycznym, podobnie do poglądu, który opisał Bertrand Russell w broszurze „Kto to jest agnostyk?”^[182]):

Ponieważ nie można jednoznacznie udowodnić nieistnienia Boga lub bogów

a jednocześnie nie można jednoznacznie udowodnić istnienia Boga lub bogów,

można przyjąć teoretyczny ateizm jako szczególną formę wiary w nieistnienie Boga lub bogów.

Jako wiarę należy tu rozumieć nadawanie dużego prawdopodobieństwa prawdziwości twierdzenia, w warunkach braku wystarczającej wiedzy. Ateizm wynika z przekonania, a nie z zastosowania metody naukowej^[183]. Agnostycy tacy jak amerykański astronom Carl Sagan krytykowali ateizm za bycie ich zdaniem nienaukowym poglądem^[183].

Inne ujęcia ateizmu

Pozytywny

Określenia negatywny i pozytywny ateizm w literaturze filozoficznej używane są w podobny sposób jak słaby i silny ateizm. Jednakże Goparaju Ramachandra Rao w swojej książce Positive Atheism (Pozytywny Ateizm), opublikowanej po raz pierwszy w 1972 roku, zaproponował alternatywne znaczenie tego określenia^[184]. Jako osoba, która dorastała w hierarchicznym systemie społecznym opartym o religię, wzywał do stworzenia świeckich Indii i zaproponował wytyczne dla filozofii pozytywnego ateizmu, tzn. takiej, która promuje pozytywne wartości^[185]. Pozytywny ateizm pociąga za sobą takie wartości, jak: okazywanie zrozumienia, że ludzie religijni mają powody do wiary; nie nawracać innych na ateizm i nie nauczać o nim; bronić się przy użyciu prawdomówności, zamiast starać się wygrać każdą konfrontację z krytykami ateizmu.

Pragmatyczny

W praktycznym lub pragmatycznym ateizmie, znanym również jako apateizm, żyje się tak, jakby nie było bogów, a zjawiska naturalne wyjaśniane są bez odwoływania się do bóstw. Nie zaprzecza się istnieniu bogów, ale mogą oni być uznawani za niepotrzebne lub bezużyteczne; zgodnie z tym poglądem bogowie nie dostarczają ani celu życia, ani nie wpływają na codzienne życie^[56]. Jedną z form praktycznego ateizmu, skierowaną do środowiska naukowego, jest naturalizm metodologiczny – milczące przyjęcie lub założenie filozoficznego naturalizmu w ramach metody naukowej^[186].

Pragmatyczny ateizm może przyjmować różnorodne formy:

brak motywacji religijnej – wiara w bogów nie motywuje działań moralnych, religijnych lub jakichkolwiek innych;
czynne wyłączenie problemu bogów i religii z dążeń intelektualnych i działań praktycznych;
obojętność – brak zainteresowania związanego z problematyką bogów i religii;
nieświadomość koncepcji bóstwa^[187].

Zobacz też

Zobacz w Wikiźródłach hasło Ateizm w Encyklopedii kościelnej

↑ jako utwierdzeni ateiści przetłumaczono ang. convinced atheists
↑
Jerzy Sosnowski, poszukując możliwości pozbawionego uprzedzeń dialogu wierzących z niewierzącymi, wyodrębnia sześć typów „niewiary” (podkreślając, że w rzeczywistości występują wyłącznie „przypadki mieszane”)^[34]:
- niewiara anestezjologiczna – efekt braku refleksyjności, który może prowadzić również do „wiary formalnej” (ograniczającej się do zachowania zewnętrznych form),
- niewiara nihilistyczna – odrzucająca wszystkie formy kultury afirmujące jakiekolwiek „wartości wyższe”,
- niewiara epistemologiczna – uznająca obowiązujące normy etyczne za wynik powolnego procesu przekształcania się hordy w społeczeństwo, wymagającego skutecznych mechanizmów regulujących; fundamentem takiego rozumowania jest scjentyzm i empiryzm; uznawana jest cywilizacyjna rola religii (zdaniem Sosnowskiego malejąca)
- niewiara etyczna – wynikająca ze sprzeciwu wobec religii (niektórych przekonań, instytucji, duszpasterzy postępujących niezgodnie z ewangelią), która niekiedy staje się formą władzy nad ludźmi, prowadzi np. do budzącej sprzeciw dyskryminacji niektórych grup ludzi itp. (nie tylko dyskryminacji ateistów)
- niewiara tragiczna – oparta na przekonaniu, że rzeczywisty świat jest zły i pełen cierpienia, a zadaniem człowieka jest przeciwstawianie się temu złu, bez nadziei na zwycięstwo (wiara religijna jest albo hipokryzją, albo wynikiem infantylnej nieświadomości)
- niewiara metafizyczna – oparta na stwierdzeniu podstawowej roli nieosobowej Tajemnicy bytu, połączonego z cierpieniem; odrzuca fałszywą religijną pociechę w postaci Zbawienia; wskazuje możliwości chwilowego opanowania niepokojącej Tajemnicy dzięki obcowaniu ze sztuką (katharsis).

↑ DefineAtheism.com: Definitions of "atheism" and "atheist" - Clarifying a point of nature
↑ The Oxford Handbook of Atheism. Oxford University Press, 2013. ISBN 978-0-19-964465-0. Cytat: „‘atheism’ is defined as an absence of belief in the existence of a God or gods. As with most mainstream definitions of the term, it is simply the fruit of two basic decisions: the meaning and scope of a-, and the meaning and scope of -theism.”.
↑ The Cambridge Companion to Atheism. Cambridge University Press, 2007. ISBN 978-0-521-60367-6. Cytat: „atheism in the broad sense is then the absence of belief in any god or Gods, not just the absence of belief in a personal theistic God”.
↑ George H. Smith: Atheism. The Case Against God. Bibliophile. Cytat: „“Atheism” is a privative term, a term of negation, indicating the opposite of theism. If we use the phrase “belief-in-god” as a substitute for theism, we see that its negation is “no-belief-in-god” — or, in other words, “a-theism.” This is simply another way of stating “without theism” or the absence of belief in god”.
↑
Teizm jest tu użyty w swoim najogólniejszym znaczeniu, czyli wiara w jedno lub więcej bóstw. To definiowałoby ateizm jako odrzucenie wiary w istnienie jakichkolwiek bóstw, bez względu na to czy wyciąga się dalszy wniosek, że bóstwa nie istnieją.
- Atheism. W: Kai Nielsen: Encyklopedia Britannica. 2009. Cytat: Atheism, in general, the critique and denial of metaphysical beliefs in God or spiritual beings.... a more adequate characterization of atheism consists in the more complex claim that to be an atheist is to be someone who rejects belief in God for [reasons that depend] on how God is being conceived. (ang.).
- Paul Edwards: Encyclopedia of Philosophy. T. Vol. 1. Collier-MacMillan, 1967, s. 175. Cytat: On our definition, an ‘atheist’ is a person who rejects belief in God, regardless of whether or not his reason for the rejection is the claim that ‘God exists’ expresses a false proposition. People frequently adopt an attitude of rejection toward a position for reasons other than that it is a false proposition. It is common among contemporary philosophers, and indeed it was not uncommon in earlier centuries, to reject positions on the ground that they are meaningless. Sometimes, too, a theory is rejected on such grounds as that it is sterile or redundant or capricious, and there are many other considerations which in certain contexts are generally agreed to constitute good grounds for rejecting an assertion. (ang.).
↑ ^a ^b Porównaj z SJP: ateizm. PWN. [dostęp 2009-09-09].
↑ Ateizm. W: Władysław Kopaliński: Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych. Warszawa: De Agostini, 2001.
↑ Ateizm. W: Encyklopedia Powszechna Rzeczpospolitej. T. 1. Kraków: Wyd. Kluszczyński, 2009, s. 364. ISBN 978-83-61923-38-1.
↑ Ateizm. W: Powszechna Encyklopedia Filozofii. ISBN 978-83-914431-0-1. (pol.).
↑ Ateizm – WIEM, darmowa encyklopedia, [w:] WIEM (encyklopedia) [online], Onet.pl [dostęp 2016-02-15] .
↑ Praca zbiorowa, Encyplopedia Powszechna PWN., Warszawa 1976, t. 1, s. 151.
↑
Artykuł Definitions of the term „Atheism”. 2007-11-12. [dostęp 2009-09-09]. (ang.). na temat definicji pojęcia ateizm sugeruje, że nie został osiągnięty konsensus w tej sprawie. Simon Blackburn podsumowuje tę sytuację w Oxford Dictionary of Philosophy: Ateizm. Brak wiary w boga lub wiara, że taki nie istnieje.
- Dagobert D.(editor) Runes: Dictionary of Philosophy. New Jersey: Littlefield, Adams & Co. Philosophical Library, 1942 edition. ISBN 0-06-463461-2. Cytat: (a) the belief that there is no God; (b) Some philosophers have been called „atheistic” because they have not held to a belief in a personal God. Atheism in this sense means „not theistic”. The former meaning of the term is a literal rendering. The latter meaning is a less rigorous use of the term though widely current in the history of thought. (ang.).
↑ [WIN/Gallup International] Survey Shows The World's Most And Least Religious Places. 2015. [dostęp 2017-04-08]. (ang.).
↑ [WIN/Gallup International]: Losing our religion? Two thirds of people still claim to be religious. 2015. [dostęp 2017-04-08]. Cytat: Western Europe (51%) and Oceania (49%) are the only regions where approximately half of the population are either not religious or convinced atheist. The least religious country was found to be China where 61% of people claim to be convinced atheists (ang.).
↑ Główny Urząd Statystyczny: Życie religijne w Polsce. 2015. [dostęp 2017-04-08].
↑ Karen Armstrong: Spór o Boga. Czym naprawdę jest religia?. tł. Barbara Cendrowska. Warszawa: VIK, 2011, s. 302, 306. ISBN 978-83-87782-33-7.
↑ Bhikku Bodhi. buddyzm.edu.pl. [dostęp 2012-03-11].
↑ Austin Cline: Buddhism and Atheism. about.com, 2005. [dostęp 2006-10-21]. (ang.).
↑ Nath Tiwari Kedar: Comparative Religion. Motilal Banarsidass, 1997, s. 50. ISBN 81-208-0293-4. (ang.).
↑ Ted Honderich: The Oxford companion to philosophy. Oxford: Oxford University Press, 1995, s. 376. ISBN 0-19-866132-0. (ang.).
↑ Fales, Evan. „Naturalism and Physicalism”, w Michael T. Martin: The Cambridge companion to atheism. New York, N.Y.: Cambridge University Press, 2007, s. 122–131. ISBN 0-521-60367-6. (ang.).
↑ 10 celebs you didn’t know were atheists. 2013. [dostęp 2017-04-10]. (ang.).
↑ John Little: The Warrior Within: The Philosophies of Bruce Lee. s. 128-129. Cytat: „When asked by journalist Alex Ben Block in the summer of 1972 what his religious affiliation was, Lee answered: ‘None whatsoever.’ Block then pressed him further, asking him if he then believed in God: ‘To be perfectly frank, I really do not.’”.
↑
Reza Aslan: Sam Harris and “New Atheists” aren’t new, aren’t even atheists. 2014. [dostęp 2017-04-08]. Cytat: ang. The Rig Veda, composed sometime around 1500 B.C., openly questions belief in a divine creator:
```
But, after all, who knows, and who can say
Whence it all came, and how creation happened?
The gods themselves are later than creation,
So who knows truly whence it has arisen?
```
(ang.).
↑ Michael Hunter, David Wootton: 1. New Histories of Atheism. W: David Wootton: Atheism from the Reformation to the Enlightenment. Oxford: Clarendon Press, 1992. ISBN 0-19-822736-1.
↑ Karen Armstrong: A History of God. London: Vintage, 1999. ISBN 0-09-927367-5.
↑ Stanford Encyclopedia of Philosophy: Kant’s Moral Philosophy. [dostęp 2017-04-04]. Cytat: „Kant is a skeptic about arbitrary authorities, such as God, natural feelings, intrinsic values or primitive reasons that exist independently of us. Only reason itself has genuine authority over us, so we must exercise our shared powers of reasoned deliberation, thought and judgment, guided by the Categorical Imperative as the most basic internal norm of reason, to construct more specific moral requirements.” (ang.).
↑ Stanford Encyclopedia of Philosophy: Biological Altruism. 2013. [dostęp 2017-04-13]. (ang.).
↑ Phil Zuckerman. Atheism, Secularity, and Well-Being: How the Findings of Social Science Counter Negative Stereotypes and Assumptions. „Sociology Compass”. 3 (6), s. 949–971, 2009. DOI: 10.1111/j.1751-9020.2009.00247.x. Cytat: „Murder rates are actually lower in more secular nations and higher in more religious nations where belief in God is deep and widespread (Jensen 2006; Paul 2005; Fajnzylber et al. 2002; Fox and Levin 2000). And within America, the states with the highest murder rates tend to be highly religious, such as Louisiana and Alabama, but the states with the lowest murder rates tend to be among the least religious in the country, such as Vermont and Oregon (Ellison et al. 2003; Death Penalty Information Center, 2008). Furthermore, although there are some notable exceptions, rates of most violent crimes tend to be lower in the less religious states and higher in the most religious states (United States Census Bureau, 2006). Finally, of the top 50 safest cities in the world, nearly all are in relatively non-religious countries, and of the eight cities within the United States that make the safest-city list, nearly all are located in the least religious regions of the country (Mercer Survey, 2008).”. (ang.).
↑ Jean Decety. The Negative Association between Religiousness and Children’s Altruism across the World. „Current Biology”. 25 (22), s. 2951–2955, 2015. DOI: 10.1016/j.cub.2015.09.056. (ang.).
↑ The Cambridge Companion to Atheism. Cambridge University Press, 2007, s. 313. ISBN 978-0-521-60367-6. Cytat: „What we are able to conclude about the modal atheist in Western society today is that that person is much more likely to be a man, married, with higher education. […] We can say that atheists show themselves to be less authoritarian and suggestible, less dogmatic, less prejudiced, more tolerant of others, law-abiding, compassionate, conscientious, and well educated. They are of high intelligence, and many are committed to the intellectual and scholarly life. In short, they are good to have as neighbors.”.
↑
Dodatkowe, niezależne źródło – Reza Aslan:
- Sam Harris and “New Atheists” aren’t new, aren’t even atheists. 2014. [dostęp 2017-04-08]. Cytat: ang. „Unfortunately, this historical connection between lack of belief and lack of morals is one that still plagues atheism today, despite studies showing atheists to be, as a whole, less prejudiced, less willing to condone violence, and more tolerant of sexual, ethnic and cultural differences than many faith communities.” (ang.).
↑
Dodatkowe, nowsze badania:
- Przegląd: Miron Zuckerman, Jordan Silberman, Judith Hall. The Relation Between Intelligence and Religiosity: A Meta-Analysis and Some Proposed Explanations. „Personality and Social Psychology Review”. 17 (4), s. 325–354, 2013. SAGE Publishing. DOI: 10.1177/1088868313497266. (ang.). :
  1. „A meta-analysis of 63 studies showed a significant negative association between intelligence and religiosity.”
- Przegląd: Francisco Cribari-Neto, Tatiene C. Souza. Religious belief and intelligence: Worldwide evidence. „Intelligence”. 41 (5), s. 482-489, 2013. Elsevier Inc.. DOI: 10.1016/j.intell.2013.06.011. (ang.). :
  1. „It has been established that intelligence positively correlates with atheism.”
  2. „We show that intelligence impacts atheism even if we account for economic development.”
- Przegląd: Richard Lynn, John Harvey, Helmuth Nyborg. Average intelligence predicts atheism rates across 137 nations. „Intelligence”. 37 (1), s. 11-15, 2009. Elsevier Inc.. DOI: 10.1016/j.intell.2008.03.004. (ang.). :
  1. „We find that in a sample of 137 countries the correlation between national IQ and disbelief in God is 0.60.”
- Yoav Ganzach, Chemi Gotlibovski. Intelligence and religiosity: Within families and over time. „Intelligence”. 41 (5), s. 546–552, 2013. Elsevier Inc.. DOI: 10.1016/j.intell.2013.07.003. (ang.).
  1. „The effect of intelligence on religiosity is examined using strong causal designs.”
  2. „Between siblings differences in religiosity depend on their intelligence.”
  3. „Changes in religiosity over time depend on intelligence.”
  4. „The higher the intelligence, the stronger the negative effect of age on religiosity.”
↑ Jerzy Sosnowski: Co Bóg zrobił szympansom? rozdz. Dlaczego niektórzy ludzie nie potrzebują Boga? > Sześć modeli. Warszawa: Wielka Litera Sp. z o.o., 2015, s. 32–37. ISBN 978-83-8032-048-2.
↑ Britannica. Atheism as rejection of religious beliefs. „Encyklopedia Britannica”, s. 666, 1992. 0852294735. [dostęp 2006-10-27]. (ang.).
↑ P.H.T. d’Holbach: Good Sense. 1772. (pol.).
↑ George H. Smith: Atheism: The Case Against God. Buffalo, New York: Prometheus, 1979, s. 14. ISBN 0-87975-124-X. (ang.).
↑ Ralph Cudworth: The True Intellectual System of the Universe: the first part, wherein all the reason and philosophy of atheism is confuted and its impossibility demonstrated. 1678. (ang.).
↑ Porównaj np. z Atheists call for church head to retract slur. 1996-09-03. [dostęp 2008-07-02]. (ang.).
↑ Porównaj z Opium ludu Marksa.
↑ Jeffery Jay Lowder: Atheism and Society. 1997. [dostęp 2007-01-10]. (ang.).
↑ Study into who is least afraid of death. 2017. [dostęp 2017-04-14]. Cytat: „Rather than assuming that the religiosity is either positively or negatively related to death anxiety, some researchers have posited that the relationship is like an upside-down U shape, with religious believers and disbelievers showing less death anxiety than people in between. Out of the 100 studies, the team only found 11 studies that were robust enough to test this idea; however, of these, almost all (10) formed this pattern.” (ang.).
↑ Jonathan Jong, Robert Ross, Tristan Philip, Si-Hua Chang i inni. The religious correlates of death anxiety: a systematic review and meta-analysis. „Religion, Brain & Behavior”, s. 1-17, 2017-03-16. DOI: 10.1080/2153599X.2016.1238844.
↑ ^a ^b Antony Flew: The presumption of atheism and other philosophical essays on God, freedom, and immortality. New York: Barnes & Noble, 1976, s. 14. ISBN 978-0-06-492119-0. (ang.).
↑ ^a ^b ^c ^d Michael T. Martin: The Cambridge companion to atheism. New York, N.Y.: Cambridge University Press, 2007. ISBN 0-521-84270-0. (ang.).
↑ Edward Gordon Craig: Routledge encyclopedia of philosophy. London: Routledge, 1998, s. 530–534. ISBN 0-415-18706-0. (ang.).
↑ Austin Cline: Strong Atheism vs. Weak Atheism: What’s the Difference?. about.com, 2006. [dostęp 2006-10-21]. (ang.).
↑ Jacques Maritain. On the Meaning of Contemporary Atheism. „The Review of Politics”. 3 (11), s. 267–280, July 1949. (ang.).
↑ Why I Am Not an Atheist. W: Anthony Kenny: What I believe. Continuum, 2006. ISBN 0-8264-8971-0. Cytat: The true default position is neither theism nor atheism, but agnosticism … a claim to knowledge needs to be substantiated; ignorance need only be confessed. (ang.).
↑ Ken Freking: Atheists take bigger leap of faith than ‘believers’. [w:] Columbia Daily Tribune [on-line]. 2005-01-23. [dostęp 2011-01-30]. (ang.).
↑ Julian Baggini: Atheism: A Very Short Introduction. Oxford: Oxford University Press, 2003, s. 30–34. ISBN 0-19-280424-3. Cytat: Who seriously claims we should say ‘I neither believe nor disbelieve that the Pope is a robot’, or 'As to whether or not eating this piece of chocolate will turn me into an elephant I am completely agnostic’. In the absence of any good reasons to believe these outlandish claims, we rightly disbelieve them, we don’t just suspend judgement. (ang.).
↑ Julian Baggini: Atheism: A Very Short Introduction. Oxford: Oxford University Press, 2003, s. 22. ISBN 0-19-280424-3. Cytat: A lack of proof is no grounds for the suspension of belief. This is because when we have a lack of absolute proof we can still have overwhelming evidence or one explanation which is far superior to the alternatives. (ang.).
↑ ^a ^b J.C.C. Smart: Atheism and Agnosticism. Stanford Encyclopedia of Philosophy, 2004-03-09. [dostęp 2007-04-12]. (ang.).
↑ Richard Dawkins: Bóg urojony. Wyd. 6. Warszawa: CiS, 2009, s. 83–84. ISBN 978-83-85458-28-9. (pol.).
↑ Michael T. Martin: The Cambridge companion to atheism. New York, N.Y.: Cambridge University Press, 2007, s. 122–131. ISBN 0-521-60367-6. (ang.).
↑ ^a ^b ^c Zofia J. Zdybicka: Universal Encyclopedia of Philosophy. T. 1. Polish Thomas Aquinas Association, 2005, s. 20. (ang.).
↑ Drange, Theodore M: Atheism, Agnosticism, Noncognitivism. 1998. [dostęp 2009-08-21]. (ang.).
↑ Alfred Jules Ayer: Language, Truth and Logic. New York: Dover Publications, 1952, s. 115–116. ISBN 978-0-486-20010-1. (ang.). W przypisie, Ayer przypisuje ten pogląd „Professor H.H. Price”.
↑ Zofia J. Zdybicka: Universal Encyclopedia of Philosophy. T. 1. Polish Thomas Aquinas Association, 2005, s. 19. (ang.).
↑ Por. np. R. Dawkins, The God Delusion (Bóg urojony), „Why almost certainly there is no God” („Dlaczego prawie na pewno Boga nie ma”).
↑ Ludwig Feuerbach: O istocie chrześcijaństwa. Warszawa: PWN, 1959.
↑ Rāhula Walpola: What the Buddha taught. Grove Press: distributed by Random House, 1974, s. 51–52. ISBN 978-0-8021-3031-0. (ang.).
↑ Michał Bakunin: God and the State. New York: Mother Earth Publishing Association, 1916. [dostęp 2007-04-12]. Cytat: the idea of God implies the abdication of human reason and justice; it is the most decisive negation of human liberty, and necessarily ends in the enslavement of mankind, in theory and practice (ang.).
↑ Michał Bakunin: God and the State. New York: Mother Earth Publishing Association, 1916. [dostęp 2007-04-12]. Cytat: if God really existed, it would be necessary to abolish him (ang.).
↑ Tadeusz Oszubski „Ateista na straconej pozycji”, Express Bydgoski 23 czerwca 2012.
↑ David Hume (Dialogi o religii naturalnej. Warszawa: 1962.) cytował Epikura w serii pytań:

Czy Bóg chce zapobiec złu, lecz nie może? Zatem jest bezsilny. Czy może, ale nie chce? Zatem jest zły. Czy i może, i chce zarazem? Skąd więc bierze się zło?
↑ Logical Arguments for Atheism. Internet Infidels. [dostęp 2009-08-21]. (ang.).
↑ Drange, Theodore M: The Arguments From Evil and Nonbelief. Internet Infidels, 1996. [dostęp 2009-08-21]. (ang.).
↑ V.A. Gunasekara: The Buddhist Attitude to God. [dostęp 2011-02-08]. Cytat: The Buddha argues that the three most commonly given attributes of God, viz. omnipotence, omniscience and benevolence towards humanity cannot all be mutually compatible with the existential fact of dukkha (ang.).
↑ Np. w nurcie materialistycznym i marksistowskim.
↑ Grant, Planets, Stars, and Orbs, wyd. angielskie, s. 328–330 i 382–383.
↑ Lindberg, Beginnings of Western Science, wyd. angielskie, s. 249–250.
↑ S. Hawking, Krótka historia czasu, rozdz. 1, s. 2 pod ilustracją. Wersja oryginalna online.
↑ J. Edward Wright, The Early History of Heaven. Oxford University Press, 2002, s. 53. Także David E. Aune, Cosmology. Westminster Dictionary of the New Testament and Early Christian Literature, Westminster John Knox Press, 2003, s. 119.
↑ Leksykon politologii. Wraz z Aneksem o: reformie samorządowej, wyborach do sejmu, prezydenckich oraz gabinetach rządowych. Praca zbiorowa. Wrocław: Atla 2, 2002, s. 222. ISBN 83-88555-46-4.
↑ Stanisław Filipowicz: Historia myśli polityczno-prawnej. Gdańsk: Arche, 2006, s. 154 i n. ISBN 83-88445-44-8.
↑ Fryderyk Nietzsche posługiwał się w tym kontekście pojęciem „dekadencji”. Por. F. Nietzsche, Antychryst (1888), 6, tłum. Leopolda Staffa (tekst online): „Rozumiem zepsucie, zgadujecie to już, w znaczeniu décadence (...). Nazywam zwierzę, rodzaj, indywiduum zepsutym, jeśli straci swe instynkty, jeśli wybiera, jeśli przenosi nad inne to, co dlań szkodliwe”. Następnie w sekcji 9 w odniesieniu do prawdziwości teorii: „Dokąd wpływ teologów sięga, tam przewrócono ocenę wartości do góry nogami, tam pojęcia »prawdziwy« i »fałszywy« są z konieczności odwrócone; co najszkodliwsze dla życia, zwie się tu prawdziwe, co je podnosi, wzmaga, potwierdza, usprawiedliwia i triumfującym czyni, zowie się fałszywym”. W Antychryście oraz Woli mocy (np. Księga Druga, I, tutaj tekst online) wielokrotnie określano religię jako wyraz dekadentyzmu oraz jako opartą na „wartościach decadence”.
↑ Taki wniosek, w oparciu o niską użyteczność (ang. utility – „pożytek”) religii we współczesnych społeczeństwach, wyciągają np. prof. Daniel M. Abrams, prof. Haley A. Yaple i prof. Richard J. Wiener we wspólnej publikacji (A mathematical model of social group competition with application to the growth of religious non-affiliation, 2010, tutaj tekst online).
↑ http://portalwiedzy.onet.pl/85052,,,,darwinizm_spoleczny,haslo.html (WIEM).
↑ Słowo αθεοι – w jakiejkolwiek formie – nie pojawia się nigdzie w Septugaincie lub w Nowym Testamencie Ephesians: Chapter 2. W: A.T. Robertson: Word Pictures in the New Testament. Broadman Press, 1960. Cytat: Old Greek word, not in LXX, only here in N.T. Atheists in the original sense of being without God and also in the sense of hostility to God from failure to worship him. See Paul’s words in Ro 1:18–32. (ang.).
↑ A.B. Drachmann: Atheism in Pagan Antiquity. Chicago: Ares Publishers, 1977 („an unchanged reprint of the 1922 edition”). ISBN 0-89005-201-8. Cytat: Atheism and atheist are words formed from Greek roots and with Greek derivative endings. Nevertheless they are not Greek; their formation is not consonant with Greek usage. In Greek they said atheos and atheotēs; to these the English words ungodly and ungodliness correspond rather closely. In exactly the same way as ungodly, atheos was used as an expression of severe censure and moral condemnation; this use is an old one, and the oldest that can be traced. Not till later do we find it employed to denote a certain philosophical creed.
↑ Karen Armstrong: Historia Boga. VIK, 2010. ISBN 978-83-87782-31-3.
↑ Ze względu na monoteizm zachodniego społeczeństwa, ateizm jest zwykle określany jako niedowierzanie w boga, aniżeli bardziej ogólne niedowierzanie w bóstwa. Współcześnie rzadko spotyka się jasne rozróżnienie pomiędzy tymi definicjami, ale niektóre archaiczne znaczenia słowa ateizm zawierały jedynie niedowierzanie w monoteistyczne wyobrażenie boga, a nie w politeistyczne bóstwa. Na tej podstawie w późnym XIX wieku wprowadzono, zdezaktualizowane dziś, określenie adewizm, które opisywało brak wiary w politeistyczne bóstwa. Britannica. Atheonism. „Encyklopedia Britannica”, 1911. (ang.).
↑ Austin Cline: What Is the Definition of Atheism?. about.com, 2006. [dostęp 2006-10-21]. (ang.).
↑ Antony Flew: God, Freedom, and Immortality: A Critical Analysis. Buffalo, NY: Prometheus, 1984. ISBN 0-87975-127-4. (ang.).
↑ Arthur Golding, Philip Sidney: Mornay’s Woorke concerning the Trewnesse of the Christian Religion, written in French; Against Atheists, Epicures, Paynims, Iewes, Mahumetists, and other infidels. London, 1587, s. xx. 310. Cytat: Athisme, that is to say, utter godlesnes. (ang.). Tłumaczenie De la verite de la religion chrestienne (1581).
↑ Julian Baggini: Atheism: A Very Short Introduction. Oxford: Oxford University Press, 2003, s. 73–74. ISBN 0-19-280424-3. Cytat: Atheism had its origins in Ancient Greece but did not emerge as an overt and avowed belief system until late in the Enlightenment. (ang.).
↑ Friedrich Solmsen: Plato’s Theology. Cornell University Press, 1942, s. 25. (ang.).
↑ Religion, study of. Encyklopedia Britannica, 2007. [dostęp 2007-04-02]. (ang.).
↑ Diogenes Laërtius: The Lives and Opinions of Eminent Philosophers.
↑ Reale, Giovanni, Catan, John R.: A history of ancient philosophy. Albany: State University of New York Press, 1985, s. 121. ISBN 978-0-88706-292-6.
↑ Zobacz Dylemat Euthyphro, który można znaleźć np. w Euthyphro by Plato. Projekt Gutenberg, 1999-02-01. [dostęp 2009-08-06]. (ang.).
↑ Atheism. [w:] The Columbia Encyclopedia, Sixth Edition [on-line]. Columbia University Press, 2005. [dostęp 2007-04-12]. (ang.). [1].
↑ Thomas C. Brickhouse, Nicholas D. Smith: Routledge Philosophy Guidebook to Plato and the Trial of Socrates. Routledge, 2004, s. 112. ISBN 0-415-15681-5. (ang.). W szczególności argumentował, że twierdzenie o tym, iż jest całkowitym ateistą zaprzeczało innej części aktu oskarżenia mówiącej, że wprowadził nowe bóstwa.
↑ Platon: Apology. [dostęp 2009-08-11]. (ang.).
↑ Platon: The Dialogues of Plato, vol. 1. 387. [dostęp 2009-08-11]. (ang.).
↑ The Republic: The Republic. The Internet Classics Archive. [dostęp 2009-09-09]. (ang.).
↑ Fragmenty prac Euhemera zachowały się w tłumaczeniach na łacinę wykonanych przez Enniusza, które z kolei zachowały się w patrystycznych pismach (np. Laktancjusza i Euzebiusza z Cezarei), które wszystkie opierają się na wcześniejszych fragmentach spisanych Diodora Sycylijskiego (5,41–46 i 6.1).
↑ Plutarch z Cheronei: Moralia – Isis and Osiris. [dostęp 2009-08-11]. (ang.).
↑ BBC: Ethics and Religion–Atheism. bbc.co.uk. [dostęp 2007-04-12]. (ang.).
↑ On the Nature of Things by Lucretius. [dostęp 2009-07-28]. (ang.).
↑ Gajusz Juliusz Cezar (102–44 r. p.n.e.), który znacząco pochylał się w kierunku Epikureizmu, również odrzucił ideę życia pozagrobowego, co np. doprowadziło do jego zarzutu (wysuwanego w obronie) przeciwko karze śmierci w rozprawie Katyliny, gdzie przemawiał przeciwko stoickiemu Katonowi Młodszemu (porównaj z Salustiusz: The War With Catiline. Loeb Classical Library, 1931.; przemówienie Cezara: Sallust: The War With Catiline. [dostęp 2009-09-09]. (ang.). i Sallust: The War With Catiline. [dostęp 2009-09-09]. (ang.).; odpowiedź Katona: Sallust: The War With Catiline. [dostęp 2009-09-09]. (ang.).).
↑ ^a ^b The History of Freethought and Atheism. W: Gordon Stein: An Anthology of Atheism and Rationalism. Nowy Jork: Prometheus, 1980. (ang.).
↑ Atheism. en.wikisource.org, 1913. [dostęp 2009-07-28]. (ang.).
↑ Lawson Maycock, Alan, Knox, Ronald Arbuthnott: Inquisition From Its Establishment to the Great Schism: An Introductory Study. Kessinger Publishing, LLC, 2003. ISBN 0-7661-7290-2.
↑ Radhakrishnan, S., Moore, Charles Alexander: A Source book in Indian philosophy. Princeton, N.J.: Princeton Univ. Press, 1973, s. 227–249. ISBN 0-691-01958-4. (ang.).
↑ Satischandra Chatterjee, Dhirendramohan Datta: Introduction to Indian Philosophy. Wyd. 8. University of Calcutta, 1984, s. 55. Cytat: Though materialism in some form or other has always been present in India, and occasional references are found in the Vedas, the Buddhistic literature, the Epics, as well as in the later philosophical works we do not find any systematic work on materialism, nor any organized school of followers as the other philosophical schools possess. But almost every work of the other schools states, for refutation, the materialistic views. Our knowledge of Indian materialism is chiefly based on these. (ang.).
↑ L.R. Joshi. A New Interpretation of Indian Atheism. „Philosophy East and West”. 3/4 (16), s. 189–206, 1966. DOI: 10.2307/1397540. (ang.).
↑ ^a ^b Zofia J. Zdybicka: Universal Encyclopedia of Philosophy. T. 1. Polish Thomas Aquinas Association, 2005, s. 4. (ang.).
↑ Michel Onfray: Jean Meslier and „The Gentle Inclination of Nature”. William Paterson University. [dostęp 2011-02-08]. (ang.).
↑ P.H.T. d’Holbach: The system of nature. 1770. (ang.).
↑ Matthew Alun Ray: Subjectivity and Irreligion: Atheism and Agnosticism in Kant, Schopenhauer, and Nietzsche. Ashgate Publishing, Ltd., 2003. [dostęp 2007-04-12]. (ang.).
↑ H. de Lubac SJ: The Drama of Atheist Humanism. Londyn: Sheed & Ward, 1949, s. v. ISBN 83-7318-320-5.; Wyd. pol.: Dramat humanizmu ateistycznego, Wyd. WAM, Kraków 2004.
↑ WłodzimierzW. Lenin WłodzimierzW., Socjalizm a Religia, Warszawa: Studenckie Koło Filozofii Marksistowskiej (Uniwersytet Warszawski), 2006, s. 4 .
↑ ^a ^b AndrzejA. Paczkowski AndrzejA. i inni, Czarna księga komunizmu. Zbrodnie, terror, prześladowania, Warszawa: Prószyński i S-ka, 2001, s. 130 - 131 .
↑ AndrzejA. Grajewski AndrzejA., Rosja i Krzyż, Katowice: Gość Niedzielny, 1991, s. 17 .
↑ Andrzej Grajewski, Rosja i Krzyż, Katowice: Gość Niedzielny, 1991, s. 23.
↑ Michael T. Martin: The Cambridge companion to atheism. New York, N.Y.: Cambridge University Press, 2007, s. 233–246. ISBN 0-521-60367-6. (ang.).
↑ Zofia J. Zdybicka: Universal Encyclopedia of Philosophy. T. 1. Polish Thomas Aquinas Association, 2005, s. 16. (ang.).
↑ Dalit Visions of a Just Society. W: S.M. Michael: Untouchable: Dalits in Modern India. Lynne Rienner Publishers, 1999, s. 31–33. ISBN 1-55587-697-8. (ang.).
↑ Finngeir Hiorth: Atheism in South India. International Humanist and Ethical Union, 1996-04-01. [dostęp 2009-08-19]. Cytat: He who created god was a fool, he who spreads his name is a scoundrel, and he who worships him is a barbarian (ang.).
↑ okładka tygodnika. 1966-08-04. [dostęp 2009-08-19]. (ang.).
↑ Toward a Hidden God. Time Magazine, 1996-04-01. [dostęp 2009-08-19]. (ang.).
↑ George P. Majeska. Religion and Atheism in the U.S.S.R. and Eastern Europe, Review. „The Slavic and East European Journal”. 20 (2), s. 204–206, 1976.
↑ R.L. Rafford. Atheophobia – an introduction. „Religious Humanism”. 1 (21), s. 32–37, 1987. (ang.).
↑ Timothy Samuel Shah Explains 'Why God is Winning'. The Pew Forum on Religion and Public Life, 2006-07-18. [dostęp 2009-08-19]. Cytat: a worldwide trend across all major religious groups, in which God-based and faith-based movements in general are experiencing increasing confidence and influence secular movements and ideologies (ang.).
↑ Gregory Paul, Phil Zuckerman. Why the Gods Are Not Winning. „Edge”, 2007. [dostęp 2007-05-16]. (ang.).
↑ The Out Campaign. [dostęp 2009-09-09]. (ang.).
↑ Internetowa Lista Ateistów i Agnostyków. [dostęp 2009-09-09].
↑ Małgorzata I. Niemczyńska: Nie wciskajcie mi Boga. [dostęp 2007-09-16]. [zarchiwizowane z tego adresu (2008-02-22)]. (pol.).
↑ Małgorzata Święchowicz: Ciężkie życie ateisty. [dostęp 2007-01-18]. (pol.).
↑ Radosław Tyrała: Czy ateiści są dyskryminowani?. 2007-07-04. [dostęp 2007-07-04]. [zarchiwizowane z tego adresu]. (pol.).
↑ Ewa Wanat: O ateizmie – dyskusja duszpasterza akademickiego z parafii św. Jakuba ks. Grzegorza Michalczyka i szefa Polskiego Stowarzyszenia Racjonalistów Mariusza Agnosiewicza. Radio TOK FM, 2007-09-06. [dostęp 2007-09-18]. [zarchiwizowane z tego adresu (2007-10-16)]. (pol.).
↑ Internetowa Galeria Ateistów. ateistyczni.org.pl. [dostęp 2009-12-08]. [zarchiwizowane z tego adresu (2009-12-12)].
↑ Special Eurobarometer: Social values, Science and Technology. czerwiec 2005. [dostęp 2009-09-09]. (ang.).
↑ Major Religions of the World Ranked by Number of Adherents, Section on accuracy of non-Religious Demographic Data. [dostęp 2008-03-28]. (ang.).
↑ ^a ^b ^c Zuckerman, Phil: Atheism: Contemporary Rates and Patterns. Cambridge University Press: Cambridge, 2005. [dostęp 2009-07-25]. (ang.).
↑ Chociaż dane z Departament Stanu USA: International Religious Freedom Report 2006: Japan. [dostęp 2009-09-09]. (ang.). mogą podważyć tę statystykę, ponieważ 44% jest zaliczanych do wyznawców politeistycznego shintō.
↑ Russia emerges as Europe’s most God-believing nation – CSMonitor.com.
↑
Worldwide Adherents of All Religions by Six Continental Areas, Mid-2005. Encyclopædia Britannica, 2005. [dostęp 2007-04-15]. (ang.).
- 2.3% – ateiści: osoby praktykujące ateizm, sceptycyzm lub niewiarę, łącznie z antyreligijnymi (sprzeciwiającymi się wszystkim religiom).
- 11.9% – niereligijni – osoby niepraktykujące żadnej religii, niewierzący, agnostycy, wolnomyśliciele, niezainteresowani lub świeccy obojętni w stosunku do wszystkich religii.
↑ Religious Views and Beliefs Vary Greatly by Country, According to the Latest Financial Times/Harris Poll. Financial Times/Harris Interactive, 2006-12-20. [dostęp 2007-01-17]. (ang.).
↑ Social values, Science and Technology. Directorate General Research, European Union, 2005, s. pp 7–11. (ang.).
↑ Według danych z raportu Departament Stanu USA: International Religious Freedom Report 2006: Czech Republic. [dostęp 2009-09-09]. (ang.).
↑ Witolda Zdaniewicza i ks. SławomiraW.Z.S. Zaręby (red.), Kościół katolicki na początku trzeciego tysiąclecia w opinii Polaków, Warszawa 2004, s. 48, ISBN 83-85945-13-X .
↑ Zmiany religijności Polaków po śmierci Jana Pawła II na dzień 11 stycznia 2012. Centrum Badania Opinii Społecznej. [dostęp 2013-07-25].
↑ Ludność. Stan i struktura demograficzno-społeczna. Narodowy Spis Powszechny Ludności i Mieszkań 2011. Główny Urząd Statystyczny, 2013, s. 99. ISBN 978-83-7027-521-1. (pol.).
↑ W co wierzy Europa?. Reader’s Digest. [dostęp 2009-09-09].
↑ l, Terytorialne zróżnicowanie jakości życia w Polsce w 2015 r., „stat.gov.pl” [dostęp 2017-04-18] (pol.).
↑ Coraz więcej nieochrzczonych dzieci w Polsce: skąd ten trend? [online] [dostęp 2017-04-27] (pol.).
↑ George H. Smith: Atheism: The Case Against God. Buffalo, New York: Prometheus, 1979, s. 275. ISBN 0-87975-124-X. Cytat: Among the many myths associated with religion, none is more widespread -or more disastrous in its effects -than the myth that moral values cannot be divorced from the belief in a god. (ang.).
↑ Susan Neiman: Beyond Belief Session 6. The Science Network, 2006-11-06. [dostęp 2009-08-20]. (ang.).
↑ Julian Baggini: Atheism: A Very Short Introduction. Oxford: Oxford University Press, 2003, s. 40. ISBN 0-19-280424-3. (ang.).
↑ Julian Baggini: Atheism: A Very Short Introduction. Oxford: Oxford University Press, 2003, s. 43. ISBN 0-19-280424-3. (ang.).
↑ Julian Baggini: Atheism: A Very Short Introduction. Oxford: Oxford University Press, 2003, s. 38. ISBN 0-19-280424-3. (ang.).
↑ Martin Cohen: 101 ethical dilemmas. London: Routledge, 2007, s. 184–185. ISBN 978-0-415-40400-6. (ang.). Cohen w szczególności zaznacza, że Platon i Arystoteles przedstawiali dowody na korzyść niewolnictwa.
↑ Martin Cohen: Political philosophy: from Plato to Mao. London: Pluto Press, 2008. ISBN 0-7453-2470-3.
↑ Sam Harris: The Myth of Secular Moral Chaos. Free Inquiry, 2006a. [dostęp 2006-10-29]. (ang.).
↑ Moreira-almeida, A., Lotufo Neto, F.; Koenig, H.G. Religiousness and mental health: a review. „Revista Brasileira de Psiquiatria”, s. 242–250, 2006. [dostęp 2007-07-12]. (ang.).
↑ Porównaj np. z Kahoe, R.D. Intrinsic Religion and Authoritarianism: A Differentiated Relationship. „Journal for the Scientific Study of Religion”. 16 (2), s. 179–182, czerwiec 1977. (ang.). lub .
Bob Altemeyer, Bruce Hunsberger. Authoritarianism, Religious Fundamentalism, Quest, and Prejudice. „International Journal for the Psychology of Religion”. 2 (2), s. 113–133, 1992. (ang.).
↑ Sam Harris: An Atheist Manifesto. Truthdig, 2005. [dostęp 2006-10-29]. Cytat: In a world riven by ignorance, only the atheist refuses to deny the obvious: Religious faith promotes human violence to an astonishing degree (ang.).
↑ John S. Feinberg, Paul D. Feinberg: Ethics for a Brave New World.. Stand To Reason. ISBN 978-1-58134-712-8.
↑ David Gleeson: Common Misconceptions About Atheists and Atheism. American Chronicle, 2006. [dostęp 2006-10-21]. [zarchiwizowane z tego adresu (2012-12-04)]. (ang.).
↑ George H. Smith: Atheism: The Case Against God. Buffalo, New York: Prometheus, 1979, s. 275. ISBN 0-87975-124-X. Cytat: Perhaps the most common criticism of atheism is the claim that it leads inevitably to moral bankruptcy. (ang.).
↑ Nędza człowieka bez Boga. W: Blaise Pascal: Myśli. Zielona Sowa, 2004. ISBN 83-7389-609-0.
↑ Daisy Grewal. In Atheists We Distrust. „Scientific American”, 12 stycznia 2012. (ang.).
↑ Rafał Boguszewski. Religijność a zasady moralne. , 2014-02. Centrum Badania Opinii Społecznej. (pol.).
↑ Stanford Encyclopedia of Philosophy: Kant’s Moral Philosophy. [dostęp 2017-04-04]. Cytat: „Kant is a skeptic about arbitrary authorities, such as God, natural feelings, intrinsic values or primitive reasons that exist independently of us. Only reason itself has genuine authority over us, so we must exercise our shared powers of reasoned deliberation, thought and judgment, guided by the Categorical Imperative as the most basic internal norm of reason, to construct more specific moral requirements.” (ang.).
↑ Phil Zuckerman. Atheism, Secularity, and Well-Being: How the Findings of Social Science Counter Negative Stereotypes and Assumptions. „Sociology Compass”. 3 (6), s. 949–971, 2009. DOI: 10.1111/j.1751-9020.2009.00247.x. Cytat: „Murder rates are actually lower in more secular nations and higher in more religious nations where belief in God is deep and widespread (Jensen 2006; Paul 2005; Fajnzylber et al. 2002; Fox and Levin 2000). And within America, the states with the highest murder rates tend to be highly religious, such as Louisiana and Alabama, but the states with the lowest murder rates tend to be among the least religious in the country, such as Vermont and Oregon (Ellison et al. 2003; Death Penalty Information Center, 2008). Furthermore, although there are some notable exceptions, rates of most violent crimes tend to be lower in the less religious states and higher in the most religious states (United States Census Bureau, 2006). Finally, of the top 50 safest cities in the world, nearly all are in relatively non-religious countries, and of the eight cities within the United States that make the safest-city list, nearly all are located in the least religious regions of the country (Mercer Survey, 2008).”. (ang.).
↑ Jean Decety. The Negative Association between Religiousness and Children’s Altruism across the World. „Current Biology”. 25 (22), s. 2951–2955, 2015. DOI: 10.1016/j.cub.2015.09.056. (ang.).
↑ Robert (Ed.) Winston: Human. New York: DK Publishing, Inc, 2004, s. 299. ISBN 0-7566-1901-7. Cytat: Nonbelief has existed for centuries. For example, Buddhism and Jainism have been called atheistic religions because they do not advocate belief in gods. (ang.).
↑ Humanistic Judaism. BBC, 2006-07-20. [dostęp 2006-10-25]. (ang.).
↑ S. Levin. Jewish Atheism. „New Humanist”. 2 (110), s. 13–15, May 1995. (ang.).
↑ Christian Atheism. BBC, 2006-05-17. [dostęp 2006-10-25]. (ang.).
↑ Thomas J.J. Altizer: The Gospel of Christian Atheism. London: Collins, 1967, s. 102–103. (ang.).
↑ Colin Lyas. On the Coherence of Christian Atheism. „Philosophy: the Journal of the Royal Institute of Philosophy”. 171 (45), s. 1–19, January 1970. (ang.).
↑ Pierwsze Przykazanie – Ateizm. [w:] Katechizm Kościoła Katolickiego [on-line]. opoka.org.pl. [dostęp 2011-03-22]. (pol.).
↑ Encyklopedia religie świata „Gazety Wyborczej”.
↑ Pierwsze Przykazanie - Agnostycyzm. [w:] Katechizm Kościoła Katolickiego [on-line]. opoka.org.pl. [dostęp 2011-03-22]. (pol.).
↑ Dekret dla Jakobitów wydany w 1442 r. na Soborze Florenckim; Breviarium fidei. Wybór doktrynalnych wypowiedzi Kościoła, Poznań 1988, s. 67.
↑ Breviarium fidei. Wybór doktrynalnych wypowiedzi Kościoła, Poznań 1988, s. 623.
↑ Julian Baggini: ATHEISM: A Very Short Introduction. New York: Oxford University Press Inc., 2003, s. 3. ISBN 0-19-280424-3. [dostęp 2013-03-19]. Cytat: Atheism is in fact extremely simple to define: it is the belief that there is no God or gods. (ang.).
↑ BertrandB. Russell BertrandB., Kto to jest Agnostyk?, 1953 .
↑ ^a ^b CarlC. Sagan CarlC., Conversations with Carl Sagan, Univ. Press of Mississippi, 2006, s. 70, ISBN 978-1-57806-736-7 [dostęp 2017-03-16] (ang.).
↑ Goparaju Rao: Positive Atheism. Vijayawada, India: Atheist Centre, Patamata, Vijayawada, India, 1972. (ang.).
↑ Cliff Walker: The Philosophy of Positive Atheism. [dostęp 2008-11-19]. (ang.).
↑ Schafersman, Steven D: Naturalism is an Essential Part of Science and Critical Inquiry. maj 1997. [dostęp 2009-09-09]. (ang.).
↑ Zofia J. Zdybicka: Universal Encyclopedia of Philosophy. T. 1. Polish Thomas Aquinas Association, 2005, s. 21. (ang.).

{{Przypisy}} Nieprawidłowe pola: przypisy.

Linki zewnętrzne

[15] utwierdzeni ateiści przetłumaczono ang. convinced atheists

[36] Jerzy Sosnowski, poszukując możliwości pozbawionego uprzedzeń dialogu wierzących z niewierzącymi, wyodrębnia sześć typów „niewiary” (podkreślając, że w rzeczywistości występują wyłącznie „przypadki mieszane”)^[34]:
niewiara anestezjologiczna – efekt braku refleksyjności, który może prowadzić również do „wiary formalnej” (ograniczającej się do zachowania zewnętrznych form),

niewiara nihilistyczna – odrzucająca wszystkie formy kultury afirmujące jakiekolwiek „wartości wyższe”,

niewiara epistemologiczna – uznająca obowiązujące normy etyczne za wynik powolnego procesu przekształcania się hordy w społeczeństwo, wymagającego skutecznych mechanizmów regulujących; fundamentem takiego rozumowania jest scjentyzm i empiryzm; uznawana jest cywilizacyjna rola religii (zdaniem Sosnowskiego malejąca)

niewiara etyczna – wynikająca ze sprzeciwu wobec religii (niektórych przekonań, instytucji, duszpasterzy postępujących niezgodnie z ewangelią), która niekiedy staje się formą władzy nad ludźmi, prowadzi np. do budzącej sprzeciw dyskryminacji niektórych grup ludzi itp. (nie tylko dyskryminacji ateistów)

niewiara tragiczna – oparta na przekonaniu, że rzeczywisty świat jest zły i pełen cierpienia, a zadaniem człowieka jest przeciwstawianie się temu złu, bez nadziei na zwycięstwo (wiara religijna jest albo hipokryzją, albo wynikiem infantylnej nieświadomości)

niewiara metafizyczna – oparta na stwierdzeniu podstawowej roli nieosobowej Tajemnicy bytu, połączonego z cierpieniem; odrzuca fałszywą religijną pociechę w postaci Zbawienia; wskazuje możliwości chwilowego opanowania niepokojącej Tajemnicy dzięki obcowaniu ze sztuką (katharsis).

[3] wiara anestezjologiczna – efekt braku refleksyjności, który może prowadzić również do „wiary formalnej” (ograniczającej się do zachowania zewnętrznych form),

[4] wiara nihilistyczna – odrzucająca wszystkie formy kultury afirmujące jakiekolwiek „wartości wyższe”,

[5] wiara epistemologiczna – uznająca obowiązujące normy etyczne za wynik powolnego procesu przekształcania się hordy w społeczeństwo, wymagającego skutecznych mechanizmów regulujących; fundamentem takiego rozumowania jest scjentyzm i empiryzm; uznawana jest cywilizacyjna rola religii (zdaniem Sosnowskiego malejąca)

[6] wiara etyczna – wynikająca ze sprzeciwu wobec religii (niektórych przekonań, instytucji, duszpasterzy postępujących niezgodnie z ewangelią), która niekiedy staje się formą władzy nad ludźmi, prowadzi np. do budzącej sprzeciw dyskryminacji niektórych grup ludzi itp. (nie tylko dyskryminacji ateistów)

[7] wiara tragiczna – oparta na przekonaniu, że rzeczywisty świat jest zły i pełen cierpienia, a zadaniem człowieka jest przeciwstawianie się temu złu, bez nadziei na zwycięstwo (wiara religijna jest albo hipokryzją, albo wynikiem infantylnej nieświadomości)

[8] wiara metafizyczna – oparta na stwierdzeniu podstawowej roli nieosobowej Tajemnicy bytu, połączonego z cierpieniem; odrzuca fałszywą religijną pociechę w postaci Zbawienia; wskazuje możliwości chwilowego opanowania niepokojącej Tajemnicy dzięki obcowaniu ze sztuką (katharsis).

[1] DefineAtheism.com: Definitions of "atheism" and "atheist" - Clarifying a point of nature

[2] The Oxford Handbook of Atheism. Oxford University Press, 2013. ISBN 978-0-19-964465-0. Cytat: „‘atheism’ is defined as an absence of belief in the existence of a God or gods. As with most mainstream definitions of the term, it is simply the fruit of two basic decisions: the meaning and scope of a-, and the meaning and scope of -theism.”.

[3] The Cambridge Companion to Atheism. Cambridge University Press, 2007. ISBN 978-0-521-60367-6. Cytat: „atheism in the broad sense is then the absence of belief in any god or Gods, not just the absence of belief in a personal theistic God”.

[4] George H. Smith: Atheism. The Case Against God. Bibliophile. Cytat: „“Atheism” is a privative term, a term of negation, indicating the opposite of theism. If we use the phrase “belief-in-god” as a substitute for theism, we see that its negation is “no-belief-in-god” — or, in other words, “a-theism.” This is simply another way of stating “without theism” or the absence of belief in god”.

[5] Teizm jest tu użyty w swoim najogólniejszym znaczeniu, czyli wiara w jedno lub więcej bóstw. To definiowałoby ateizm jako odrzucenie wiary w istnienie jakichkolwiek bóstw, bez względu na to czy wyciąga się dalszy wniosek, że bóstwa nie istnieją.
Atheism. W: Kai Nielsen: Encyklopedia Britannica. 2009. Cytat: Atheism, in general, the critique and denial of metaphysical beliefs in God or spiritual beings.... a more adequate characterization of atheism consists in the more complex claim that to be an atheist is to be someone who rejects belief in God for [reasons that depend] on how God is being conceived. (ang.).

Paul Edwards: Encyclopedia of Philosophy. T. Vol. 1. Collier-MacMillan, 1967, s. 175. Cytat: On our definition, an ‘atheist’ is a person who rejects belief in God, regardless of whether or not his reason for the rejection is the claim that ‘God exists’ expresses a false proposition. People frequently adopt an attitude of rejection toward a position for reasons other than that it is a false proposition. It is common among contemporary philosophers, and indeed it was not uncommon in earlier centuries, to reject positions on the ground that they are meaningless. Sometimes, too, a theory is rejected on such grounds as that it is sterile or redundant or capricious, and there are many other considerations which in certain contexts are generally agreed to constitute good grounds for rejecting an assertion. (ang.).

[14] Atheism. W: Kai Nielsen: Encyklopedia Britannica. 2009. Cytat: Atheism, in general, the critique and denial of metaphysical beliefs in God or spiritual beings.... a more adequate characterization of atheism consists in the more complex claim that to be an atheist is to be someone who rejects belief in God for [reasons that depend] on how God is being conceived. (ang.).

[15] Paul Edwards: Encyclopedia of Philosophy. T. Vol. 1. Collier-MacMillan, 1967, s. 175. Cytat: On our definition, an ‘atheist’ is a person who rejects belief in God, regardless of whether or not his reason for the rejection is the claim that ‘God exists’ expresses a false proposition. People frequently adopt an attitude of rejection toward a position for reasons other than that it is a false proposition. It is common among contemporary philosophers, and indeed it was not uncommon in earlier centuries, to reject positions on the ground that they are meaningless. Sometimes, too, a theory is rejected on such grounds as that it is sterile or redundant or capricious, and there are many other considerations which in certain contexts are generally agreed to constitute good grounds for rejecting an assertion. (ang.).

[pwn-6] Porównaj z SJP: ateizm. PWN. [dostęp 2009-09-09].

[7] Ateizm. W: Władysław Kopaliński: Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych. Warszawa: De Agostini, 2001.

[8] Ateizm. W: Encyklopedia Powszechna Rzeczpospolitej. T. 1. Kraków: Wyd. Kluszczyński, 2009, s. 364. ISBN 978-83-61923-38-1.

[9] Ateizm. W: Powszechna Encyklopedia Filozofii. ISBN 978-83-914431-0-1. (pol.).

[10] Ateizm – WIEM, darmowa encyklopedia, [w:] WIEM (encyklopedia) [online], Onet.pl [dostęp 2016-02-15] .

[Praca_zbiorowa-11] Praca zbiorowa, Encyplopedia Powszechna PWN., Warszawa 1976, t. 1, s. 151.

[12] Artykuł Definitions of the term „Atheism”. 2007-11-12. [dostęp 2009-09-09]. (ang.). na temat definicji pojęcia ateizm sugeruje, że nie został osiągnięty konsensus w tej sprawie. Simon Blackburn podsumowuje tę sytuację w Oxford Dictionary of Philosophy: Ateizm. Brak wiary w boga lub wiara, że taki nie istnieje.
Dagobert D.(editor) Runes: Dictionary of Philosophy. New Jersey: Littlefield, Adams & Co. Philosophical Library, 1942 edition. ISBN 0-06-463461-2. Cytat: (a) the belief that there is no God; (b) Some philosophers have been called „atheistic” because they have not held to a belief in a personal God. Atheism in this sense means „not theistic”. The former meaning of the term is a literal rendering. The latter meaning is a less rigorous use of the term though widely current in the history of thought. (ang.).

[23] Dagobert D.(editor) Runes: Dictionary of Philosophy. New Jersey: Littlefield, Adams & Co. Philosophical Library, 1942 edition. ISBN 0-06-463461-2. Cytat: (a) the belief that there is no God; (b) Some philosophers have been called „atheistic” because they have not held to a belief in a personal God. Atheism in this sense means „not theistic”. The former meaning of the term is a literal rendering. The latter meaning is a less rigorous use of the term though widely current in the history of thought. (ang.).

[13] [WIN/Gallup International] Survey Shows The World's Most And Least Religious Places. 2015. [dostęp 2017-04-08]. (ang.).

[14] [WIN/Gallup International]: Losing our religion? Two thirds of people still claim to be religious. 2015. [dostęp 2017-04-08]. Cytat: Western Europe (51%) and Oceania (49%) are the only regions where approximately half of the population are either not religious or convinced atheist. The least religious country was found to be China where 61% of people claim to be convinced atheists (ang.).

[16] Główny Urząd Statystyczny: Życie religijne w Polsce. 2015. [dostęp 2017-04-08].

[17] Karen Armstrong: Spór o Boga. Czym naprawdę jest religia?. tł. Barbara Cendrowska. Warszawa: VIK, 2011, s. 302, 306. ISBN 978-83-87782-33-7.

[18] Bhikku Bodhi. buddyzm.edu.pl. [dostęp 2012-03-11].

[cline-buddhism-19] Austin Cline: Buddhism and Atheism. about.com, 2005. [dostęp 2006-10-21]. (ang.).

[20] Nath Tiwari Kedar: Comparative Religion. Motilal Banarsidass, 1997, s. 50. ISBN 81-208-0293-4. (ang.).

[21] Ted Honderich: The Oxford companion to philosophy. Oxford: Oxford University Press, 1995, s. 376. ISBN 0-19-866132-0. (ang.).

[22] Fales, Evan. „Naturalism and Physicalism”, w Michael T. Martin: The Cambridge companion to atheism. New York, N.Y.: Cambridge University Press, 2007, s. 122–131. ISBN 0-521-60367-6. (ang.).

[23] 10 celebs you didn’t know were atheists. 2013. [dostęp 2017-04-10]. (ang.).

[24] John Little: The Warrior Within: The Philosophies of Bruce Lee. s. 128-129. Cytat: „When asked by journalist Alex Ben Block in the summer of 1972 what his religious affiliation was, Lee answered: ‘None whatsoever.’ Block then pressed him further, asking him if he then believed in God: ‘To be perfectly frank, I really do not.’”.

[25] Reza Aslan: Sam Harris and “New Atheists” aren’t new, aren’t even atheists. 2014. [dostęp 2017-04-08]. Cytat: ang. The Rig Veda, composed sometime around 1500 B.C., openly questions belief in a divine creator:
But, after all, who knows, and who can say Whence it all came, and how creation happened? The gods themselves are later than creation, So who knows truly whence it has arisen?
(ang.).

[Hunter_ch_1-26] Michael Hunter, David Wootton: 1. New Histories of Atheism. W: David Wootton: Atheism from the Reformation to the Enlightenment. Oxford: Clarendon Press, 1992. ISBN 0-19-822736-1.

[27] Karen Armstrong: A History of God. London: Vintage, 1999. ISBN 0-09-927367-5.

[28] Stanford Encyclopedia of Philosophy: Kant’s Moral Philosophy. [dostęp 2017-04-04]. Cytat: „Kant is a skeptic about arbitrary authorities, such as God, natural feelings, intrinsic values or primitive reasons that exist independently of us. Only reason itself has genuine authority over us, so we must exercise our shared powers of reasoned deliberation, thought and judgment, guided by the Categorical Imperative as the most basic internal norm of reason, to construct more specific moral requirements.” (ang.).

[29] Stanford Encyclopedia of Philosophy: Biological Altruism. 2013. [dostęp 2017-04-13]. (ang.).

[30] Phil Zuckerman. Atheism, Secularity, and Well-Being: How the Findings of Social Science Counter Negative Stereotypes and Assumptions. „Sociology Compass”. 3 (6), s. 949–971, 2009. DOI: 10.1111/j.1751-9020.2009.00247.x. Cytat: „Murder rates are actually lower in more secular nations and higher in more religious nations where belief in God is deep and widespread (Jensen 2006; Paul 2005; Fajnzylber et al. 2002; Fox and Levin 2000). And within America, the states with the highest murder rates tend to be highly religious, such as Louisiana and Alabama, but the states with the lowest murder rates tend to be among the least religious in the country, such as Vermont and Oregon (Ellison et al. 2003; Death Penalty Information Center, 2008). Furthermore, although there are some notable exceptions, rates of most violent crimes tend to be lower in the less religious states and higher in the most religious states (United States Census Bureau, 2006). Finally, of the top 50 safest cities in the world, nearly all are in relatively non-religious countries, and of the eight cities within the United States that make the safest-city list, nearly all are located in the least religious regions of the country (Mercer Survey, 2008).”. (ang.).

[31] Jean Decety. The Negative Association between Religiousness and Children’s Altruism across the World. „Current Biology”. 25 (22), s. 2951–2955, 2015. DOI: 10.1016/j.cub.2015.09.056. (ang.).

[32] The Cambridge Companion to Atheism. Cambridge University Press, 2007, s. 313. ISBN 978-0-521-60367-6. Cytat: „What we are able to conclude about the modal atheist in Western society today is that that person is much more likely to be a man, married, with higher education. […] We can say that atheists show themselves to be less authoritarian and suggestible, less dogmatic, less prejudiced, more tolerant of others, law-abiding, compassionate, conscientious, and well educated. They are of high intelligence, and many are committed to the intellectual and scholarly life. In short, they are good to have as neighbors.”.

[33] Dodatkowe, niezależne źródło – Reza Aslan:
Sam Harris and “New Atheists” aren’t new, aren’t even atheists. 2014. [dostęp 2017-04-08]. Cytat: ang. „Unfortunately, this historical connection between lack of belief and lack of morals is one that still plagues atheism today, despite studies showing atheists to be, as a whole, less prejudiced, less willing to condone violence, and more tolerant of sexual, ethnic and cultural differences than many faith communities.” (ang.).

[44] Sam Harris and “New Atheists” aren’t new, aren’t even atheists. 2014. [dostęp 2017-04-08]. Cytat: ang. „Unfortunately, this historical connection between lack of belief and lack of morals is one that still plagues atheism today, despite studies showing atheists to be, as a whole, less prejudiced, less willing to condone violence, and more tolerant of sexual, ethnic and cultural differences than many faith communities.” (ang.).

[34] Dodatkowe, nowsze badania:
Przegląd: Miron Zuckerman, Jordan Silberman, Judith Hall. The Relation Between Intelligence and Religiosity: A Meta-Analysis and Some Proposed Explanations. „Personality and Social Psychology Review”. 17 (4), s. 325–354, 2013. SAGE Publishing. DOI: 10.1177/1088868313497266. (ang.). :
„A meta-analysis of 63 studies showed a significant negative association between intelligence and religiosity.”

Przegląd: Francisco Cribari-Neto, Tatiene C. Souza. Religious belief and intelligence: Worldwide evidence. „Intelligence”. 41 (5), s. 482-489, 2013. Elsevier Inc.. DOI: 10.1016/j.intell.2013.06.011. (ang.). :
„It has been established that intelligence positively correlates with atheism.”

„We show that intelligence impacts atheism even if we account for economic development.”

Przegląd: Richard Lynn, John Harvey, Helmuth Nyborg. Average intelligence predicts atheism rates across 137 nations. „Intelligence”. 37 (1), s. 11-15, 2009. Elsevier Inc.. DOI: 10.1016/j.intell.2008.03.004. (ang.). :
„We find that in a sample of 137 countries the correlation between national IQ and disbelief in God is 0.60.”

Yoav Ganzach, Chemi Gotlibovski. Intelligence and religiosity: Within families and over time. „Intelligence”. 41 (5), s. 546–552, 2013. Elsevier Inc.. DOI: 10.1016/j.intell.2013.07.003. (ang.).
„The effect of intelligence on religiosity is examined using strong causal designs.”

„Between siblings differences in religiosity depend on their intelligence.”

„Changes in religiosity over time depend on intelligence.”

„The higher the intelligence, the stronger the negative effect of age on religiosity.”

[46] Przegląd: Miron Zuckerman, Jordan Silberman, Judith Hall. The Relation Between Intelligence and Religiosity: A Meta-Analysis and Some Proposed Explanations. „Personality and Social Psychology Review”. 17 (4), s. 325–354, 2013. SAGE Publishing. DOI: 10.1177/1088868313497266. (ang.). :
„A meta-analysis of 63 studies showed a significant negative association between intelligence and religiosity.”

[47] „A meta-analysis of 63 studies showed a significant negative association between intelligence and religiosity.”

[48] Przegląd: Francisco Cribari-Neto, Tatiene C. Souza. Religious belief and intelligence: Worldwide evidence. „Intelligence”. 41 (5), s. 482-489, 2013. Elsevier Inc.. DOI: 10.1016/j.intell.2013.06.011. (ang.). :
„It has been established that intelligence positively correlates with atheism.”

„We show that intelligence impacts atheism even if we account for economic development.”

[49] „It has been established that intelligence positively correlates with atheism.”

[50] „We show that intelligence impacts atheism even if we account for economic development.”

[51] Przegląd: Richard Lynn, John Harvey, Helmuth Nyborg. Average intelligence predicts atheism rates across 137 nations. „Intelligence”. 37 (1), s. 11-15, 2009. Elsevier Inc.. DOI: 10.1016/j.intell.2008.03.004. (ang.). :
„We find that in a sample of 137 countries the correlation between national IQ and disbelief in God is 0.60.”

[52] „We find that in a sample of 137 countries the correlation between national IQ and disbelief in God is 0.60.”

[53] Yoav Ganzach, Chemi Gotlibovski. Intelligence and religiosity: Within families and over time. „Intelligence”. 41 (5), s. 546–552, 2013. Elsevier Inc.. DOI: 10.1016/j.intell.2013.07.003. (ang.).
„The effect of intelligence on religiosity is examined using strong causal designs.”

„Between siblings differences in religiosity depend on their intelligence.”

„Changes in religiosity over time depend on intelligence.”

„The higher the intelligence, the stronger the negative effect of age on religiosity.”

[54] „The effect of intelligence on religiosity is examined using strong causal designs.”

[55] „Between siblings differences in religiosity depend on their intelligence.”

[56] „Changes in religiosity over time depend on intelligence.”

[57] „The higher the intelligence, the stronger the negative effect of age on religiosity.”

[Sosnowski-35] Jerzy Sosnowski: Co Bóg zrobił szympansom? rozdz. Dlaczego niektórzy ludzie nie potrzebują Boga? > Sześć modeli. Warszawa: Wielka Litera Sp. z o.o., 2015, s. 32–37. ISBN 978-83-8032-048-2.

[Britannica1992-37] Britannica. Atheism as rejection of religious beliefs. „Encyklopedia Britannica”, s. 666, 1992. 0852294735. [dostęp 2006-10-27]. (ang.).

[38] P.H.T. d’Holbach: Good Sense. 1772. (pol.).

[39] George H. Smith: Atheism: The Case Against God. Buffalo, New York: Prometheus, 1979, s. 14. ISBN 0-87975-124-X. (ang.).

[40] Ralph Cudworth: The True Intellectual System of the Universe: the first part, wherein all the reason and philosophy of atheism is confuted and its impossibility demonstrated. 1678. (ang.).

[41] Porównaj np. z Atheists call for church head to retract slur. 1996-09-03. [dostęp 2008-07-02]. (ang.).

[42] Porównaj z Opium ludu Marksa.

[43] Jeffery Jay Lowder: Atheism and Society. 1997. [dostęp 2007-01-10]. (ang.).

[44] Study into who is least afraid of death. 2017. [dostęp 2017-04-14]. Cytat: „Rather than assuming that the religiosity is either positively or negatively related to death anxiety, some researchers have posited that the relationship is like an upside-down U shape, with religious believers and disbelievers showing less death anxiety than people in between. Out of the 100 studies, the team only found 11 studies that were robust enough to test this idea; however, of these, almost all (10) formed this pattern.” (ang.).

[45] Jonathan Jong, Robert Ross, Tristan Philip, Si-Hua Chang i inni. The religious correlates of death anxiety: a systematic review and meta-analysis. „Religion, Brain & Behavior”, s. 1-17, 2017-03-16. DOI: 10.1080/2153599X.2016.1238844.

[presumption-46] Antony Flew: The presumption of atheism and other philosophical essays on God, freedom, and immortality. New York: Barnes & Noble, 1976, s. 14. ISBN 978-0-06-492119-0. (ang.).

[martin-47] Michael T. Martin: The Cambridge companion to atheism. New York, N.Y.: Cambridge University Press, 2007. ISBN 0-521-84270-0. (ang.).

[RoweRoutledge-48] Edward Gordon Craig: Routledge encyclopedia of philosophy. London: Routledge, 1998, s. 530–534. ISBN 0-415-18706-0. (ang.).

[49] Austin Cline: Strong Atheism vs. Weak Atheism: What’s the Difference?. about.com, 2006. [dostęp 2006-10-21]. (ang.).

[50] Jacques Maritain. On the Meaning of Contemporary Atheism. „The Review of Politics”. 3 (11), s. 267–280, July 1949. (ang.).

[51] Why I Am Not an Atheist. W: Anthony Kenny: What I believe. Continuum, 2006. ISBN 0-8264-8971-0. Cytat: The true default position is neither theism nor atheism, but agnosticism … a claim to knowledge needs to be substantiated; ignorance need only be confessed. (ang.).

[52] Ken Freking: Atheists take bigger leap of faith than ‘believers’. [w:] Columbia Daily Tribune [on-line]. 2005-01-23. [dostęp 2011-01-30]. (ang.).

[53] Julian Baggini: Atheism: A Very Short Introduction. Oxford: Oxford University Press, 2003, s. 30–34. ISBN 0-19-280424-3. Cytat: Who seriously claims we should say ‘I neither believe nor disbelieve that the Pope is a robot’, or 'As to whether or not eating this piece of chocolate will turn me into an elephant I am completely agnostic’. In the absence of any good reasons to believe these outlandish claims, we rightly disbelieve them, we don’t just suspend judgement. (ang.).

[54] Julian Baggini: Atheism: A Very Short Introduction. Oxford: Oxford University Press, 2003, s. 22. ISBN 0-19-280424-3. Cytat: A lack of proof is no grounds for the suspension of belief. This is because when we have a lack of absolute proof we can still have overwhelming evidence or one explanation which is far superior to the alternatives. (ang.).

[stanford-55] J.C.C. Smart: Atheism and Agnosticism. Stanford Encyclopedia of Philosophy, 2004-03-09. [dostęp 2007-04-12]. (ang.).

[56] Richard Dawkins: Bóg urojony. Wyd. 6. Warszawa: CiS, 2009, s. 83–84. ISBN 978-83-85458-28-9. (pol.).

[mmartin-57] Michael T. Martin: The Cambridge companion to atheism. New York, N.Y.: Cambridge University Press, 2007, s. 122–131. ISBN 0-521-60367-6. (ang.).

[Zdybicka-p20-58] Zofia J. Zdybicka: Universal Encyclopedia of Philosophy. T. 1. Polish Thomas Aquinas Association, 2005, s. 20. (ang.).

[59] Drange, Theodore M: Atheism, Agnosticism, Noncognitivism. 1998. [dostęp 2009-08-21]. (ang.).

[60] Alfred Jules Ayer: Language, Truth and Logic. New York: Dover Publications, 1952, s. 115–116. ISBN 978-0-486-20010-1. (ang.). W przypisie, Ayer przypisuje ten pogląd „Professor H.H. Price”.

[61] Zofia J. Zdybicka: Universal Encyclopedia of Philosophy. T. 1. Polish Thomas Aquinas Association, 2005, s. 19. (ang.).

[62] Por. np. R. Dawkins, The God Delusion (Bóg urojony), „Why almost certainly there is no God” („Dlaczego prawie na pewno Boga nie ma”).

[63] Ludwig Feuerbach: O istocie chrześcijaństwa. Warszawa: PWN, 1959.

[64] Rāhula Walpola: What the Buddha taught. Grove Press: distributed by Random House, 1974, s. 51–52. ISBN 978-0-8021-3031-0. (ang.).

[65] Michał Bakunin: God and the State. New York: Mother Earth Publishing Association, 1916. [dostęp 2007-04-12]. Cytat: the idea of God implies the abdication of human reason and justice; it is the most decisive negation of human liberty, and necessarily ends in the enslavement of mankind, in theory and practice (ang.).

[66] Michał Bakunin: God and the State. New York: Mother Earth Publishing Association, 1916. [dostęp 2007-04-12]. Cytat: if God really existed, it would be necessary to abolish him (ang.).

[express-67] Tadeusz Oszubski „Ateista na straconej pozycji”, Express Bydgoski 23 czerwca 2012.

[68] David Hume (Dialogi o religii naturalnej. Warszawa: 1962.) cytował Epikura w serii pytań:

Czy Bóg chce zapobiec złu, lecz nie może? Zatem jest bezsilny. Czy może, ale nie chce? Zatem jest zły. Czy i może, i chce zarazem? Skąd więc bierze się zło?

[69] Logical Arguments for Atheism. Internet Infidels. [dostęp 2009-08-21]. (ang.).

[70] Drange, Theodore M: The Arguments From Evil and Nonbelief. Internet Infidels, 1996. [dostęp 2009-08-21]. (ang.).

[71] V.A. Gunasekara: The Buddhist Attitude to God. [dostęp 2011-02-08]. Cytat: The Buddha argues that the three most commonly given attributes of God, viz. omnipotence, omniscience and benevolence towards humanity cannot all be mutually compatible with the existential fact of dukkha (ang.).

[72] Np. w nurcie materialistycznym i marksistowskim.

[73] Grant, Planets, Stars, and Orbs, wyd. angielskie, s. 328–330 i 382–383.

[74] Lindberg, Beginnings of Western Science, wyd. angielskie, s. 249–250.

[75] S. Hawking, Krótka historia czasu, rozdz. 1, s. 2 pod ilustracją. Wersja oryginalna online.

[76] J. Edward Wright, The Early History of Heaven. Oxford University Press, 2002, s. 53. Także David E. Aune, Cosmology. Westminster Dictionary of the New Testament and Early Christian Literature, Westminster John Knox Press, 2003, s. 119.

[77] Leksykon politologii. Wraz z Aneksem o: reformie samorządowej, wyborach do sejmu, prezydenckich oraz gabinetach rządowych. Praca zbiorowa. Wrocław: Atla 2, 2002, s. 222. ISBN 83-88555-46-4.

[78] Stanisław Filipowicz: Historia myśli polityczno-prawnej. Gdańsk: Arche, 2006, s. 154 i n. ISBN 83-88445-44-8.

[79] Fryderyk Nietzsche posługiwał się w tym kontekście pojęciem „dekadencji”. Por. F. Nietzsche, Antychryst (1888), 6, tłum. Leopolda Staffa (tekst online): „Rozumiem zepsucie, zgadujecie to już, w znaczeniu décadence (...). Nazywam zwierzę, rodzaj, indywiduum zepsutym, jeśli straci swe instynkty, jeśli wybiera, jeśli przenosi nad inne to, co dlań szkodliwe”. Następnie w sekcji 9 w odniesieniu do prawdziwości teorii: „Dokąd wpływ teologów sięga, tam przewrócono ocenę wartości do góry nogami, tam pojęcia »prawdziwy« i »fałszywy« są z konieczności odwrócone; co najszkodliwsze dla życia, zwie się tu prawdziwe, co je podnosi, wzmaga, potwierdza, usprawiedliwia i triumfującym czyni, zowie się fałszywym”. W Antychryście oraz Woli mocy (np. Księga Druga, I, tutaj tekst online) wielokrotnie określano religię jako wyraz dekadentyzmu oraz jako opartą na „wartościach decadence”.

[80] Taki wniosek, w oparciu o niską użyteczność (ang. utility – „pożytek”) religii we współczesnych społeczeństwach, wyciągają np. prof. Daniel M. Abrams, prof. Haley A. Yaple i prof. Richard J. Wiener we wspólnej publikacji (A mathematical model of social group competition with application to the growth of religious non-affiliation, 2010, tutaj tekst online).

[81] ttp://portalwiedzy.onet.pl/85052,,,,darwinizm_spoleczny,haslo.html (WIEM).

[82] Słowo αθεοι – w jakiejkolwiek formie – nie pojawia się nigdzie w Septugaincie lub w Nowym Testamencie Ephesians: Chapter 2. W: A.T. Robertson: Word Pictures in the New Testament. Broadman Press, 1960. Cytat: Old Greek word, not in LXX, only here in N.T. Atheists in the original sense of being without God and also in the sense of hostility to God from failure to worship him. See Paul’s words in Ro 1:18–32. (ang.).

[drachmann-83] A.B. Drachmann: Atheism in Pagan Antiquity. Chicago: Ares Publishers, 1977 („an unchanged reprint of the 1922 edition”). ISBN 0-89005-201-8. Cytat: Atheism and atheist are words formed from Greek roots and with Greek derivative endings. Nevertheless they are not Greek; their formation is not consonant with Greek usage. In Greek they said atheos and atheotēs; to these the English words ungodly and ungodliness correspond rather closely. In exactly the same way as ungodly, atheos was used as an expression of severe censure and moral condemnation; this use is an old one, and the oldest that can be traced. Not till later do we find it employed to denote a certain philosophical creed.

[84] Karen Armstrong: Historia Boga. VIK, 2010. ISBN 978-83-87782-31-3.

[adevism-85] Ze względu na monoteizm zachodniego społeczeństwa, ateizm jest zwykle określany jako niedowierzanie w boga, aniżeli bardziej ogólne niedowierzanie w bóstwa. Współcześnie rzadko spotyka się jasne rozróżnienie pomiędzy tymi definicjami, ale niektóre archaiczne znaczenia słowa ateizm zawierały jedynie niedowierzanie w monoteistyczne wyobrażenie boga, a nie w politeistyczne bóstwa. Na tej podstawie w późnym XIX wieku wprowadzono, zdezaktualizowane dziś, określenie adewizm, które opisywało brak wiary w politeistyczne bóstwa. Britannica. Atheonism. „Encyklopedia Britannica”, 1911. (ang.).

[86] Austin Cline: What Is the Definition of Atheism?. about.com, 2006. [dostęp 2006-10-21]. (ang.).

[87] Antony Flew: God, Freedom, and Immortality: A Critical Analysis. Buffalo, NY: Prometheus, 1984. ISBN 0-87975-127-4. (ang.).

[Golding-88] Arthur Golding, Philip Sidney: Mornay’s Woorke concerning the Trewnesse of the Christian Religion, written in French; Against Atheists, Epicures, Paynims, Iewes, Mahumetists, and other infidels. London, 1587, s. xx. 310. Cytat: Athisme, that is to say, utter godlesnes. (ang.). Tłumaczenie De la verite de la religion chrestienne (1581).

[89] Julian Baggini: Atheism: A Very Short Introduction. Oxford: Oxford University Press, 2003, s. 73–74. ISBN 0-19-280424-3. Cytat: Atheism had its origins in Ancient Greece but did not emerge as an overt and avowed belief system until late in the Enlightenment. (ang.).

[90] Friedrich Solmsen: Plato’s Theology. Cornell University Press, 1942, s. 25. (ang.).

[91] Religion, study of. Encyklopedia Britannica, 2007. [dostęp 2007-04-02]. (ang.).

[92] Diogenes Laërtius: The Lives and Opinions of Eminent Philosophers.

[93] Reale, Giovanni, Catan, John R.: A history of ancient philosophy. Albany: State University of New York Press, 1985, s. 121. ISBN 978-0-88706-292-6.

[94] Zobacz Dylemat Euthyphro, który można znaleźć np. w Euthyphro by Plato. Projekt Gutenberg, 1999-02-01. [dostęp 2009-08-06]. (ang.).

[95] Atheism. [w:] The Columbia Encyclopedia, Sixth Edition [on-line]. Columbia University Press, 2005. [dostęp 2007-04-12]. (ang.). [1].

[96] Thomas C. Brickhouse, Nicholas D. Smith: Routledge Philosophy Guidebook to Plato and the Trial of Socrates. Routledge, 2004, s. 112. ISBN 0-415-15681-5. (ang.). W szczególności argumentował, że twierdzenie o tym, iż jest całkowitym ateistą zaprzeczało innej części aktu oskarżenia mówiącej, że wprowadził nowe bóstwa.

[97] Platon: Apology. [dostęp 2009-08-11]. (ang.).

[98] Platon: The Dialogues of Plato, vol. 1. 387. [dostęp 2009-08-11]. (ang.).

[99] The Republic: The Republic. The Internet Classics Archive. [dostęp 2009-09-09]. (ang.).

[100] Fragmenty prac Euhemera zachowały się w tłumaczeniach na łacinę wykonanych przez Enniusza, które z kolei zachowały się w patrystycznych pismach (np. Laktancjusza i Euzebiusza z Cezarei), które wszystkie opierają się na wcześniejszych fragmentach spisanych Diodora Sycylijskiego (5,41–46 i 6.1).

[101] Plutarch z Cheronei: Moralia – Isis and Osiris. [dostęp 2009-08-11]. (ang.).

[BBC-102] BBC: Ethics and Religion–Atheism. bbc.co.uk. [dostęp 2007-04-12]. (ang.).

[103] On the Nature of Things by Lucretius. [dostęp 2009-07-28]. (ang.).

[104] Gajusz Juliusz Cezar (102–44 r. p.n.e.), który znacząco pochylał się w kierunku Epikureizmu, również odrzucił ideę życia pozagrobowego, co np. doprowadziło do jego zarzutu (wysuwanego w obronie) przeciwko karze śmierci w rozprawie Katyliny, gdzie przemawiał przeciwko stoickiemu Katonowi Młodszemu (porównaj z Salustiusz: The War With Catiline. Loeb Classical Library, 1931.; przemówienie Cezara: Sallust: The War With Catiline. [dostęp 2009-09-09]. (ang.). i Sallust: The War With Catiline. [dostęp 2009-09-09]. (ang.).; odpowiedź Katona: Sallust: The War With Catiline. [dostęp 2009-09-09]. (ang.).).

[gordonstein-105] The History of Freethought and Atheism. W: Gordon Stein: An Anthology of Atheism and Rationalism. Nowy Jork: Prometheus, 1980. (ang.).

[cathencyc-atheism-106] Atheism. en.wikisource.org, 1913. [dostęp 2009-07-28]. (ang.).

[107] Lawson Maycock, Alan, Knox, Ronald Arbuthnott: Inquisition From Its Establishment to the Great Schism: An Introductory Study. Kessinger Publishing, LLC, 2003. ISBN 0-7661-7290-2.

[108] Radhakrishnan, S., Moore, Charles Alexander: A Source book in Indian philosophy. Princeton, N.J.: Princeton Univ. Press, 1973, s. 227–249. ISBN 0-691-01958-4. (ang.).

[109] Satischandra Chatterjee, Dhirendramohan Datta: Introduction to Indian Philosophy. Wyd. 8. University of Calcutta, 1984, s. 55. Cytat: Though materialism in some form or other has always been present in India, and occasional references are found in the Vedas, the Buddhistic literature, the Epics, as well as in the later philosophical works we do not find any systematic work on materialism, nor any organized school of followers as the other philosophical schools possess. But almost every work of the other schools states, for refutation, the materialistic views. Our knowledge of Indian materialism is chiefly based on these. (ang.).

[Joshi-110] L.R. Joshi. A New Interpretation of Indian Atheism. „Philosophy East and West”. 3/4 (16), s. 189–206, 1966. DOI: 10.2307/1397540. (ang.).

[zdybicka4-111] Zofia J. Zdybicka: Universal Encyclopedia of Philosophy. T. 1. Polish Thomas Aquinas Association, 2005, s. 4. (ang.).

[112] Michel Onfray: Jean Meslier and „The Gentle Inclination of Nature”. William Paterson University. [dostęp 2011-02-08]. (ang.).

[113] P.H.T. d’Holbach: The system of nature. 1770. (ang.).

[114] Matthew Alun Ray: Subjectivity and Irreligion: Atheism and Agnosticism in Kant, Schopenhauer, and Nietzsche. Ashgate Publishing, Ltd., 2003. [dostęp 2007-04-12]. (ang.).

[115] H. de Lubac SJ: The Drama of Atheist Humanism. Londyn: Sheed & Ward, 1949, s. v. ISBN 83-7318-320-5.; Wyd. pol.: Dramat humanizmu ateistycznego, Wyd. WAM, Kraków 2004.

[116] WłodzimierzW. Lenin WłodzimierzW., Socjalizm a Religia, Warszawa: Studenckie Koło Filozofii Marksistowskiej (Uniwersytet Warszawski), 2006, s. 4 .

[:5-117] AndrzejA. Paczkowski AndrzejA. i inni, Czarna księga komunizmu. Zbrodnie, terror, prześladowania, Warszawa: Prószyński i S-ka, 2001, s. 130 - 131 .

[118] AndrzejA. Grajewski AndrzejA., Rosja i Krzyż, Katowice: Gość Niedzielny, 1991, s. 17 .

[119] Andrzej Grajewski, Rosja i Krzyż, Katowice: Gość Niedzielny, 1991, s. 23.

[120] Michael T. Martin: The Cambridge companion to atheism. New York, N.Y.: Cambridge University Press, 2007, s. 233–246. ISBN 0-521-60367-6. (ang.).

[121] Zofia J. Zdybicka: Universal Encyclopedia of Philosophy. T. 1. Polish Thomas Aquinas Association, 2005, s. 16. (ang.).

[122] Dalit Visions of a Just Society. W: S.M. Michael: Untouchable: Dalits in Modern India. Lynne Rienner Publishers, 1999, s. 31–33. ISBN 1-55587-697-8. (ang.).

[123] Finngeir Hiorth: Atheism in South India. International Humanist and Ethical Union, 1996-04-01. [dostęp 2009-08-19]. Cytat: He who created god was a fool, he who spreads his name is a scoundrel, and he who worships him is a barbarian (ang.).

[124] ładka tygodnika. 1966-08-04. [dostęp 2009-08-19]. (ang.).

[125] Toward a Hidden God. Time Magazine, 1996-04-01. [dostęp 2009-08-19]. (ang.).

[126] George P. Majeska. Religion and Atheism in the U.S.S.R. and Eastern Europe, Review. „The Slavic and East European Journal”. 20 (2), s. 204–206, 1976.

[127] R.L. Rafford. Atheophobia – an introduction. „Religious Humanism”. 1 (21), s. 32–37, 1987. (ang.).

[128] Timothy Samuel Shah Explains 'Why God is Winning'. The Pew Forum on Religion and Public Life, 2006-07-18. [dostęp 2009-08-19]. Cytat: a worldwide trend across all major religious groups, in which God-based and faith-based movements in general are experiencing increasing confidence and influence secular movements and ideologies (ang.).

[129] Gregory Paul, Phil Zuckerman. Why the Gods Are Not Winning. „Edge”, 2007. [dostęp 2007-05-16]. (ang.).

[130] The Out Campaign. [dostęp 2009-09-09]. (ang.).

[131] Internetowa Lista Ateistów i Agnostyków. [dostęp 2009-09-09].

[132] Małgorzata I. Niemczyńska: Nie wciskajcie mi Boga. [dostęp 2007-09-16]. [zarchiwizowane z tego adresu (2008-02-22)]. (pol.).

[133] Małgorzata Święchowicz: Ciężkie życie ateisty. [dostęp 2007-01-18]. (pol.).

[134] Radosław Tyrała: Czy ateiści są dyskryminowani?. 2007-07-04. [dostęp 2007-07-04]. [zarchiwizowane z tego adresu]. (pol.).

[135] Ewa Wanat: O ateizmie – dyskusja duszpasterza akademickiego z parafii św. Jakuba ks. Grzegorza Michalczyka i szefa Polskiego Stowarzyszenia Racjonalistów Mariusza Agnosiewicza. Radio TOK FM, 2007-09-06. [dostęp 2007-09-18]. [zarchiwizowane z tego adresu (2007-10-16)]. (pol.).

[136] Internetowa Galeria Ateistów. ateistyczni.org.pl. [dostęp 2009-12-08]. [zarchiwizowane z tego adresu (2009-12-12)].

[137] Special Eurobarometer: Social values, Science and Technology. czerwiec 2005. [dostęp 2009-09-09]. (ang.).

[138] Major Religions of the World Ranked by Number of Adherents, Section on accuracy of non-Religious Demographic Data. [dostęp 2008-03-28]. (ang.).

[Zuckerman-139] Zuckerman, Phil: Atheism: Contemporary Rates and Patterns. Cambridge University Press: Cambridge, 2005. [dostęp 2009-07-25]. (ang.).

[US_State_Dept-140] Chociaż dane z Departament Stanu USA: International Religious Freedom Report 2006: Japan. [dostęp 2009-09-09]. (ang.). mogą podważyć tę statystykę, ponieważ 44% jest zaliczanych do wyznawców politeistycznego shintō.

[141] Russia emerges as Europe’s most God-believing nation – CSMonitor.com.

[Britannica_demographics-142] Worldwide Adherents of All Religions by Six Continental Areas, Mid-2005. Encyclopædia Britannica, 2005. [dostęp 2007-04-15]. (ang.).
2.3% – ateiści: osoby praktykujące ateizm, sceptycyzm lub niewiarę, łącznie z antyreligijnymi (sprzeciwiającymi się wszystkim religiom).

11.9% – niereligijni – osoby niepraktykujące żadnej religii, niewierzący, agnostycy, wolnomyśliciele, niezainteresowani lub świeccy obojętni w stosunku do wszystkich religii.

[165] 2.3% – ateiści: osoby praktykujące ateizm, sceptycyzm lub niewiarę, łącznie z antyreligijnymi (sprzeciwiającymi się wszystkim religiom).

[166] 11.9% – niereligijni – osoby niepraktykujące żadnej religii, niewierzący, agnostycy, wolnomyśliciele, niezainteresowani lub świeccy obojętni w stosunku do wszystkich religii.

[143] Religious Views and Beliefs Vary Greatly by Country, According to the Latest Financial Times/Harris Poll. Financial Times/Harris Interactive, 2006-12-20. [dostęp 2007-01-17]. (ang.).

[144] Social values, Science and Technology. Directorate General Research, European Union, 2005, s. pp 7–11. (ang.).

[145] Według danych z raportu Departament Stanu USA: International Religious Freedom Report 2006: Czech Republic. [dostęp 2009-09-09]. (ang.).

[146] Witolda Zdaniewicza i ks. SławomiraW.Z.S. Zaręby (red.), Kościół katolicki na początku trzeciego tysiąclecia w opinii Polaków, Warszawa 2004, s. 48, ISBN 83-85945-13-X .

[147] Zmiany religijności Polaków po śmierci Jana Pawła II na dzień 11 stycznia 2012. Centrum Badania Opinii Społecznej. [dostęp 2013-07-25].

[148] Ludność. Stan i struktura demograficzno-społeczna. Narodowy Spis Powszechny Ludności i Mieszkań 2011. Główny Urząd Statystyczny, 2013, s. 99. ISBN 978-83-7027-521-1. (pol.).

[149] W co wierzy Europa?. Reader’s Digest. [dostęp 2009-09-09].

[150] , Terytorialne zróżnicowanie jakości życia w Polsce w 2015 r., „stat.gov.pl” [dostęp 2017-04-18] (pol.).

[151] Coraz więcej nieochrzczonych dzieci w Polsce: skąd ten trend? [online] [dostęp 2017-04-27] (pol.).

[152] George H. Smith: Atheism: The Case Against God. Buffalo, New York: Prometheus, 1979, s. 275. ISBN 0-87975-124-X. Cytat: Among the many myths associated with religion, none is more widespread -or more disastrous in its effects -than the myth that moral values cannot be divorced from the belief in a god. (ang.).

[153] Susan Neiman: Beyond Belief Session 6. The Science Network, 2006-11-06. [dostęp 2009-08-20]. (ang.).

[154] Julian Baggini: Atheism: A Very Short Introduction. Oxford: Oxford University Press, 2003, s. 40. ISBN 0-19-280424-3. (ang.).

[155] Julian Baggini: Atheism: A Very Short Introduction. Oxford: Oxford University Press, 2003, s. 43. ISBN 0-19-280424-3. (ang.).

[156] Julian Baggini: Atheism: A Very Short Introduction. Oxford: Oxford University Press, 2003, s. 38. ISBN 0-19-280424-3. (ang.).

[157] Martin Cohen: 101 ethical dilemmas. London: Routledge, 2007, s. 184–185. ISBN 978-0-415-40400-6. (ang.). Cohen w szczególności zaznacza, że Platon i Arystoteles przedstawiali dowody na korzyść niewolnictwa.

[158] Martin Cohen: Political philosophy: from Plato to Mao. London: Pluto Press, 2008. ISBN 0-7453-2470-3.

[159] Sam Harris: The Myth of Secular Moral Chaos. Free Inquiry, 2006a. [dostęp 2006-10-29]. (ang.).

[Moreira-almeida2006-160] Moreira-almeida, A., Lotufo Neto, F.; Koenig, H.G. Religiousness and mental health: a review. „Revista Brasileira de Psiquiatria”, s. 242–250, 2006. [dostęp 2007-07-12]. (ang.).

[161] Porównaj np. z Kahoe, R.D. Intrinsic Religion and Authoritarianism: A Differentiated Relationship. „Journal for the Scientific Study of Religion”. 16 (2), s. 179–182, czerwiec 1977. (ang.). lub .
Bob Altemeyer, Bruce Hunsberger. Authoritarianism, Religious Fundamentalism, Quest, and Prejudice. „International Journal for the Psychology of Religion”. 2 (2), s. 113–133, 1992. (ang.).

[162] Sam Harris: An Atheist Manifesto. Truthdig, 2005. [dostęp 2006-10-29]. Cytat: In a world riven by ignorance, only the atheist refuses to deny the obvious: Religious faith promotes human violence to an astonishing degree (ang.).

[163] John S. Feinberg, Paul D. Feinberg: Ethics for a Brave New World.. Stand To Reason. ISBN 978-1-58134-712-8.

[misconceptions-164] David Gleeson: Common Misconceptions About Atheists and Atheism. American Chronicle, 2006. [dostęp 2006-10-21]. [zarchiwizowane z tego adresu (2012-12-04)]. (ang.).

[:1-165] George H. Smith: Atheism: The Case Against God. Buffalo, New York: Prometheus, 1979, s. 275. ISBN 0-87975-124-X. Cytat: Perhaps the most common criticism of atheism is the claim that it leads inevitably to moral bankruptcy. (ang.).

[:2-166] Nędza człowieka bez Boga. W: Blaise Pascal: Myśli. Zielona Sowa, 2004. ISBN 83-7389-609-0.

[:3-167] Daisy Grewal. In Atheists We Distrust. „Scientific American”, 12 stycznia 2012. (ang.).

[:4-168] Rafał Boguszewski. Religijność a zasady moralne. , 2014-02. Centrum Badania Opinii Społecznej. (pol.).

[169] Stanford Encyclopedia of Philosophy: Kant’s Moral Philosophy. [dostęp 2017-04-04]. Cytat: „Kant is a skeptic about arbitrary authorities, such as God, natural feelings, intrinsic values or primitive reasons that exist independently of us. Only reason itself has genuine authority over us, so we must exercise our shared powers of reasoned deliberation, thought and judgment, guided by the Categorical Imperative as the most basic internal norm of reason, to construct more specific moral requirements.” (ang.).

[170] Phil Zuckerman. Atheism, Secularity, and Well-Being: How the Findings of Social Science Counter Negative Stereotypes and Assumptions. „Sociology Compass”. 3 (6), s. 949–971, 2009. DOI: 10.1111/j.1751-9020.2009.00247.x. Cytat: „Murder rates are actually lower in more secular nations and higher in more religious nations where belief in God is deep and widespread (Jensen 2006; Paul 2005; Fajnzylber et al. 2002; Fox and Levin 2000). And within America, the states with the highest murder rates tend to be highly religious, such as Louisiana and Alabama, but the states with the lowest murder rates tend to be among the least religious in the country, such as Vermont and Oregon (Ellison et al. 2003; Death Penalty Information Center, 2008). Furthermore, although there are some notable exceptions, rates of most violent crimes tend to be lower in the less religious states and higher in the most religious states (United States Census Bureau, 2006). Finally, of the top 50 safest cities in the world, nearly all are in relatively non-religious countries, and of the eight cities within the United States that make the safest-city list, nearly all are located in the least religious regions of the country (Mercer Survey, 2008).”. (ang.).

[171] Jean Decety. The Negative Association between Religiousness and Children’s Altruism across the World. „Current Biology”. 25 (22), s. 2951–2955, 2015. DOI: 10.1016/j.cub.2015.09.056. (ang.).

[winston2-172] Robert (Ed.) Winston: Human. New York: DK Publishing, Inc, 2004, s. 299. ISBN 0-7566-1901-7. Cytat: Nonbelief has existed for centuries. For example, Buddhism and Jainism have been called atheistic religions because they do not advocate belief in gods. (ang.).

[173] Humanistic Judaism. BBC, 2006-07-20. [dostęp 2006-10-25]. (ang.).

[174] S. Levin. Jewish Atheism. „New Humanist”. 2 (110), s. 13–15, May 1995. (ang.).

[175] Christian Atheism. BBC, 2006-05-17. [dostęp 2006-10-25]. (ang.).

[176] Thomas J.J. Altizer: The Gospel of Christian Atheism. London: Collins, 1967, s. 102–103. (ang.).

[177] Colin Lyas. On the Coherence of Christian Atheism. „Philosophy: the Journal of the Royal Institute of Philosophy”. 171 (45), s. 1–19, January 1970. (ang.).

[178] Pierwsze Przykazanie – Ateizm. [w:] Katechizm Kościoła Katolickiego [on-line]. opoka.org.pl. [dostęp 2011-03-22]. (pol.).

[179] Encyklopedia religie świata „Gazety Wyborczej”.

[180] Pierwsze Przykazanie - Agnostycyzm. [w:] Katechizm Kościoła Katolickiego [on-line]. opoka.org.pl. [dostęp 2011-03-22]. (pol.).

[181] Dekret dla Jakobitów wydany w 1442 r. na Soborze Florenckim; Breviarium fidei. Wybór doktrynalnych wypowiedzi Kościoła, Poznań 1988, s. 67.

[182] Breviarium fidei. Wybór doktrynalnych wypowiedzi Kościoła, Poznań 1988, s. 623.

[183] Julian Baggini: ATHEISM: A Very Short Introduction. New York: Oxford University Press Inc., 2003, s. 3. ISBN 0-19-280424-3. [dostęp 2013-03-19]. Cytat: Atheism is in fact extremely simple to define: it is the belief that there is no God or gods. (ang.).

[184] BertrandB. Russell BertrandB., Kto to jest Agnostyk?, 1953 .

[:0-185] CarlC. Sagan CarlC., Conversations with Carl Sagan, Univ. Press of Mississippi, 2006, s. 70, ISBN 978-1-57806-736-7 [dostęp 2017-03-16] (ang.).

[186] Goparaju Rao: Positive Atheism. Vijayawada, India: Atheist Centre, Patamata, Vijayawada, India, 1972. (ang.).

[187] Cliff Walker: The Philosophy of Positive Atheism. [dostęp 2008-11-19]. (ang.).

[neps-188] Schafersman, Steven D: Naturalism is an Essential Part of Science and Critical Inquiry. maj 1997. [dostęp 2009-09-09]. (ang.).

[189] Zofia J. Zdybicka: Universal Encyclopedia of Philosophy. T. 1. Polish Thomas Aquinas Association, 2005, s. 21. (ang.).

[214] „A meta-analysis of 63 studies showed a significant negative association between intelligence and religiosity.”

[215] „It has been established that intelligence positively correlates with atheism.”

[216] „We show that intelligence impacts atheism even if we account for economic development.”

[217] „We find that in a sample of 137 countries the correlation between national IQ and disbelief in God is 0.60.”

[218] „The effect of intelligence on religiosity is examined using strong causal designs.”

[219] „Between siblings differences in religiosity depend on their intelligence.”

[220] „Changes in religiosity over time depend on intelligence.”

[221] „The higher the intelligence, the stronger the negative effect of age on religiosity.”

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[a]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]

[23]

[24]

[25]

[26]

[27]

[28]

[29]

[30]

[31]

[32]

[33]

[b]

[35]

[36]

[37]

[38]

[39]

[40]

[41]

[42]

[43]

[44]

[45]

[46]

[47]

[48]

[49]

[50]

[51]

[52]

[53]

[54]

[55]

[56]

[57]

[58]

[59]

[60]

[61]

[62]

[63]

[64]

[65]

[66]

[67]

[68]

[69]

[70]

[71]

[72]

[73]

[74]

[75]

[76]

[77]

[78]

[79]

[80]

[81]

[82]

[83]

[84]

[85]

[86]

[87]

[88]

[89]

[90]

[91]

[92]

[93]

[94]

[95]

[96]

[97]

[98]

[99]

@@ Linia 20: / Linia 20: @@
 -->Według badania z 2015 roku, 22% ludności świata deklaruje się jako niereligjna, jako ''utwierdzeni ateiści'' deklaruje się 11% światowej populacji, w [[Europa Zachodnia|Europie Zachodniej]] 51% osób deklaruje się jako niereligijne lub jako utwierdzeni ateiści, a najbardziej ateistycznym krajem są [[Chiny]], gdzie 61% ludności deklaruje się jako utwierdzeni ateiści<ref>{{Cytuj stronę | url = http://www.npr.org/sections/thetwo-way/2015/04/13/399338834/new-survey-shows-the-worlds-most-and-least-religious-places | tytuł = &#91;WIN/Gallup International&#93; Survey Shows The World's Most And Least Religious Places | data = 2015 | język = en | data dostępu = 2017-04-08}}</ref><ref>{{Cytuj stronę | url = http://www.wingia.com/web/files/news/290/file/290.pdf | tytuł = &#91;WIN/Gallup International&#93;: Losing our religion? Two thirds of people still claim to be religious  | data = 2015 | język = en | data dostępu = 2017-04-08|cytat=Western Europe (51%) and Oceania (49%) are the only regions where approximately half of the population are either not religious or convinced atheist. The least religious country was found to be China where 61% of people claim to be convinced atheists}}</ref><ref group=uwaga>jako ''utwierdzeni ateiści'' przetłumaczono ang. ''convinced atheists''</ref>. Według badania [[GUS]] z 2015 roku, odsetek Polaków deklarujących się jako niezdecydowani, obojętni lub niewierzący wynosi 19.9% (co piąta osoba), jednak w miastach powyżej 500 tys. mieszkańców, co druga osoba (51.7%) deklaruje się jako raczej niezwiązana (20.4%) lub zupełnie niezwiązana (31.3%) z lokalną wspólnotą religijną, parafią czy kościołem<ref>{{Cytuj stronę | url = http://stat.gov.pl/obszary-tematyczne/inne-opracowania/wyznania-religijne/zycie-religijne-w-polsce,3,1.html | tytuł = Życie religijne w Polsce | autor = Główny Urząd Statystyczny | data = 2015 | data dostępu = 2017-04-08}}</ref>.
-Ateizm nie jest tożsamy z [[antyteizm]]em i ruchem społecznym zwalczającym religie nazywanym [[Nowy ateizm|nowym ateizmem]]. Przedstawiciele tego ruchu, określanego naukowo-racjonalnym, tacy jak [[Richard Dawkins]] i [[Christopher Hitchens]], [[krytyka religii|krytykują religię]] jako przyczynę wielu problemów, konfliktów i wojen na świecie, uznając ją za istotnie szkodliwe zjawisko<ref>{{Cytuj książkę | nazwisko = Armstrong | imię = Karen | tytuł = Spór o Boga. Czym naprawdę jest religia? | inni = tł. Barbara Cendrowska| wydawca = VIK | miejsce = Warszawa | data = 2011 | strony = 302, 306 | isbn = 978-83-87782-33-7}}</ref>. Pewne religijne i duchowe systemy, takie jak formy [[Bóg w buddyzmie|buddyzmu]], które nie wspierają wiary w bogów będących stwórcami i opiekunami świata<ref>{{cytuj stronę | url = http://www.buddyzm.edu.pl/biblioteczka/prog/bodhi.html | tytuł = Bhikku Bodhi | opublikowany = buddyzm.edu.pl | data dostępu = 2012-03-11}}</ref>, bywają opisywane jako ateistyczne<ref name=cline-buddhism>{{cytuj stronę | url = http://atheism.about.com/b/a/220595.htm | tytuł = Buddhism and Atheism | nazwisko = Cline | imię = Austin | rok = 2005 | opublikowany = [[about.com]] |język = en | data dostępu = 2006-10-21}}</ref><ref>{{cytuj książkę | nazwisko = Kedar | imię = Nath Tiwari | tytuł = Comparative Religion | wydawca = [[Motilal Banarsidass]] | rok = 1997 | strony = 50 | isbn = 81-208-0293-4 | język = en}}</ref>. Ateiści skłaniają się w kierunku [[sekularyzm|świeckich]] nurtów, takich jak: [[humanizm]]<ref>{{Cytuj książkę | nazwisko = Honderich | imię = Ted | autor link = Ted Honderich | tytuł = The Oxford companion to philosophy | wydawca = Oxford University Press | miejsce = Oxford | data = 1995 | strony = 376 | isbn = 0-19-866132-0 |język = en}}</ref>, [[Racjonalizm światopoglądowy|racjonalizm]] i [[naturalizm (filozofia)|naturalizm]]<ref>Fales, Evan. „Naturalism and Physicalism”, w {{cytuj książkę | nazwisko = Martin | imię = Michael T. | autor link = Michael T. Martin | tytuł = The Cambridge companion to atheism | wydawca = Cambridge University Press | miejsce = New York, N.Y. | data = 2007 | strony = 122–131 | isbn = 0-521-60367-6 | język = en}}</ref>. Do popularnych ateistów należą: [[Woody Allen]], [[Angelina Jolie]], [[Jodie Foster]], [[Brad Pitt]], [[Bruce Lee]]<ref>{{Cytuj stronę | url = http://www.salon.com/2013/02/23/10_celebs_you_didnt_know_were_atheists_partner/ | tytuł = 10 celebs you didn’t know were atheists | data = 2013 | język = en | data dostępu = 2017-04-10}}</ref><ref>{{Cytuj książkę | nazwisko = Little | imię = John | tytuł = The Warrior Within: The Philosophies of Bruce Lee | strony = 128-129|cytat=„When asked by journalist Alex Ben Block in the summer of 1972 what his religious affiliation was, Lee answered: ‘None whatsoever.’ Block then pressed him further, asking him if he then believed in God: ‘To be perfectly frank, I really do not.’”}}</ref>, [[Kuba Wojewódzki]]<ref>{{Cytuj stronę | url = http://weekend.gazeta.pl/weekend/1,152121,16848577,Kuba_Wojewodzki__Lubie_miec_wrogow__Tylko_miernoty.html#TRwknd | tytuł = Kuba Wojewódzki: Lubię mieć wrogów. Tylko miernoty ich nie mają | data = 2014 | data dostępu = 2017-04-19|cytat=„Tak, dzięki Bogu jestem ateistą. Uważam, że bycie w tym kraju ateistą to akt odwagi i suwerennego myślenia. … Ateizm refleksyjny nie jest gwałtem na tradycji czy obyczaju, jest poszukiwaniem własnej drogi.”}}</ref>.
+Ateizm nie jest tożsamy z [[antyteizm]]em i ruchem społecznym zwalczającym religie nazywanym [[Nowy ateizm|nowym ateizmem]]. Przedstawiciele tego ruchu, określanego naukowo-racjonalnym, tacy jak [[Richard Dawkins]] i [[Christopher Hitchens]], [[krytyka religii|krytykują religię]] jako przyczynę wielu problemów, konfliktów i wojen na świecie, uznając ją za istotnie szkodliwe zjawisko<ref>{{Cytuj książkę | nazwisko = Armstrong | imię = Karen | tytuł = Spór o Boga. Czym naprawdę jest religia? | inni = tł. Barbara Cendrowska| wydawca = VIK | miejsce = Warszawa | data = 2011 | strony = 302, 306 | isbn = 978-83-87782-33-7}}</ref>. Pewne religijne i duchowe systemy, takie jak formy [[Bóg w buddyzmie|buddyzmu]], które nie wspierają wiary w bogów będących stwórcami i opiekunami świata<ref>{{cytuj stronę | url = http://www.buddyzm.edu.pl/biblioteczka/prog/bodhi.html | tytuł = Bhikku Bodhi | opublikowany = buddyzm.edu.pl | data dostępu = 2012-03-11}}</ref>, bywają opisywane jako ateistyczne<ref name=cline-buddhism>{{cytuj stronę | url = http://atheism.about.com/b/a/220595.htm | tytuł = Buddhism and Atheism | nazwisko = Cline | imię = Austin | rok = 2005 | opublikowany = [[about.com]] |język = en | data dostępu = 2006-10-21}}</ref><ref>{{cytuj książkę | nazwisko = Kedar | imię = Nath Tiwari | tytuł = Comparative Religion | wydawca = [[Motilal Banarsidass]] | rok = 1997 | strony = 50 | isbn = 81-208-0293-4 | język = en}}</ref>. Ateiści skłaniają się w kierunku [[sekularyzm|świeckich]] nurtów, takich jak: [[humanizm]]<ref>{{Cytuj książkę | nazwisko = Honderich | imię = Ted | autor link = Ted Honderich | tytuł = The Oxford companion to philosophy | wydawca = Oxford University Press | miejsce = Oxford | data = 1995 | strony = 376 | isbn = 0-19-866132-0 |język = en}}</ref>, [[Racjonalizm światopoglądowy|racjonalizm]] i [[naturalizm (filozofia)|naturalizm]]<ref>Fales, Evan. „Naturalism and Physicalism”, w {{cytuj książkę | nazwisko = Martin | imię = Michael T. | autor link = Michael T. Martin | tytuł = The Cambridge companion to atheism | wydawca = Cambridge University Press | miejsce = New York, N.Y. | data = 2007 | strony = 122–131 | isbn = 0-521-60367-6 | język = en}}</ref>. Wśród twórców [[Kultura popularna|kultury popularnej]] ateizm deklarują: [[Woody Allen]], [[Angelina Jolie]], [[Jodie Foster]], [[Brad Pitt]], [[Bruce Lee]]<ref>{{Cytuj stronę | url = http://www.salon.com/2013/02/23/10_celebs_you_didnt_know_were_atheists_partner/ | tytuł = 10 celebs you didn’t know were atheists | data = 2013 | język = en | data dostępu = 2017-04-10}}</ref><ref>{{Cytuj książkę | nazwisko = Little | imię = John | tytuł = The Warrior Within: The Philosophies of Bruce Lee | strony = 128-129|cytat=„When asked by journalist Alex Ben Block in the summer of 1972 what his religious affiliation was, Lee answered: ‘None whatsoever.’ Block then pressed him further, asking him if he then believed in God: ‘To be perfectly frank, I really do not.’”}}</ref>.
 Kwestionowanie wiary w bogów-stwórców można odnaleźć już w pradawnych hymnach [[Rygweda|Rygwedy]] powstałych ok. 1500 lat [[przed naszą erą]]<ref>{{Cytuj stronę | url = http://www.salon.com/2014/11/21/reza_aslan_sam_harris_and_new_atheists_arent_new_arent_even_atheists/ | tytuł = Reza Aslan: Sam Harris and “New Atheists” aren’t new, aren’t even atheists | data = 2014 | język = en | data dostępu = 2017-04-08|cytat=ang. The Rig Veda, composed sometime around 1500 B.C., openly questions belief in a divine creator: <pre>