Orygenes: Różnice pomiędzy wersjami

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
[wersja przejrzana][wersja przejrzana]
Usunięta treść Dodana treść
AndrzeiBOT (dyskusja | edycje)
m Henryego -> Henry’ego + dr, red,
orygenizm
Linia 15: Linia 15:
|www =
|www =
}}
}}
'''Orygenes''' ([[greka|gr.]] {{grc|Ὠριγένης}}, ''Origenes'', ok. [[185]]-[[254]]) – jeden z najbardziej płodnych komentatorów [[Biblia|Pisma Świętego]] w epoce [[Ojcowie Kościoła|patrystycznej]]. Zajmował się, podobnie jak później [[Hieronim ze Strydonu]] ([[330]]-[[420]]), egzegezą krytyczną oraz literalną; egzegezę alegoryczną doprowadził do szczytu rozwoju{{r|Por cytuj książkę nazwisko}}. W zasadniczy sposób przyczynił się do ukształtowania tradycji teologicznej [[Szkoła aleksandryjska (teologia)|Szkoły Aleksandryjskiej]]. Znany jest również jako twórca, odrzuconej później przez [[Magisterium Kościoła|Magisterium]], teorii [[preegzystencja|preegzystencji]] dusz{{r|nazwa_1}}. Był wykształcony filozoficznie; razem z [[Plotyn]]em studiował u [[Ammonios Sakkas|Amoniusza Sakkasa]]. Jest zaliczany do [[Ojcowie Kościoła|pisarzy starochrześcijańskich]], a także, mimo że niektóre jego teorie uznano za błędne, do [[Ojcowie Kościoła|Ojców Kościoła]].
'''Orygenes''' ([[greka|gr.]] {{grc|Ὠριγένης}}, ''Origenes'', ok. [[185]]-[[254]]) – jeden z najbardziej płodnych komentatorów [[Biblia|Pisma Świętego]] w epoce [[Ojcowie Kościoła|patrystycznej]]. Zajmował się, podobnie jak później [[Hieronim ze Strydonu]] ([[330]]-[[420]]), egzegezą krytyczną oraz literalną; egzegezę alegoryczną doprowadził do szczytu rozwoju{{r|Por cytuj książkę nazwisko}}. W zasadniczy sposób przyczynił się do ukształtowania tradycji teologicznej [[Szkoła aleksandryjska (teologia)|Szkoły Aleksandryjskiej]]. Znany jest również jako twórca, odrzuconej później przez [[Magisterium Kościoła|Magisterium]], teorii [[preegzystencja|preegzystencji]] dusz{{r|nazwa_1}}. Ogół poglądów mu przypisywanych nazywany jest [[Orygenizm|orygenizmem]]. Był wykształcony filozoficznie; razem z [[Plotyn]]em studiował u [[Ammonios Sakkas|Amoniusza Sakkasa]]. Jest zaliczany do [[Ojcowie Kościoła|pisarzy starochrześcijańskich]], a także, mimo że niektóre jego teorie uznano za błędne, do [[Ojcowie Kościoła|Ojców Kościoła]].


== Życiorys ==
== Życiorys ==

Wersja z 21:13, 18 gru 2017

Orygenes
{{{alt grafiki}}}
Data i miejsce urodzenia

185
Aleksandria

Data i miejsce śmierci

254
Cezarea lub Tyr

Zawód, zajęcie

egzegeta, filozof i teolog

Orygenes (gr. Ὠριγένης, Origenes, ok. 185-254) – jeden z najbardziej płodnych komentatorów Pisma Świętego w epoce patrystycznej. Zajmował się, podobnie jak później Hieronim ze Strydonu (330-420), egzegezą krytyczną oraz literalną; egzegezę alegoryczną doprowadził do szczytu rozwoju[1]. W zasadniczy sposób przyczynił się do ukształtowania tradycji teologicznej Szkoły Aleksandryjskiej. Znany jest również jako twórca, odrzuconej później przez Magisterium, teorii preegzystencji dusz[2]. Ogół poglądów mu przypisywanych nazywany jest orygenizmem. Był wykształcony filozoficznie; razem z Plotynem studiował u Amoniusza Sakkasa. Jest zaliczany do pisarzy starochrześcijańskich, a także, mimo że niektóre jego teorie uznano za błędne, do Ojców Kościoła.

Życiorys

Orygenes pochodził ze zhellenizowanej rodziny zamieszkałej w Aleksandrii. Było to miasto o bogatych tradycjach kulturalnych i intelektualnych. Założona przez Aleksandra Wielkiego w roku 332 p.n.e. na wybrzeżu egipskim Aleksandria była miejscem stykania się, a często też ścierania się ze sobą, wielu światopoglądów. Przyciągała najwybitniejsze umysły, stwarzała bowiem dogodne warunki dla twórczości. Przykładem owoców tych korzystnych okoliczności jest Septuaginta – tłumaczenie Biblii hebrajskiej dokonywane w okresie od III w. p.n.e. do I w. p.n.e. w wyniku zetknięcia się diaspory żydowskiej z kulturą grecką. Innym przykładem rodzącego się żydowskiego uniwersalizmu jest działalność filozofa i komentatora Biblii Filona Aleksandryjskiego.

Orygenes osiągnął w bardzo młodym wieku wysoki poziom wiedzy. Studiował filozofię w szkole Ammoniosa Sakkasa, do której uczęszczał także Plotyn. Wiedzę teologiczną Orygenesa dostrzegł biskup Aleksandrii Demetriusz (189-232) i w wieku osiemnastu lat, jak podaje Euzebiusz z Cezarei, Orygenes został mianowany przez biskupa kierownikiem szkoły katechetycznej. Orygenes dążył do wyrażenia myśli chrześcijańskiej pojęciami filozofii greckiej, szczególnie pism Platona. Prowadził ascetyczny tryb życia – nie spożywał mięsa, alkoholu ani oliwy. W pragnieniu osiągnięcia harmonii i czystości duchowej, w zmaganiach ze swoją seksualnością posunął się w wieku osiemnastu lat do uczynienia siebie eunuchem (Por. Mt 19,12)[a]. Dziś prawdziwość tego czynu bywa kwestionowana, m.in. przez Henry’ego Chadwicka[3][4], gdyż wzmianka o nim znajduje się tylko w Historii Kościoła Euzebiusza z Cezarei[5]. Jednak sam Orygenes w Komentarzu do Ewangelii św. Mateusza zdaje się nawiązywać do tego wydarzenia – jego słowa sprzeciwu wobec literalnego, nieduchowego, „według ciała” (por. 2 Kor 5,16) rozumienia słów Jezusa, brzmią jak przestroga wypływająca z własnego bolesnego doświadczenia[b].

Zdobywał sobie rozgłos i autorytet również poza Aleksandrią. Uciekając z miasta przed zamieszkami religijnymi, stłumionymi przez Karakallę w 216 roku, dotarł do Palestyny, gdzie biskupi Cezarei i Jerozolimy poprosili go o wygłaszanie kazań podczas nabożeństw, co w samej Aleksandrii obudziło sprzeciwy, jako że Orygenes był laikiem. Podczas następnej podróży do Palestyny około roku 230 z rąk tych samych biskupów otrzymał święcenia kapłańskie, ale i tym razem nie udało mu się uniknąć problemów. Biskup Demetriusz, którego od dawna raziły poglądy Orygenesa, wykorzystał zdarzenie z młodości Orygenesa, nazwane przez Euzebiusza z Cezarei „śmiałym czynem”[5] (wspomniana kastracja) i zgodnie z prawem zakazującym udzielania święceń kapłańskich eunuchom stwierdził nieważność jego święceń. Potępiony przez synod aleksandryjski, został Orygenes w 232 roku usunięty z Aleksandrii. Osiadł w Cezarei, gdzie założył własną szkołę teologiczną, która osiągnęła duży rozgłos. Działająca przy szkole biblioteka miała opinię najlepszej biblioteki teologicznej w końcu starożytności[6].

Schyłek życia Orygenesa był naznaczony prześladowaniami. Uniknął ich za Maksymina (235-238), ale podczas następnej fali, za czasów Decjusza (250 r.), został aresztowany i poddany torturom – miał wtedy prawie 70 lat. Według tradycji umarł wkrótce po zwolnieniu z więzienia na skutek odniesionych ran – zdaniem jednych w Cezarei, według innych w Tyrze, gdzie ponoć miał znajdować się jego grób.

Działalność i teologia

Orygenes na średniowiecznej miniaturze (ze zbioru homilii wyd. przez klasztor Benedyktynów w Schäftlarn)

Orygenes wiele studiował, pisał, wykładał, komentował Pismo Święte, a także oddawał się dziełom miłosierdzia. Często pomagało mu w pisaniu aż siedmiu kopistów naraz[7]. Był znany ze swej solidności, sumienności i pracowitości. Ze względu na skuteczność swojej argumentacji zyskał przydomek „Stalowy[8]. Dzieła Orygenesa były tak liczne, że święty Hieronim pytał: „Kto z nas przeczyta tyle, ile on napisał?”. Jednak jedynie część jego twórczości zachowała się do dzisiaj i to przeważnie w przekładach łacińskich Rufina i św. Hieronima. Orygenes, podejmując polemikę z jakimś autorem, poddawał jego wypowiedzi szczegółowej egzegezie; stąd w jego pismach znajdywały się obszerne cytaty z tekstów, z którymi polemizował, dzięki czemu np. w dziele Contra Celsum zachowały się ogromne fragmenty pism Celsusa.

Umysłowość Orygenesa nie rozwijała się w próżni, lecz w świecie rozwiniętych i do dziś poważanych systemów filozoficznych i religijnych, wobec których musiała się opowiedzieć, nawet nie po to, by się ostać, ale przede wszystkim w celu przyciągnięcia do siebie umysłów należących do ówczesnej arystokracji ducha. Proces polegający na usystematyzowaniu, a także na ciągłym budowaniu chrześcijańskiej myśli religijnej i filozoficznej, będącej w pierwotnym Kościele najczęściej nauką moralną, znalazł swój wyraz w pracy rozpoczętej przez Klemensa Aleksandryjskiego, a zwieńczonej przez Orygenesa, określanego mianem pierwszego uczonego w łonie Kościoła. Jego uprawianie teologii odróżniało się od tego, jak rozumiano refleksję wiary w Kościele zachodnim, łacińskim. Gdy greccy teologowie na Wschodzie bardziej oddawali się refleksji spekulatywnej, filozoficznej, szanując dzieła filozofów, z którymi jednak także polemizowali – ówcześni autorzy łacińscy w Kościele zachodnim byli bardziej powściągliwi wobec filozofii.

Orygenes przyczynił się do rozwoju wielu tematów teologicznych. Jednym z nich była Mariologia, która Orygenesowi zawdzięcza wiele dobrych ujęć. Niektóre jednak musiały zostać później skorygowne. Jego wypowiedzi na temat dziewictwa Marii, jej Bożego Macierzyństwa itp. są rozrzucone wśród jego różnych dzieł egzegetycznych. Szczególnie wiele Orygenes mówił o Marii w Homiliach o Ewangelii św. Łukasza[9].

Teolog «gnozy chrześcijańskiej»

Klemens Aleksandryjski (150-215) i Orygenes – inaczej niż np. Ireneusz z Lyonu i Tertulian – rozróżniali wśród chrześcijan dwie grupy: wiernych zadowalających się prostymi prawdami wiary, pozostających w swoich różnych mniejszych lub większych grzesznych przyzwyczajeniach oraz wiernych duchowych, mistyków i świętych, oświecanych światłem Chrystusa, które wlewa w ich dusze głębszą wiedzę i mądrość Bożą[10]. Według Orygenesa tylko ci ostatni mogą być uważani za Kościół Boży, podczas gdy ci pierwsi są jedynie tymi, którzy wzywają imienia Boga[11]. Stąd podejście Orygenesa do teologii nazywane jest czasem «gnozą chrześcijańską» – mimo iż z prądami synkretycznej, ezoterycznej gnozy ten typ uprawiania teologii łączy jedynie nazwa. Podział wiernych pozostanie także w niebie, podczas gdy nieoświeceni zostaną po prostu zbawieni, duchowi wierni otrzymają ponadto wieniec chwały[12]. Do grupy nieoświeconych wewnętrznie Orygenes zaliczał także osoby, które zostawszy wdowami lub wdowcami nie potrafiły żyć w ewangelicznej powściągliwości i wstępowały ponownie w związek małżeński. Drugi związek nie jest bowiem zgodny z naturą Adama, pierwszego człowieka. Nie mógłby on powiedzieć o drugiej żonie: Ta dopiero jest kością z moich kości i ciałem z mego ciała! (Rdz 2,23). Również Abraham i Jakub, mimo iż mieli więcej żon, do grobu złożeni zostali jedynie z pierwszymi żonami[13]. Orygenes nie szedł tak daleko, jak Tertulian, który w późniejszym okresie uważał, że ponowne małżeństwo osób owdowiałych jest cudzołóstwem, sądził jednak, że Chrystus nie zaliczy ich w niebie do zgromadzenia nowo narodzonych i Kościoła nieskalanych, lecz jedynie zbawi ich w swoim Imieniu[14].

Kontrowersje wobec nauczania Orygenesa

Fakt pojawienia się licznych głosów podających w wątpliwość ortodoksję niektórych wypowiedzi Orygenesa – zwłaszcza teorii preegzystencji dusz – nie umniejsza doniosłości jego pism. Orygenesa krytykował m.in. Metody z Olimpu (zm. 311) i Epifaniusz z Salaminy (315-403). Kontrowersje obejmowały również jego poglądy na relacje Syna i Ojca. Według Focjusza Orygenes ogromnie bluźni, twierdząc, że Syn został stworzony przez Ojca. Zastrzeżenie krytyków budziła czasem sama erudycja Aleksandryjczyka, jego nacisk na poznanie rozumowe – św. Ireneusz np. wskazywał na niebezpieczeństwo rozumowania, które za wszelką cenę miało rozstrzygać to, czego nie rozstrzygnęła Ewangelia[potrzebny przypis]. Bronili Orygenesa i przechowywali jego pisma Pamfil z Cezarei (zm. 309) oraz Euzebiusz z Cezarei. Napisali też Obronę Orygenesa, z której zachowała się jedynie I księga w tłumaczeniu Rufina (PG 17, 541-616). Wspomina o niej Sokrates Scholastyk w swej Historii Kościoła III,7[c]. Był to okres, kiedy wiele dogmatów nie zostało jeszcze sformułowanych przez Magisterium; dokonano tego później, na wielkich soborach. Niektóre poglądy Orygenesa, na czele z teorią preegzystencji dusz, zostały potępione w VI wieku na Soborze Konstantynopolskim II za rządów Justyniana[2].

Główne dzieła nieegzegetyczne

  • Περὶ ἀρχῶν (Peri archon) - O zasadach (220-230).
  • Κατὰ Κέλσου (Kata Kelsu) - Przeciw Celsusowi (246-248) - wydanie krytyczne: Sources chrétiennes (SCh) 132 (1967) księgi 1-2; Sch 136 (1968) księgi 3-4; SCh 147(1969) i 227 (wstęp ogólny, indeksy ks. 5, 1976) księgi 5-6; SC 150 (1969) księgi 7-8, wyd. M. Borret.

Polskie przekłady

Jest to lista podstawowa, więcej w pracy wskazanej niżej.

  • Duch i ogień. Wybór tekstów i wprowadzenie Hans Urs von Balthasar, tłum. i red. Stanisław Kalinkowski, Katarzyna Augustyniak, przekł. wstępu i tekstów red. Wincenty Myszor, Kraków-Warszawa 1995.
  • Dyskusja z Heraklidesem, tłum. i wstęp A. Zajkowski, „Studia Theologica Varsoviensis” 5 (1967), z. 2, s. 129-180.
  • Filokalia, tłum., wstęp i opr. K. Augustyniak, Warszawa: PAX, 1979.
  • Homilie o Ewangelii św. Łukasza, tłum. i opr. S. Kalinkowski, wstęp M. Starowieyski, Pisma Starochrześcijańskich Pisarzy (odtąd skrót: PSP) 36, Warszawa: Wydawnictwo ATK, 1986.
  • Homilie o Księgach Izajasza i Ezechiela, Źródła Myśli Teologicznej (odtąd: ŹMT) 16, Kraków: WAM, 2000.
  • Homilie o Księdze Jeremiasza. Komentarz do Lamentacji Jeremiasza. Homilie o Księgach Samuela i Księgach Królewskich, tłum. i opr. S. Kalinkowski, wstęp E. Stanula, PSP 30, Warszawa: Wydawnictwo ATK, 1983.
  • Homilie o Księgach Liczb, Jozuego i Sędziów, tłum. i oprac. S. Kalinkowski, wstęp E. Stanula, PSP 34 (cz. 1-2), Warszawa: Wydawnictwo ATK, 1986.
  • Homilie o Księgach Rodzaju, Wyjścia, Kapłańskiej, tłum. i oprac. S. Kalinkowski, wstęp E. Stanula, PSP 31 (cz. 1-2), Warszawa: Wydawnictwo ATK, 1984.
  • Homilie o Pieśni nad Pieśniami. W: Metody z Olimpu, Orygenes: Uczta, Homilie o Pieśni nad Pieśniami, Zachęta do męczeństwa. S. Kalinkowski (przekład), E. Stanula (wstęp i opr.). Warszawa: Wydawnictwo ATK, 1980, seria: PSP 24..
  • Komentarz do Ewangelii św. Jana, tłum. S. Kalinkowski, wstęp i opr. W. Myszor, PSP 28 (cz. 1-2), Warszawa: Wydawnictwo ATK, 1981.
  • Komentarz do Ewangelii św. Jana, ŹMT 27, Kraków: WAM, 2003.
  • Komentarz do Ewangelii według św. Mateusza, ŹMT 10, Kraków: WAM, 1998.
  • Komentarz do Ewangelii według św. Mateusza, część 2, ŹMT 25, Kraków: WAM, 2002.
  • Komentarz do Listu św. Pawła do Rzymian, tłum. i opr. S. Kalinkowski, wstęp i opr. E. Stanula, PSP 57, Warszawa: Wydawnictwo ATK, 1993.
  • Korespondencja, ŹMT 6, Kraków: WAM, 1999.
  • O modlitwie, tłum. W. Kania, (Głos Tradycji 12), Tarnów 1985.
  • O modlitwie [w:] Odpowiedź na Słowo. Najstarsi mistrzowie chrześcijańskiej modlitwy, wstęp i opr. Henryk Pietras, Kraków 1993, s. 99-240.
  • O święcie Paschy [w:] Pisma paschalne, tłum., wstęp i opr. S. Kalinkowski, Kraków 1994.
  • O zasadach, tłum. S. Kalinkowski, wstęp i opr. S. Kalinkowski, E. Stanula, W. Myszor, PSP 23, Warszawa: Wydawnictwo ATK, 1979.
  • O zasadach, wydanie drugie poprawione, tłum. i opr. S. Kalinkowski, wstęp H. Pietras, ŹMT 1, Kraków: Wydawnictwo WAM, 1996.
  • Przeciw Celsusowi, tłum. S. Kalinkowski, E. Stanula, W. Myszor, PSP 17, Warszawa: ATK, 1977 (wyd. 2: tłum, wstęp i opr. S. Kalinkowski, Warszawa 1986).
  • Zachęta do męczeństwa. W: Metody z Olimpu, Orygenes: Uczta, Homilie o Pieśni nad Pieśniami, Zachęta do męczeństwa. S. Kalinkowski (przekład), E. Stanula (wstęp i opr.). Warszawa: Wydawnictwo ATK, 1980, seria: PSP 24..

Polska bibliografia przekładów do 2003

Kompletna bibliografia przekładów dzieł Orygenesa na język polski z lat 1901-2003, oprac. Wojciech Stawiszyński [w:] Henri Crouzel, Orygenes, Kraków: Homini, 2004, s. 341-378.

  1. a b W tekście oryginalnym, greckim Ewangelii Mateusza słowo bezżenny brzmi dosłownie eunuch (ευνουχονται): „Bo są niezdatni do małżeństwa, którzy z łona matki takimi się urodzili; i są niezdatni do małżeństwa, których ludzie takimi uczynili; a są i tacy bezżenni, którzy dla królestwa niebieskiego sami zostali bezżenni. Kto może pojąć, niech pojmuje!”
  2. a b Orygenes komentując Mt 19,12 pisze o doświadczeniu osób trzecich, wśród których jednak mógł być on sam: „/Człowiek ten/ zamiast wznieść się do ducha przeczytanych słów, pozostał przy ich literze. Otóż niektórzy moi poprzednicy nie zawahali się w swoich pismach dostarczyć pobudek do tego, że pewni ludzie dla królestwa niebieskiego odważyli się doświadczyć trzeciej, jako podobnej do dwóch pierwszych, niezdolności do małżeństwa. My, którzyśmy kiedyś rozumieli Chrystusa, Słowo Boże, według ciała i według litery, lecz teraz już nie rozumiemy Go w ten sposób (por.2 Kor 5, 16), nie uznajemy za właściwą interpretacji tych, którzy rzekomo dla królestwa niebieskiego zadali sobie trzecią niezdolność do małżeństwa. I nie traciłbym dłużej czasu na zbijanie poglądu tego, kto i trzecią niezdolność na podobieństwo do dwóch pierwszych chce pojmować cieleśnie, gdybym nie widział takich, co się na to odważyli i nie spotkał tych, którzy do takiego czynu potrafią skłonić co gorętszą duszę wierzącą, lecz nie bardzo słuchającą rozumu”. Dalej Orygenes cytuje Sekstusa Empiryka /Sentencje, 13 i 273/ oraz Filona aleksandryjskiego /Quod Deterius Potiori Insidiari Soleat (O tym, że gorszy zazwyczaj robi zasadzki na silniejszego), 176/ i pisze: Lecz nie należy im wierzyć, bo nie zrozumieli myśli Pism Świętych traktujących o tym zagadnieniu. Jeśli bowiem wśród owoców ducha obok miłości, radości, cierpliwości oraz innych cnót wyliczone zostało także opanowanie (por. Ga 5, 22), to raczej powinno ono wydawać owoce i raczej należy zachować dane od Boga męskie ciało, niż odważać się na coś innego. (...) Niech więc ten, co zamierza odważyć się na tego rodzaju czyn, pomyśli, co musi wycierpieć od tych, którzy go będą łajać. (Komentarz do Ewangelii według św. Mateusza, ŹMT 10, Kraków: WAM, 1998, s. 232-233). Podobną figurę retoryczną pisania o osobach trzecich, gdy chce opowiedzieć o swoim przeżyciu, stosuje św. Paweł w 2 Kor 12, 2.
  3. a b „Orygenes zaś we wszystkich swoich dziełach uznaje prawdę, że Chrystus, kiedy stał się człowiekiem, otrzymał i duszę ludzką. W szczególności dziewiąty tom jego komentarzy do Księgi Rodzaju ukazuje tajemnicę tej prawdy wiary, kiedy to autor obszernie wywodzi, że Adam jest figurą Chrystusa, a Ewa – Kościoła. Zarówno święty Pamfil, jak i Euzebiusz, noszący przydomek jego syna, są wiarygodnymi świadkami tych twierdzeń. Obaj bowiem, wspólnymi siłami układając biografię Orygenesa i odpowiadając na zarzuty ze strony tych, którzy po wziąwszy jakieś uprzedzenie niechętnie odnosili się do mistrza, powiedzieli w sławnej jego apologii, że Orygenes nie podjął tych zagadnień jako pierwszy, lecz wyjaśnił mistyczną Tradycję Kościoła”. „Historia Kościoła”, S. J. Kazikowski (przekład), Ewa Wipszycka (wstęp), Adam Ziółkowski (komentarz), PAX Warszawa 1986, s. 285. ISBN 83-211-0519-X.
Błąd w przypisach: Znacznik <ref> o nazwie „uwagi”, zdefiniowany w <references>, nie był użyty wcześniej w treści.
BŁĄD PRZYPISÓW

Przypisy

Szablon:Przypisy-lista

Bibliografia

  • Marek Starowieyski: Mariologia Orygenesa. W: Orygenes: Homilie o Ewangelii św. Łukasza. S. Kalinkowski (przekład i opr.). Warszawa: Wydawnictwo ATK, 1986, s. 5-29, seria: Pisma Starochrześcijańskich Pisarzy 36.

Linki zewnętrzne

  1. Błąd w przypisach: Błąd w składni elementu <ref>. Brak tekstu w przypisie o nazwie Por cytuj książkę nazwisko
    BŁĄD PRZYPISÓW
  2. a b Błąd w przypisach: Błąd w składni elementu <ref>. Brak tekstu w przypisie o nazwie nazwa_1
    BŁĄD PRZYPISÓW
  3. Błąd w przypisach: Błąd w składni elementu <ref>. Brak tekstu w przypisie o nazwie Myśl wczesnochrześcijańska-s74
    BŁĄD PRZYPISÓW
  4. Błąd w przypisach: Błąd w składni elementu <ref>. Brak tekstu w przypisie o nazwie Por cytuj pismo autor Mariusz
    BŁĄD PRZYPISÓW
  5. a b Błąd w przypisach: Błąd w składni elementu <ref>. Brak tekstu w przypisie o nazwie Euzebiusz z Cezarei Historia
    BŁĄD PRZYPISÓW
  6. Błąd w przypisach: Błąd w składni elementu <ref>. Brak tekstu w przypisie o nazwie D C Parker Codex Sinaiticus
    BŁĄD PRZYPISÓW
  7. Błąd w przypisach: Błąd w składni elementu <ref>. Brak tekstu w przypisie o nazwie ----------cathen-04157a
    BŁĄD PRZYPISÓW
  8. Błąd w przypisach: Błąd w składni elementu <ref>. Brak tekstu w przypisie o nazwie Henri Crouzel Orygenes HOMINI
    BŁĄD PRZYPISÓW
  9. Starowieyski 1986 ↓, s. 5-6.
  10. Błąd w przypisach: Błąd w składni elementu <ref>. Brak tekstu w przypisie o nazwie Por cytuj książkę nazwisko2
    BŁĄD PRZYPISÓW
  11. Błąd w przypisach: Błąd w składni elementu <ref>. Brak tekstu w przypisie o nazwie Por Orygenes Komentarz do
    BŁĄD PRZYPISÓW
  12. Błąd w przypisach: Błąd w składni elementu <ref>. Brak tekstu w przypisie o nazwie Por Orygenes Homilie na Ewangelię
    BŁĄD PRZYPISÓW
  13. Błąd w przypisach: Błąd w składni elementu <ref>. Brak tekstu w przypisie o nazwie Por Orygenes Komentarz do2
    BŁĄD PRZYPISÓW
  14. Błąd w przypisach: Błąd w składni elementu <ref>. Brak tekstu w przypisie o nazwie Por Orygenes Homilie na Ewangelię2
    BŁĄD PRZYPISÓW