Jerzy Wyszomirski

Jerzy Wyszomirski

Jerzy Wyszomirski, pseudonim "Wysz" (ur. 23 października 1897 w Zambrowie, zm. 2 czerwca 1955 w Łodzi) - polski poeta i prozaik, krytyk literacki i filmowy, felietonista, nauczyciel, tłumacz literatury rosyjskiej.

Życiorys

Przed 1918

Jako rok urodzin Jerzego Wyszomirskiego, w wielu publikacjach podawany jest 1900. Jest to celowy zabieg samego Wyszomirskiego, który według relacji jego córki, "nie chciał być człowiekiem z XIX wieku". Jego ojciec, Gabirel Wyszomirski, był generałem wojsk rosyjskich, komendantem carskiego garnizonu w Zambrowie. Matka, Walentyna z Borowskich, pochodziła ze szlachty. Ponieważ ojciec nie chciał przejść na prawosławie, został przesunięty z czynnej służby na stanowisko namiestnika Aszchabadu w Turkiestanie, a następnie przeniesiony do Petersburga w 1914 r., gdzie zmarł na raka jelita grubego. Jerzy Wyszomirski z matką i siostrami cały czas pozostawali w Zambrowie. W trakcie pierwszej wojny światowej, rodzina przeniosła się do Mohylewa, gdzie Jerzy ukończył gimnazjum, a następnie, został skierowany do szkoły artylerii w Petersburgu. Początkowo pełnił slużbę w armii rosyjskiej, po czym dołączył od korpusu gen. Józefa Dowbór-Muśnickiego, osiągając w wojsku polskim stopień podporucznika.

II Rzeczpospolita

Po wybuchu rewolucji w Rosji, Wyszomirscy przenieśli się do Łomży. W 1925 r. Wyszomirski ukończył studia polonistyczne na Uniwersytecie im. Stefana Batorego w Wilnie. Po ukończeniu studiów pracował jako nauczyciel w gimnazjach w Nowej Wilejce (jego uczniem był Jerzy Putrament), Baranowiczach i Wilnie (w Gimnazjum im. Lelewela jego uczniami byli Igor Śmiałowski i Teodor Bujnicki). W Wilnie, ze względu na znajomość hebrajskiego i jidysz, uczył także w gimnazjach żydowskich: Towarzystwa Pedagogów Adolfa Hirszberga i Cypy Epsteina.

Od 1930 r. poświęcił się karierze krytyka literackiego i felietonisty, wiążąc się z czołowym wileńskim dziennikiem "Słowo". Współpracował także z "Wiadomościami Lierackimi", "Gazetą Polską" (której był korespondentem w latach 1935-1937) i Kurierem Powszechnym (po 1936 r.).

W całym okresie międzywojennym pisał i publikował swoje poezje.

W 1935 r. planował małżeństwo z Anną Nieławicką, poetką wileńską. Jedną z przeszkód była jego awersja do hierarchów kościoła katolickiego, w wyniku której przeszedł na kalwinizm. W 1938 r. ożenił się z, pochodzącą z podwileńskiej wsi i młodszą od niego o ponad 20 lat, Anastazją Żygis. Z tego związku, 20 sierpnia 1939 r. urodziło się jego jedyne dziecko, córka Krystyna.

II wojna światowa

Po wybuchu wojny, Wyszomirski z żoną i córką przenieśli się do Baranowicz, a w 1940 r. do Warszawy, gdzie spędził resztę okupacji, współpracując z wydawcami prasy konspiracyjnej. Pracował w referacie literackim Podwydziału Propagandy Mobilizacyjnej Biura Informacji i Propagandy AK "Rój", którego szefem był Stanisław Ryszard Dobrowolski a Jerzy Wyszomirski został jego zastępcą. W konspiracji nosił pseudonim "Tański". Jego teksty ukazywały się w dzienniku "Demokrata" i jego dodatku "Moskit".

W 1944, żona Wyszomirskiego została wywieziona na roboty do Niemiec. Powstanie Warszawskie zastało go, wraz z córką, w Warszawie. Zostali zatrzymani przez Niemców i skierowani do obozu koncentracyjnego. Uciekli z transportu i zatrzymali się w posiadłości Radziwiłłów w Nieborowie, a następnie w Stawisku u Iwaszkiewiczów. Praktycznie do końca wojny Wyszomirskiego przebywał w Borysławiu koło Łowicza, gdzie, w zamian za schronienie, uczył wiejskie dzieci. Tuż przed nadejściem armii sowieckiej, Wyszomirski z córką przeszli do Skierniewic, a następnie do Łodzi.

Okres powojenny

Po wojnie, Wyszomirski osiadł w Łodzi. Współpracował z "Rzeczpospolitą", "Odrodzeniem", "Dziennikiem Łódzkim", "Dziennikiem Bałtyckim" i "Polską Wyzwoloną". W 1946 r. powróciła z Niemiec jego żona. Rozpoczął regularną współpracę z magazynem "Tydzień". Ze względu na swoje bezkompromisowe poglądy, stał się szybko izolowany w środowisku kulturalnym nowej rzeczywistości, której był bezwzględnym krytykiem. Nie mogąc publikować felietonów, zajął się tłumaczeniami literatury rosyjskiej. Chorował, podobnie jak ojciec, na raka jelita grubego, popadł w alkoholizm. 2 czerwca 1955 popełnił samobójstwo, trując się gazem z piecyka. Czesław Miłosz, znajomy i dawny podopieczny Wyszomirskiego, tak skomentował tą śmierć: "Uważam go za ofiarę, po prostu nie mógł wytrzymać tego życia w ustroju stalinowskim."

Dorobek literacki

Poezja

W 1921 r. poublikował swoje wiersze w magazynach "Gospoda Poetów"[1] i, w 1922 r., "Ponowa". W 1923 r. opublikował w Wilnie swój debiutancki tomik poezji "Całopalenie". Debiut ten otrzymał zróżnicowane recenzje. Pozytywnie o poezji Wyszomirskiego wypowiadał się Karol Wiktor Zawodziński, bardzo krytycznie Julian Tuwim (co było tym bardziej dotkliwe, że sam Wyszomirski stawiał Tuwima za wzór poety). Rok później ukazał się w Wilnie kolejny zbiór Wyszomirskiego, zatytułowany "Chwila niepokoju", odebrany nieco lepiej przez krytykę. W 1930 r. ukazał się kolejny tomik, "Niewczesne", ponownie otrzymując różne recenzje. Po roku 1930 Wyszomirski nadal pisze poezje, ale poezja stanowi dla niego temat krytyki i felietonów, które stają się jego głównym zajęciem.

Publicystyka i krytyka

Wyszomirski od początku swojej publicystycznej kariery związał się z wileńskim "Słowem", pod redakcją Stanisława "Cata" Mackiewicza. "Słowo" było w opozycji do drugiego wileńskiego dziennika, "Kuriera Wileńskiego" (przezwanego przez Wyszomirskiego "Kurwilem"), wspieranego przez rząd sanacyjny. "Kurier Wileński", współpracując ze Związkiem Zawodowym Literatów, lansował "regionalizm" i mitologizację "miłego miasta" Wilna. Wyszomirski i redakcja "Słowa" uważała te poglądy za staroświeckie, produkujące literaturę "wtórną i epigońską". Wyszomirski gorąco popierał grupę "Żagary" (Miłosz, Zagórski, Bujnicki), promującą nową jakość w poezji, nieskrępowaną urzędowymi zaleceniami czy trzymającą się ustalonych szablonów. W 1934 r. polemika Wyszomirskiego z Erwuzą (Radą Wileńskich Zrzeszeń Artystycznych), klubem Smorgonia i Kurierem Wileńskim przybrała charakter otwartej wojny, której kulminacją stał się pojedynek z Witoldem Hulewiczem (największym antagonistą Wyszomirskiego) 9 stycznia 1935 r.

Oprócz literatury, Wyszomirski był zapalonym krytykiem filmowym; nie stronił od omawiania malarstwa czy rzeźby.

Felietony Wyszomirskiego odzwierciedlały jego poglądy (sam określał siebie demokratą i liberałem). Był zdecydowanym przeciwnikiem zawłaszczania kultury orzez państwo oraz, przybierającego w tym czasie na sile, antysemityzmu. Bezkompromisowość jego poglądów powodowała, że nie brakowało mu wrogów, zarówno przed, jak i po wojnie.

Jako felietonista, Wyszomirski porównywany był z Antonim Słonimskim. Sam Słonimski, w 1939 r., wyraził się o "Słowie" i Wyszomirskim tak: "Mackiewicz jest redaktorem bardzo dobrym, i jedną z jego cech, która nas godzi z wieloma wadami Mickiewicza, jest jego niewątpliwe wyczucie talentu i umiejętność dobierania sobie współpracowników. Umiał pozyskać Wyszomirskiego, jednego z najwybitniejszych dziś felietonistów."

Proza

Pierwszą prozatorską próbą Wyszomirskiego była powieść "Szukamy ojczyzny", której fragmenty wydrukowało "Słowo".

W 1933 r. Wyszomirski był jednym z współautorów ukrywających się pod pseudonimem Felicja Romanowska (pozostałymi byli Józef Mackiewicz, Stanisław Mackiewicz i Walerian Charkiewicz), odpowiedzialnych za opublikowaną w odcinkach w "Słowie" serię pt. "Wileńska powieść kryminalna", która była satyrą na sanacyjną rzeczywistość z kryminalno-sensacyjną historią (po wojnie, na łamach magazynu "Tydzień", Wyszomirski opublikował kilka odcinków przeróbki powieści, dostosowanej do stalinowskich realiów, pt. "Agatko, a gdzie ty?").

Pierwsza pełna samodzielna powieść, "Trud Prawdy", ukazała się w 62 cotygodniowych odcinkach na łamach "Słowa" od 7 lipca 1936 r.

W 1944 r. Wyszomirski sprzedał maszynopis powieści "Klucz do przepaści" Władysławowi Ryńcy, który miał zamiar wydać ją po wojnie. Pośrednikiem w transakcji był Czesław Miłosz, który tak opisuje powieść: "Czytałem tę powieść, tytułu nie pamiętam. Nie kupowałem powieści, której by nie można było wydać. Kupowałem tylko wartościowe rzeczy. Jeżeli kupiłem, to znaczyło, że ceniłem tą książkę." Jeszcze w 1954 r. Wyszomirski pisał w Łódzkim Ekspresie Ilustrowanym, że nadal pracuję nad tą powieścią, którą zaczął jeszcze przed wojną. Powieść nigdy się nie ukazała.

Przekłady

Doskonała znajomość języka rosyjskiego - cała edukacja Wyszomirskiego aż do studiów odbywała się w j. rosyjskim - plus zamiłowanie do literatury rosyjskiej spowodowały, że Wyszomirski jest uważany za jednego z najlepszych tłumaczy z rosyjskiego (m.in. przez Ziemowita Fedeckiego). Przekłady były koniecznością zawodową, jako, że odcięty od publikowania felietonów, Wyszomirski nie miał innego źródła utrzymania. Tłumaczył Gogola, Czechowa, Leskowa, Tołstoja i Gorkiego. Jego tłumaczenia znajdują się w większości antologii wymienionych autorów.

Twórczość

Całopalenie, Wilno, 1923

Chwila niepokoju, Wilno, 1924

Niewczesne, Wilno, 1930

Nikołaj Gogol, Warszawa, 1952

Antoni Czechow, Warszawa, 1954

Aleksandr Hercen, Warszawa, 1955

Spod kreski, Łódź, 1967, wybór i wstęp J. Huszcza i J.Koprowski

Wileńska powieść kryminalna, współautor, Londyn, 1995, edycja książkowa

Tłumaczenia

M. Gogol, Humoreski, Warszawa, 1948

L. Tołstoj, Śmierć sędziego Gołowina. Opowiadania, Warszawa, 1948

B. Polewoj, Opowieść o prawdziwym człowieku, Warszawa, 1949

M. Gogol, Poranek dygnitarza i inne opowiadania, Warszawa, 1950

M. Gogol, Utwory wybrane , t. 1-2, Warszawa, 1950-1951

I. Popow, Rodzina. Dramat w 4 aktach i 10 odsłonach, Warszawa, 1950

L. Tołstoj, Opowiadania sewastopolskie, Warszawa, 1950

W. Kuroczkin, Brygada zwycięża, Warszawa, 1951

M. Leskow, Utwory wybrane, t. 2, Warszawa,1951

D. Fonwizin, Synalek szlachecki. Komedia w 5 aktach. Antologia dramatu rosyjskiego, t. 1, Warszawa, 1952

M. Gorki, Zycie Matwieja Kożemiakina, Warszawa, 1952

A. Ostrowski, Do wójta nie pójdziemy. Komedia w 4 aktach. Antologia dramatu rosyjskiego, t. 1, Warszawa, 1952

A. Czechow, Końskie nazwisko i inne opowiadania, Warszawa, 1953

A. Hercen, Rzeczy minione i rozmyślania, Warszawa, 1953-1954

A. Czechow, Nie udało się! Opowiadania, Warszawa, 1954

M. Gogol, Wybór utworów, Warszawa, 1954

M. Gogol, Wybór pism, Warszawa, 1954

M. Gorki, Pisma, Red. T. Zabłudowski, Warszawa, 1954

S. Borodin, Dymitr Doński, Warszawa, 1955

M. Gogol, Gracze. Komedia w I akcie, Warszawa, 1955

A. Czechow, Księżna pani i inne opowiadania, Warszawa, 1956

A. Czechow, Dzieła, pod red. i ze wstępem N. Modzelewskiej, t. 1, Opowiadania 1880-1883, Warszawa, 1956

M. Gogol, Pisma wybrane w 4 tomach pod red. i ze wstępem Z. Fedeckiego, t. 1-2, Opowiadania, Warszawa, 1956; t. 3 Utwory dramatyczne, Warszawa, 1957

S. Złobin, Stiepan Razin. Powieść, Księga 1-2, Warszawa, 1956

Bibliografia

Tomasz Śmigielski, Między Wilnem a Łodzią. Życie i twórczość Jerzego Wyszomirskiego (1897-1955), Wysokie Mazowieckie, 2006

Jan Huszcza i Jan Koprowski, wstęp do J. Wyszomirski, Spod kreski, Łódź, 1967

Halina Turkiewicz, O zapomnianej spuściźnie Jerzego Wyszomirskiego, Annales Universitatis Paedagogicae Cracoviensis. Studia Historicolitteraria 2, str. 281-295, Kraków, 2002

Stanisław Mackiewicz, Niewystrzelone naboje, Kronika, 1-15, II, 1957