ß

ẞ ß

Niemiecki znak ẞ ß powstał w wyniku połączenia liter ſ i ʒ.

Niemiecka tabliczka z literą ß

Znak „ß” w różnych krojach pisma

Znak „ß”, użyty w krótkiej inwokacji na sklepieniu spichlerza w Przeczycy z 1732

ß (escet, niem. Es-Zett lub Scharfes-S, "ostre S") – litera występująca wyłącznie w alfabecie niemieckim, z wyjątkiem alfabetu w standardzie szwajcarskim używanym w Szwajcarii i Liechtensteinie. Reprezentuje ona spółgłoskę szczelinową dziąsłową bezdźwięczną (polskie s). Znak ten powstał jako ligatura małych liter S i Z, zapisywanych historycznie jako ſ i ʒ, co stanowi źródło nazwy Es-Zett. Litera nazywana jest też Scharfes-S, gdyż jest czytana zawsze tak jak polskie s, zaś litera S w niemieckim może być wymawiana na dwa sposoby - jak polskie s lub z. Litera ß występuje zawsze w środku lub na końcu wyrazu.

ß jest wymawiane w identyczny sposób jak dwuznak ss (doppel-S). Po reformie ortograficznej z 1996 r. ß używa się wyłącznie po dyftongach i długich samogłoskach, a w pozostałych przypadkach zapisywane jest ss. Nie dotyczy to wersji alfabetu stosowanej w Szwajcarii i Liechtensteinie, gdzie zawsze używa się ss, a ß nie funkcjonuje w ogóle. Ponadto zastępowanie ß przez ss jest obowiązkowe, gdy czcionka nie zawiera tego znaku lub słowo go zawierające zapisywane jest dużymi literami - niedozwolone jest zatem użycie dużej litery B, podobnej do escetu kształtem. W porządku alfabetycznym ß jest równoznaczne z ss.

Escet funkcjonuje zasadniczo jako miniskuła, gdyż nie znajduje się na początku żadnego słowa, a w zapisie wielkimi literami w jego miejsce stosuje się SS (historycznie stosowano również formę SZ). Zastępowanie ß majuskułą SS budzi problem, gdyż w m.in. nazwach własnych (szczególnie nazwiskach) przekształcając wielkie litery SS w małe nie wiadomo czy w ich miejscu stoi ß czy ss. Stąd pojawiły się postulaty stworzenia majuskuły escetu (ẞ), która ostatecznie została oficjalnie uznana przez Radę Ortografii Niemieckiej w 2017 r.

Niekiedy ß stosowano zamiast polskiego sz.

Reforma

Dawniej stosowany częściej niż dziś, w odgórnie reformowanej pisowni języka niemieckiego znak ß zastąpiony został przez ss w położeniu po samogłosce krótkiej, a przed spółgłoską lub na końcu wyrazu, na przykład:

• Expreß → Express
• Boß → Boss
• Schloß → Schloss

Obowiązujące przed reformą z 1996 r. reguły pisania ß pochodzą od ortografa Johanna Christopha Adelunga i zostały wprowadzone do szkół i urzędów reformą niemieckiej pisowni z 1901 r.

Zgodnie z nimi ß pisano:

• na końcu wyrazu: muß, aß, Kuß, daß
• na końcu częstki wyrazowej: kußecht, Schlußstrich, Paßbild
• przed spółgłoską: müßt, paßt, grüßt, wäßrig, unvergeßne, Rößl
• po akcentowanej długiej samogłosce: Straße, aß, aßen, Buße, grüßt (niezmienione)
• po dwugłosce: heißen, außen (niezmienione)

"ss" natomiast tylko:

• między samogłoskami, z których pierwsza była krótka: müssen, Wasser, Küsse, Rüssel.
• w wyrazach obcego pochodzenia: Renaissance, Croissant, Fitness.

Zbitka ss pozostawała na końcu wyrazu, jeżeli po nim stał apostrof: (ich) lass', ale: laß! (tryb rozkazujący).

Pewne nazwy własne nie stosowały się do reguły pisania ß na końcu, np.: ciąg uliczny we Frankfurcie nad Menem Freßgass (z powodu gwary brakuje na końcu litery "e"), miejscowość Neuss i osoba Günter Grass.

»ß« i »ss« a »s«

Litera s odpowiada głosce [z] z wyjątkiem niektórych zapożyczeń (zwłaszcza z języka angielskiego), chyba że ulega ubezdźwięcznieniu. Jednak inaczej, niż w języku polskim, ubezdźwięcznienie następuje nie tylko przed spółgłoskami bezdźwięcznymi i w wygłosie wyrazu, ale często też w wygłosie morfemu. W tym ostatnim przypadku ubezdźwięcznienie nie następuje przed końcówkami fleksyjnymi rozpoczynającymi się od samogłoski. A więc na przykład: das Haus [das ˈhaʊs] (ubezdźwięcznienie w wygłosie wyrazu), häuslich [ˈhɔʏslɪç] (ubezdźwięcznienie w wygłosie morfemu), ale: die Häuser [diː ˈhɔʏzɐ] (brak ubezdźwięcznienia przed samogłoską w nagłosie końcówki fleksyjnej), por. pol. chodź [ˈxɔʨ] – chodźmy [ˈxɔʨmɨ], ale: chodzimy [xɔˈʥimɨ]. Z tego powodu łącznik -(e)s- czyta się jak [(ə)s] (Todesangst [ˌtoːdəsˈʔaŋst]).

Niekiedy ß/ss wymienia się z s: das Geheimnis – die Geheimnisse, des – dessen (ale den – denen), aus – außer. Wynika to z wymowy.

Połączenia st, sp na początku wyrazów i cząstek wyrazowych czyta się odpowiednio jak polskie szt [ʃt] i szp [ʃp] (Stube [ˈʃtuːbə], verspäten [fɐˈʃpeːtn̩]). W innych pozycjach przed spółgłoskami bezdźwięcznymi s oznacza głoskę [s], a ß/ss spotyka się rzadko (Ski, Aster, ist – 'jest', ale isst (nowe)/ ißt (dawne) – 'je').

Uzyskiwanie znaku

W Microsoft Windows znak ß uzyskuje się poprzez:

• kombinację Alt (lewy) + 0+2+2+3 (klawiatura numeryczna).
• Tablicę Znaków w Windowsie.