Ziemiaństwo

Procent wielkiej własności prywatnej w stosunku do ogólnej powierzchni powiatów II Rzeczypospolitej w 1925 roku

Ziemiaństwo polskie w Galicji wznosi toast za Gwardię Narodową podczas Wiosny Ludów w 1848

Nagrobek obywatelki ziemskiej, z XIX w.

Nagrobek ziemianina, z XX w.

Ziemianie – warstwa społeczna, w dawnych i współczesnych społeczeństwach, posiadacze znacznych (wielkich i średnich) majątków ziemskich, zwykle obejmowanych drogą dziedziczenia (dziedzice), obywatele ziemscy.

Ziemiaństwo w Polsce

W języku staropolskim termin "ziemiaństwo" oznaczał szlachtę zamieszkującą określoną ziemię, ale także wszystkich, którzy zajmowali się rolnictwem - uprawiali ziemię - (a więc również chłopów). Tak szeroki zakres pojęcia był używany jeszcze do połowy XIX w. Najczęściej jednak ziemianami nazywano szlachtę-posesjonatów. Od połowy XIX w. do ziemiaństwa zaliczano posiadaczy majątków powyżej 50 ha. Byli to najczęściej przedstawiciele dawnej magnaterii (często posiadający tytuły arystokratyczne) oraz średniej i drobnej szlachty. Ziemianie krytykowani byli przez środowiska związane z Gazetą Polską oraz z pismem satyrycznym Tandeciarz. Określano ich mianem kasty dziedzicznych gnuśnych próżniaków.

W wyniku przemian gospodarczych (np. rewolucja przemysłowa), społecznych (uwłaszczenie chłopów) i politycznych (represje po powstaniu styczniowym) do warstwy ziemiaństwa nie weszły liczne rzesze średniej i drobnej szlachty – część z nich zasiliła szeregi inteligencji, część schłopiała, a pewna grupa szlachty weszła w szeregi proletariatu robotniczego. Z drugiej strony zniesienie barier stanowych (takich jak na przykład statuty piotrkowskie z 1496 r.) spowodowało, że w szeregach ziemiaństwa pojawili się także przedstawiciele burżuazji, którzy przejmowali styl życia szlacheckich ziemian, nabywali tytuły arystokratyczne i wchodzili w koligacje z członkami rodów szlacheckich. Silne ziemiaństwo pozostało ważną grupą społeczną jeszcze w dwudziestoleciu międzywojennym, zachowując w kontaktach prywatnych szlachecką tytulaturę. Na mocy konstytucji marcowej z 1921 roku państwo polskie zaprzestało uznawania przywilejów rodowych i stanowych. Jednak zwłaszcza na Kresach Wschodnich zachowały się specyficzne stosunki stanowe. Znane były sytuacje typowe dla dawnej szlachty, jak np. całowanie "pana" w rękę, odnoszenie się ziemian do pracowników (bez względu na ich wiek) na "Ty", a w świadomości ludności wiejskiej zachował się stary, postfeudalny podział na "chłopów" i "panów". Wytworzył się również swoisty zrost kulturowy, co można zilustrować chociażby przez przykład obecności samochodów obok powozów w bogatszych majątkach.

Cechą szczególną tej warstwy jest dziedziczna przynależność oraz oparcie na własności ziemskiej, czyli posiadaniu i użytkowaniu ziemi (w epitafiach spotyka się określenie "obywatel ziemski" mające świadczyć o szlachectwie zmarłego). Ziemiaństwo wchodziło w skład systemu stanowego charakterystycznego dla społeczeństw feudalnych.

Kres istnienia ziemiaństwa jako warstwy społecznej w Polsce położyła II wojna światowa i jej następstwa w postaci: przesiedleń, zmiany systemu polityczno-gospodarczego, utraty przez Polskę Kresów Wschodnich oraz reforma rolna, w której ziemianie polscy stracili prawie wszystkie majątki ziemskie o powierzchni przekraczającej 50 hektarów, otrzymując w zamian dożywotnie zaopatrzenie w wysokości pensji urzędniczej VI grupy. Ziemianie zasłużeni w walce z okupantem niemieckim otrzymywali wyższe zaopatrzenie. Ci ziemianie, którzy po 1945 r. nie emigrowali, a zdecydowali się na pozostanie w Polsce, jako wrogowie ustroju socjalistycznego byli represjonowani i inwigilowani przez aparat bezpieczeństwa.

Od 1989 roku ziemiaństwo polskie prowadzi aktywną walkę o poszanowanie prawa własności i zwrot majątków ziemskich lub (gdy jest to niemożliwe) uzyskanie odszkodowania. Na szczególną uwagę zasługuje próba podważenia dekretu PKWN z dn. 6 września 1944 jako aktu prawnie nieobowiązującego nawet w ówczesnym systemie legislacji.

Ziemiaństwo w innych krajach

Obecnie ziemiaństwo jest bardzo silną warstwą społeczną w Wielkiej Brytanii oraz w znacznym stopniu w Europie Zachodniej (szczególnie we Francji, Hiszpanii oraz Niemczech).

Zobacz też

• szlachta w Polsce
• arystokracja
• dobra rycerskie
• Towarzystwo Rolnicze w Królestwie Polskim
• Towarzystwo Kredytowe Ziemskie w Królestwie Polskim

Bibliografia

• A. Wójtowicz, "Ród Petrykowskich, Linia kujawsko-mazowiecka", Bytom 2008.
• A. Wójtowicz, "Ród Sulińskich, Linia sieradzko-mazowiecka", Bytom 2009.
• J. Żarnowski, Społeczeństwo II Rzeczypospolitej 1918-1939, Warszawa 1973
• T. Chrzanowski, Dziedzictwo. Ziemianie polscy i ich udział w życiu narodu., Kraków, Znak, 1995
• S. Rudnicki, "Ziemiaństwo polskie XX wieku", Warszawa 1996
• A. Kwilecki, "Ziemiaństwo wielkopolskie", Warszawa 1998
• W. Roszkowski, "Gospodarcza rola większej prywatnej własności w Polsce 1918-1939", Warszawa 1986
• T. Piekarski, "Ziemiaństwo Mazowsza Płockiego w latach 1918-1939", Poznań 2013
• J. Durka, "Aparat bezpieczeństwa wobec ziemian wielkopolskich do 1957 roku", „Zeszyty Kaliskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk” 2015, nr 15: Ziemiaństwo kaliskie, wielkopolskie i polskie w XIX i XX wieku, red. J. Durka, Kalisz: Kaliskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk, s. 204-226, ISSN 1426-6547

Linki zewnętrzne

• European Landowners' Organization
• Dwory i rezydencje szlacheckie
• Polskie Towarzystwo Ziemiańskie
• Łosiowisko: „Czas ziemiaństwa”. rdc.pl, 2017-12-17. [dostęp 2017-12-17].