Commentariorum de Republica emendanda libri quinque

Strona tytułowa pierwszego wydania. Drukarnia Łazarza Andrysowicza 1551 Kraków. Egzemplarz z prywatnej biblioteki króla Zygmunta Augusta (MONUMENT) przechowywany w skarbcu zbiorów specjalnych Biblioteki Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie. Wpisany na listę Pamięć Świata UNESCO.

Autograf listu Andrzeja Frycza Modrzewskiego do króla Zygmunta Augusta (data dzienna; ante quam 31 VII). Oprawiony wraz z pierwodrukiem królewskim. Oddział Zbiorów Specjalnych - Biblioteka Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie. Wpisany na listę Pamięć Świata UNESCO.

COMMENTARIORVM DE REP. EMENDANDA LIBRI Quinque 1551. Karta [ alfa ] 8 verso, drzeworyt: na tarczy herbowej ukoronowany Orzeł z głową zwróconą w prawo, tarcza zwieńczona dużą koroną królewską. Oddział Zbiorów Specjalnych - Biblioteka Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie. Wpisany na listę Pamięć Świata UNESCO.

Dodatkowa ostatnia strona pierwszego wydania De Republica Emendanda nosząca datę 26 czerwca 1551 (die 26. Mensis Iunij. Anno MDLI. CRACOVIA.) zawierająca wyjaśnienie, że „dziwne losy przeszkodziły” w opublikowaniu wszystkich ksiąg. Oddział Zbiorów Specjalnych - Biblioteka Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie. Wpisany na listę Pamięć Świata UNESCO.

Rękopiśmienna kopia (XVIII wiek lub później) strony tytułowej pierwodruku De Republica Emendanda, ładniejszego (SD XVI.O.763) egzemplarza w zbiorach Biblioteki Narodowej w Warszawie. Oryginał uległ zniszczeniu lub został usunięty w celu ukrycia księgi przed konfiskatą.

Strona trzecia jednego z dwóch (SD XVI.O.763) zachowanych w zbiorach Biblioteki Narodowej w Warszawie pierwodruku. Naprawy wykonywane w XVIII wieku. Znajdujące się w tym miejscu wpisy własnościowe również świadczą o tym iż już wtedy brakowało strony tytułowej. Fatalny stan tego egzemplarza posiada jednak swoją wartość historyczną, gdyż ukazuje trudną drogę jaką dzieło Modrzewskiego przechodziło na przestrzeni wieków. Ze zbiorów krzeszowickich, współoprawny z DE ECCLESIA.

Kodeks Czochrona - pierwodruk; Łazarza Andrysowicza 1551. W XVIII wieku własność prof. Sebastiana Czochrona, w XIX wieku własność Wincentego Chrzanowskiego w Moroczynie (ekslibris oraz pieczęcie własnościowe w miejscu wcześniej usuniętych). Obecnie kolekcja prywatna.

Jedyny zachowany sygnet drukarski Łazarza Andrysowicza w pierwodruku O naprawie Rzeczypospolitej. Kodeks Czochrona. Obecnie kolekcja prywatna.

Marginalia księgi De Ligbus strona 51. Kodeks Czochrona. Kolekcja prywatna.

ANDREÆ FRICII MODREVII LIBER DE ECCLESIA (O Kościele) z drukarni Łazarzowej. Kraków 1551. Egzemplarz ze zbiorów krzeszowickich zakupiony w 1870 roku przez hr. Adama Potockiego wraz z kolekcją prof. Antoniego Helcla. Biblioteka Narodowa w Warszawie.

Strona tytułowa drugiego wydania łacińskiego, a pierwszego pełnego, zawierającego wszystkie pięć ksiąg. Oficyna Jana Oporina 1554 Bazylea. Zakład Narodowy im. Ossolińskich we Wrocławiu.

Strona tytułowa wydania czwartego, trzeciego łacińskiego, uzupełnionego. Do połowy XX wieku najpełniejsze istniejące. Nakładem oficyny Jana Oporina 1559 Bazylea. Biblioteka Narodowa w Warszawie.

Strona tytułowa pierwszego polskiego wydania w przekładzie Cypriana Bazylika. Andrzeja Fricza Modrzewskiego O poprawie Rzeczypospolitej księgi czwore (bez księgi O Kościele). Drukarnia Jana Karcana w Łosku 1577. Biblioteka Książąt Czartoryskich w Krakowie.

Strona tytułowa wydania siódmego polskiego, w tłumaczeniu Cypriana Bazylika. Nakładem Edwarda Wende i Ludwika Fiszera, w Warszawie 1914. Biblioteka Narodowa w Warszawie.

Przyczynek

Urodzony w roku 1503 w Wolborzu ukończył w 1523 Andrzej Frycz Modrzewski ukończył studia filozoficzne i teologiczne w Akademii Krakowskiej. Ponadto studiował na uniwersytecie w Wittenberdze w celu źródłowego poznania problemów i narastających w kraju kontrowersji religijnych. W 1523 rozpoczyna działalność polityczno-państwową, społeczną i religijną. Sprzyjało to licznym podróżom zagranicznym do Francji, Szwajcarii, Belgii i Niemiec. Około 1540 wraca do Polski i tu rozpoczyna ożywioną działalność literacką. Jest to okres wewnętrznych reform państwowych, wykorzystuje ten czas pogłębienie studiów i pracę pisarską. Wszystkie jego kontakty z książką i ludźmi układane są pod kątem dostarczenia społeczeństwu jakiegoś syntetycznego dzieła mającego wnieść ład w całokształt życia. Prawdopodobnie już wtedy zaczął pisać swoje główne dzieło "De Republica emendanda". Od 1547 rozszerza swoją działalność polityczną i kościelno-reformatorską. Odbywa wielorakie podróże zagraniczne jako poseł do cesarza Karola V, do księcia Albrechta oraz jako sekretarz towarzyszy biskupowi Hozjuszowi m.in w poselstwie do króla Ferdynanda w Pradze.

Nie było dzieło O naprawie Rzeczypospolitej pierwszą publikacją Modrzewskiego, było raczej zwieńczeniem poprzednich ich rozwinięciem i uzupełnieniem. Skutkiem przemyśleń nad opiniami największych umysłów starożytnych, przebytych studiów, podróży, wymiany poglądów z największymi umysłami swoich czasów. Znajdujący się w tytule czasownik emendare oznaczał polepszenie, udoskonalenie istniejącego stanu rzeczy, a w tym wypadku ustroju, praw i urządzenia Rzeczypospolitej.

Pierwodruk z drukarni Łazarzowej

O naprawie Rzeczypospolitej, pierwotny tytuł: "COMMENTARIORVM DE REP. EMENDANDA LIBRI Quin[que], ANDREÆ FRICII Modreuii, ad REGEM, Senatum, Pontifices, Presbyteros, Equites, Populum[que] Poloni[æ] Ac reliqu[æ] Sarmati[æ]. LIBER PRIMVS De Moribus, Secundus De Legibus, Tertius De Bello, Quartus De Ecclesia, Quintus De Schola." (pol. Rozważań o poprawie Rzeczypospolitej ksiąg pięć...) – traktat Andrzeja Frycza Modrzewskiego wydany w 1551 w Krakowie, w Drukarni Łazarza Andrysowicza CRACOVIÆ, Lazarus Andre[æ] excudebat Mense Aprili, 1551 uznawany za największe dzieło polityczne epoki. Opis fizyczny: [12], CLxxix, [1] k., sygn. [alfa]8, [beta]4, A-Y8, Z4 : herb drzewor. ; 8°; Estr. XV-XVIII, 22, 487.

Wbrew tytułowi pierwsze wydanie traktatu (1551), które ukazało się w Krakowie w Drukarni Łazarzowej, zawierało jedynie trzy księgi, tj. De moribus (O obyczajach), De legibus (O prawie) i De bello (O wojnie). Wskutek działalności cenzury Kościoła katolickiego, której obowiązki pełniła Akademia Krakowska, wydrukowane już księgi De ecclesia (O Kościele) i De schola (O szkole) zostały skonfiskowane a następnie zniszczone z osobistego polecenia sekretarza królewskiego biskupa Stanisława Hozjusza. Pierwsza edycja ukazała się z dodatkową kartą na ostatniej stronie, noszącą datę 26 czerwca 1551. Modrzewski zamieścił wyjaśnienie, iż „dziwne losy przeszkodziły” w opublikowaniu wszystkich ksiąg. Do czasów współczesnych przetrwały jedynie trzy egzemplarze pierwodruku Łazarzowego 1551 zawierające różne fragmenty De ecclesia (O Kościele). Egzemplarz Uniwersytetu Wrocławskiego zawiera 32 karty, Biblioteka Uniwersytetu Jagiellońskiego posiada jedynie 8 kart, natomiast Biblioteka Narodowa w Warszawie posiada 27 kart. Nigdy nie były one częścią pierwodruku a zachowały się prawdopodobnie jako fragmenty poglądowe XVI wiecznych dostojników kościoła lub jako własność samego autora. Opis fizyczny: [36] k., sygn. A-I4 ; 8° ; Estr. XV-XVIII nie notuje; BN XVI 0.763, BUWr XVI, 1235, BJ Pol., 1635.

Stare druki bazylejskie

Trzy lata później (w 1554) w Bazylei w drukarni Johannesa Oporinusa ukazał się kompletny traktat "ANDREÆ FRICII Modreuij Commentariorum de Republica emendanda Libri quinque [...] " zawierający wszystkie pięć ksiąg, tj. łącznie z księgą o kościele i o szkole, oraz najbardziej atakowaną apologją, czyli obroną ustępów w księdze o kościele. Dzieło to przyjęto z entuzjazmem przez zwolenników reformacji w Austrii, Niemczech i Włoszech. Edycji tej towarzyszył skandal związany z próbą nieudanego wykradnięcia rękopisu. Opis fizyczny: 388 s. [5] k., sygn. a -y4, z6, A - Z4, Aa-Bb4, Cc6 : [1] il. ; 2°; Estr. XV-XVIII, 22, 487-488.

W 1553 roku sejm Rzeczypospolitej wyznaczył poselstwo na III fazę Soboru Trydenckiego w składzie biskupa Jana Drohojewskiego, biskupa Jakuba Uchańskiego oraz kasztelana Stanisława Tęczyńskiego. Król Zygmunt August ze swego ramienia dodał im w charakterze sekretarza Andrzeja Frycza Modrzewskiego. Miał wówczas Modrzewski przedstawić papieżowi tezy zawarte w księdze O Kościele. Sobór jednak ani w tym ani następnych latach się nie odbył a papież Paweł IV wpisał w krótce (1557r.) dzieło Modrzewskiego na Indeks ksiąg zakazanych dodając nazwisko Frycza w spisie heretyków.

Rozczarowany decyzją papieża, uzupełnia Frycz Modrzewski swoje dzieło o pisma teologiczne i polityczne Defensio (Obrona), a także: Appendix librorum De emendanda Republica (Przydatek do ksiąg O poprawie Rzeczypospolitej), De Ecclesia liber secundus (O Kościele księga druga) i kilka listów, wydaje całość w 1559 również w oficynie Oporina tym razem jako 3 tomowe wznowienie Rozważań o tytule "ANDREÆ FRICII Modreuij de Republica emendanda libri quinque, recogniti & aucti [...] ". W tomie I (od str. 1 do 392) mieści się całkowite w pięciu księgach trzecie wydanie De Republica Emendanda. ([ante 31] VIII) 1559. Powstaje najpełniejsze wydanie i to najbardziej znienawidzone przez wrogów postępu. Opis fizyczny: 666 s., [2] k., s. 667-807, [1] s., [30] k. ; 2º; Estr. XV-XVIII, 22, 488-489.

Przekłady

Po ukazaniu się oryginału pojawiają się przekłady: Język niemiecki przez Wolfganga Wyssenburga („Von Verbesserung des Gemeinen Nutz Fünff Bücher Andree Fritij Modreuij Königlicher Maiestet zu Polen Secretarij ”) nakładem Niclausa Brylingera w Bazylei 1557; przekład ten zawiera, podobnie jak oryginalne łacińskie wydanie krakowskie z r. 1551, wbrew tytułowi, tylko trzy księgi. Francuski, o którym Frycz wspomina dwukrotnie a mianowicie w trzeciej Sylwie i w Narratio simplex rei novae; jednak do czasów współczesnych nie zachował się ani jeden egzemplarz. Język hiszpański przełożył Jan Justinianus na zlecenie cesarza Maksymiliana II, który zachował się w rękopisie przechowywanym w Bibliotece Wiedeńskiej. Zawiera tylko przekład księgi o wojnie. Znane są także dwa przekłady na język rosyjski z XVII wieku.

Na język polski po raz pierwszy traktat przełożył gorliwy innowierca Cyprian Bazylik. Pod tytułem "Andrzeja Fricza Modrzewskiego O poprawie Rzeczypospolitej księgi czwore (...) " ukazał się w Łosku w 1577 roku (już po śmierci Modrzewskiego) nakładem Mikołaja Dorohostajskiego, wojewody połockiego, w drukarni Jana Karcana z Wieliczki. Edycja ta nie zawierała księgi O Kościele. Opis fizyczny: [6], 144 k., sygn. [*]⁶, A-Z⁶, a⁶ ; 2°.

Wydanie współczesne

PIERWSZE PEŁNE i JEDYNE jak dotąd w języku polskim wydanie wszystkich dzieł Andrzeja Frycza Modrzewskiego ukazało się w latach 50-tych nakładem Państwowego Instytutu Wydawniczego w Warszawie, w opracowaniu Komitetu Redakcyjnego Dzieł Modrzewskiego pod przewodnictwem prof. Stefana Żółkiewskiego.

• Tom pierwszy: O poprawie Rzeczypospolitej - pierwsze pełne polskie wydanie (676 s., 1953)
• Tom drugi: Mowy (230 s.,1954)
• Tom trzeci: O Kościele księga druga (430 s., 1957)
• Tom czwarty: Pisma 1560 – 1562 (370 s., 1957)
• Tom piąty: Sylwy (312 s., 1959)

Dołączono wówczas socjalistyczne i antyklerykalne komentarze prof. Łukasza Kurdybachy i taki wydźwięk miała ówczesna publikacja, jednak samo tłumaczenie jest w pełni wartościowe i poprawne. Równolegle wydano wszystkie dzieła w języku łacińskim (wymiar bloku: 25cm.; nakład: ~2000 egz; Całość w 6 vol; 5 tomów + indeks).

O naprawie Rzeczypospolitej na tle historycznym

Szesnastowieczna wielokulturowa Rzeczypospolita po zjednoczeniu z państwem Litewskim była jednym z najpotężniejszych państw Europy. Swym zasięgiem sięgając daleko na wschód obejmowała blisko 1,000,000 km². Pod rządami Jagiellonów przechodziła swój złoty wiek. Złamanie potęgi krzyżackiej pod Grunwaldem (1410) oraz wyjątkowo udane rządy Kazimierza Jagiellończyka (1427-1492) spowodowały spokój wewnętrzny oraz możliwość bogacenia się wszystkich obywateli a w szczególności szlachty i magnaterii. Szczęśliwie omijały Rzeczypospolitą częste w Europie zachodniej epidemie i wojny religijne. Doskonałe warunki gospodarcze oraz mądra polityka wewnętrzna sprawiły rozwój miast i wsi. Napływ złota z całej Europy w zamian za eksportowane z Gdańska produkty rolne napędzał rozwój kraju. Dynastia Jagiellońska panowała na większą częścią Europy wschodniej. Bogactwo obywateli było tak wielkie iż nawet średnia szlachta mogła sobie pozwolić na kształcenie dzieci w najlepszych zagranicznych uniwersytetach. Rozkwitała kultura i sztuka, w tym czasie powstawała polskojęzyczna literatura. W takich warunkach w roku 1503 przyszedł na świat Andrzej Frycz Modrzewski. Gruntownie wykształcony, odbywszy szereg podróży dostrzega słabości państwa i zagrożenia. Szczególnym piętnem odbija się na nim niesprawiedliwość w karaniu mężobójców. Przewrotnością losu w ten sposób zginie później jego jedyny syn. Pisze w roku 1543 Lascius, sive de poena homicidii (Łaski, czyli o karze za mężobójstwo) a w 1545 Oratio Philalethis peripatetici ( Prawo do nabywania dóbr ziemskich dla mieszczan). W roku 1547 zostaje sekretarzem królewskim. Wysyłany w poselstwach poznaje najważniejsze osobistości XVI wieku. Zapoznany z wiedzą starożytnych, może ją konfrontować ze stanem urządzenia królestw które odwiedza. Na tym tle w roku 1551 wydaje swoje największe dzieło Rozważań o poprawie Rzeczypospolitej ksiąg pięć.... O traktacie De Republica emendanda zrobiło się głośno w Rzeczypospolitej na tyle iż na sejmie piotrkowskim 1555 roku podjęto ożywioną dyskusję nad propozycjami reform (od łac. emendare – ulepszać, poprawiać) Modrzewskiego. Szczególnie żywo dyskutowano na temat dotyczący utworzenia kościoła narodowego, niezależnego od papieża. Obrady zakończono uchwałą powołującą polski kościół narodowy na czele z królem Zygmuntem Augustem. Król wiedząc iż zgody nie otrzyma wystąpił z prośbą do Rzymu o pozwolenie na zwołanie soboru, odprawianie mszy w języku polskim, zniesienie celibatu i komunię pod dwiema postaciami. Zyskał tym samym przychylność szlachty przeciwko magnatom. W uwzględnieniu wiernych jego zasług i wyjątkowej nauki król podwyższył Modrzewskiemu uposażenie roczne do 200 złotych polskich. Na sejmie warszawskim 1556 równocześnie próbowano Frycza za głoszone poglądy pozbawić wójtostwa, beneficjów oraz postawić przed sądem kościelnym. Chcąc chronić Modrzewskiego król wystawił mu list żelazny. Następna duża rozgrywka polityczna nastąpiła na przełomie lat 1562/63. Zwołano w listopadzie 1562 sejm piotrkowski zwany egzekucyjnym. „Wielki to był i zawołany sejm, i prawie jako sądny dzień (…)’’ – pisał o nim Marcin Bielski. Uchwalono egzekucję dóbr królewskich, reformę podatkową (zwiększenie podatków płaconych przez szlachtę, zmniejszenie obciążenia chłopa, pośrednie opodatkowanie Kościoła) i zakaz egzekwowania przez starostów wyroków sądów duchownych (praktyczna gwarancja tolerancji religijnej), nakaz lustracji zeznań podatkowych, oraz najważniejsza reforma wojskowa. Przyjęto też zasadę, że 20% dochodu z miał prawo zatrzymać starosta lub inny dzierżawca dóbr, a z pozostałych 80 % króla miał przeznaczyć 1/4, tzw. kwartę, na utrzymanie zawodowego wojska. Spisano i oszacowano następnym roku wszystkie majątki w tym gospodarstw chłopskich. Okazało się iż większość majątków nie była ujęta w spisach podatkowych. Podniesiono podatek chłopski z 12 do 20groszy z łana jednak połowę tego można był odliczyć od dziesięciny kościelnej. Dzięki czemu realne opodatkowanie chłopów zmalało. Najtrudniejszą kwestią sejmu piotrkowskiego była reorganizacja związku Korony Polskiej z Wielkim Księstwem Litewskim. Jagiellonowie nie chcieli wypełnienia postanowień Unii Krewskiej na mocy której inkorporowano Litwę do Polski. Powodem zaistniałej sytuacji był fakt iż tron litewski był dziedziczny a polski nie. Trzymała więc dynastia Jagiellońska w szachu szlachtę polską przy wyborze króla grożąc odłączeniem Litwy. Trwający od stulecia rozwój intelektualny samych Litwinów, jak również powodzenie gospodarcze magnatów spowodowało niechęć do podporządkowania się Polsce. Sprawę tę udało się dopiero uregulować na sejmie lubelskim 1569 roku. Głosami szlachty litewskiej i polskiej przeciw magnatom Litewskim powstała Rzeczpospolita Obojga Narodów. Król widząc koniec dynastii zgodził się na trwałe połączenie obu państw, karząc krnąbrnych magnatów Litewskich oddaniem Koronie dwóch województw.

Krytyka

Na przestrzeni wieków szczególną krytyką poddawany był fragment dotyczący zwierzchnictwa papieskiego nad Polską, cyt. Papieże...podstawiając wszystkim nogi do całowania, każą wypełniać swoje rozkazy i polecenia, jakby one pochodziły z tajemnych planów bożych...i zapomniawszy o tym, że są tylko ludźmi, pragną, by im przyznawano tytuły i cześć niemal boską. Nienawiść współczesnych autorowi była tak duża iż zorganizowano na niego nieudany zamach, o którego inspirację to w dziele "O Kościele księga druga" Frycz podejrzewał biskupa Hozjusza.

…” Wprawdzie już za młodu chwiać się zacząłem w dawnych moich wyobrażeniach, a nasiąkać nowemi. Tych nowych zdań jednakże nigdy tak nie przyjąłem, żebym je miał wyznawać, albo też rozumieć, iż mi się z nich godzi. Żyłem zawsze podług obyczajóww społeczeństwie i kościele przyjętych. I jak żyję w rzeczypospolitej, chociaż nie wszystkie jej ustawy pochwalam, a główszczyznę nawet wręcz zaczepiłem publicznie wydanemi pismami: tak też i do kościoła nie przestałem należeć, chociaż ani jego nauka, ani obrzędy nie ze wszystkim zdaniu memu odpowiadają… Tymczasem pomiędzy papistami a lutrami wrzał ciągle bój zacięty o kwestje, dotyczące religji i kościoła. Nie wiem, z jakiego dopuszczenia się stało, że ja między nich wdałem się w samo niejako ognisko walki i żem pisałem takie rzeczy, które miały, czy to sprowadzić pokój pomiędzy stronnictwami, czy też więcej opowiadać bezstronnej prawdzie. Dalego też to niezawsze piszę takie rzeczy, któreby się wszystkim mogły podobać. Bo jestże też to podobne w takiej rozterce wyobrażeń? Niekróre słowa moje potępiają luteranie, niektóre znowu papiści; tak więc ani jedni, ani drudzy nie liczą mnie do swoich. Ale najwięcej zacięci przeciwko mnie są niektórzy z papistów!…” (pisze w liście Modrzewski do Pawła Głogowskiego 1558).

Część poglądów Modrzewskiego, szczególnie te na temat równości wobec prawa, szkół i kościoła wydawały się na tyle radykalne (wręcz utopijne) i ciężkie do zaakceptowania współczesnym autorowi jak i następnym pokoleniom, iż ich najważniejsze postulaty zostały wprowadzone w obieg prawny państwa dopiero dwa stulecia po śmierci autora, wraz powstaniem Komisji Edukacji Narodowej oraz reform państwa zakończonych uchwaleniem Konstytucji 3 Maja 1791 roku. W słynącej z tolerancji kulturowej i religijnej Rzeczypospolitej Obojga Narodów księga IV De ecclesia budziła tak wielki opór środowisk kościelnych iż drukiem nie ukazała się nigdy aż do czasu upadku państwa.

Analiza dzieła

Rozważania są zbiorem osobistych refleksji i rozważań na temat państwa: od zagadnień związanych z jego funkcjonowaniem, poprzez sprawy moralno-obyczajowe, a na sprawach kościelnych, prawnych i edukacyjnych kończąc. Autor wykorzystał m.in. osobiste doświadczenia i obserwacje poczynione podczas przebywania w kancelariach prymasa i biskupa. Według Frycza państwo powinno być oparte na sprawiedliwym prawie i wydawanych na jego podstawie sprawiedliwych sądach. Pozycja króla powinna zostać umocniona, ale on sam musi być jednocześnie podporządkowany prawu. Autor stworzył wizję idealnej Rzeczypospolitej, w której poziom moralny obywateli, a w szczególności władzy (senatorów, posłów, króla i kościoła) warunkuje porządek prawny zarówno w czasie pokoju, jak i wojny. Nie była to uniwersalna utopia, tylko najlepszy według Modrzewskiego model konkretnego państwa. Rozważania oparte są przy tym na myśli wielu starożytnych i współczesnych mu filozofów (m.in. Arystotelesa, Platona, Cycerona, Erazma z Rotterdamu), a także na koncepcjach św. Augustyna oraz naukach płynących bezpośrednio z Biblii.

O naprawie Rzeczypospolitej należy do pism emendacyjnych, które wyrastają z tradycji retorycznej. W tekstach takich można wyróżnić fragmenty chwalące dobre obyczaje (dominuje wówczas mowa pochwalna – genus demonstrativum), ganiące wszelkie negatywne cechy życia społecznego i politycznego (nasila się wtedy mowa sądowa – genus iudicale), a w tych partiach tekstu, w których autor proponuje gotowe rozwiązania mające na celu poprawę sytuacji występuje mowa doradcza (genus deliberativum). Jako że Andrzej Frycz Modrzewski był wykształconym retorem, więc posługiwał się świadomie także trzema stylami wypowiedzi: od wysokiego i wzniosłego stylu do niskiego stylu gawędy. W swoim dziele nie unikał osobistych komentarzy o zabarwieniu satyrycznym i ironicznym

Postulaty reformatorskie Modrzewskiego

• Człowiek jest ze swojej natury dobry, zaś dążenie do pogłębiania dobra jest obowiązkiem każdego.
• Państwem powinny rządzić dobre obyczaje, a te złe wynikają z niewiedzy.
• Każdy powinien ponosić trud samodoskonalenia się przez wiarę i życie zgodne z przykazaniami.

• Obywatelami Rzeczypospolitej są wszyscy jej mieszkańcy, którzy powinni korzystać i podlegać tym samym prawom
• Celem władzy jest zapewnienie obywatelom szczęśliwego i dostatniego życia.
• Król powinien być wybierany przez wszystkich obywateli łącznie z mieszczaństwem i chłopstwem.
• Władza królewska nie pochodzi od Boga a od ludu i powinna być wspomagana radą najbardziej światłych obywateli.
• Władza królewska powinna być wzmocniona kosztem magnaterii i szlachty. Prawo powinno być jednolite i powszechnie dostępne.
• Przed sądem wszyscy obywatele łącznie z królem powinni być równi i ponosić te same kary za swoje uczynki.
• Wprowadza cztery rodzaje zabójstwa, zaplanowane, nierozmyślne, działanie w obronie, oraz zabójstwo mimo woli. Pierwsze dwa karane śmiercią.
• Prawo powinno być tworzone tak aby sprawiedliwość służyło dobru wszystkich obywateli.
• Państwo powinno być rządzone sprawiedliwie i surowo
• Kara powinna być tym surowsza im wyższy status osoby która sprzeniewierzyła się pełnionej funkcji.
• Prawo powinno zezwalać mieszczanom na nabywanie ziemi oraz zabraniać wykupywania ziemi chłopskiej przez szlachtę.
• Powołanie urzędu cenzora który czuwałby na obyczajami młodzieży kobiet, małżeństw i uczciwością handlu (szczególnie środki żywnościowe).
• Urząd sędziowski ma być dożywotni dla zachowania niezależności.
• Domy należy budować z kamienia aby unikać pożarów niszczących miasta.
• Wyznaczenie osób odpowiedzialnych za ład przestrzenny miasta.
• Urzędy powinny być wybieralne, nie dziedziczne.
• Nadużycia i nierównomierność wobec prawa skutkuje osłabieniem państwa co może wywoływać niepokoje społeczne.
• Zamknięcie domów publicznych gdyż przynoszą one hańbę społeczeństwu.

• Wszystkie państwa powinny współistnieć pokojowo a jedyną dopuszczalną formą użycia armii jest wojna obronna.
• Powołanie podatku wojennego.
• Utrzymaniem wojska powinni w największej mierze być obciążeni najmajętniejsi obywatele, natomiast w najmiejszym stopniu chłopstwo.
• Korzyści z wojny nigdy nie przewyższą strat jakie poniesiono.
• Wojna jest największym złem i trzeba jej za wszelką cenę unikać.
• Państwo powinno utrzymywać silną armię, stale ćwiczącą i zdyscyplinowaną zawsze gotową do obrony.
• Zakaz noszenia broni w czasie pokoju z wyłączeniem organów porządkowych. Oręż ma służyć jedynie prawu.
• Zakaz odbywania pojedynków, a wszelkie spory rozwiązywać przed niezależnym sędzią.

• Rozwój i powodzenie państwa uzależnione jest od w największej mierze od jakość kształcenia młodzieży.
• Zawód nauczyciela powinien być podniesiony w randze (na poziomie lekarzy i prawników) i szacunku do profesorów. Lepiej wynagradzany dzięki czemu powinien przyciągać najwartościowsze jednostki służące kształtowaniu postaw młodzieży.
• Wynagrodzenie nauczycieli nie powinno być stałe ale zależne od jakości pracy.
• Szkoły powinny być powszechnie dostępne a opłacane z dóbr kościelnych.
• Należy stale zwiększać liczbę szkół. Młodzież powinna być od najmłodszych lat przyzwyczajana do pracy.
• Dziewczęta powinny być wychowywane i kształcone w separacji od chłopców w szczególności w okresie dojrzewania.
• Jedynym z najważniejszych zadań państwa jest kontrola nad jakością nauczania i przygotowaniem młodzieży do pełnienia obowiązków obywatelskich
• Młodzież należy wychowywać aby ceniła cnotę i nienawidziła występek.

• Państwo powinno finansować budowę oraz utrzymanie przytułków i szpitali. Chorzy i kalecy powinni być otoczeni opieką pod nadzorem sprawiedliwych obywateli znających sytuację danego przypadku którzy byliby w stanie potwierdzić faktyczną potrzebę i eliminować symulantów. Zdrowi żebracy i niepracujący powinni być przymusowo kierowani do pracy.

• W państwie powinna obowiązywać tolerancja religijna.
• Kościół powinien być narodowy pozbawiony zwieszchniej władzy Rzymu, a jedynie kompetencje naukowe powinny być podstawą przy wyborze osób na urzędy świeckie i kościelne (w tym biskupów).
• Fundamentem Kościoła jest nauka przekazana przez Chrystusa apostołom, która mieści w sobie wszystko co jest konieczne do zbawienia.
• Dogmatyczna prawda o bóstwie Chrystusa jest podstawą i źródłem zasad moralnych. Z idei posłuszeństwa Chrystusowi wynika trwanie w nadziei nadprzyrodzonej, służba bliźniemu w miłości i spełnianie dobrych uczynków wobec Boga.
• Szacunek dla osoby ludzkiej i wolności osobistej niezależnie od stanu i funkcji, oraz wolność wyrażania swoich myśli dotyczących spraw ogółu ludzi.

De Republica emendanda na liście programu Pamięć Świata UNESCO

Przechowywany w specjalnym, tajnym, odpornym na wybuch bomby atomowej skarbcu Biblioteki Jagiellońskiej egzemplarz (Kraków 1551) traktatu O naprawie Rzeczypospolitej został wpisany na Polską Listę Krajową Programu UNESCO Pamięć Świata. Uroczystość wręczenia certyfikatu wpisu starodruku na listę odbyła się 4 listopada 2016 roku w Pałacu Prezydenckim w Warszawie. "Lista 'Pamięć Świata' UNESCO przybliża i podkreśla znaczenie dokumentów, które ukazują jedne z ważniejszych wydarzeń, osób oraz przemian cywilizacyjnych w dziejach naszej ojczyzny (...) Trzeba również zaznaczyć, że dziedzictwo dokumentacyjne umacnia integralność kulturową naszego narodu oraz społeczności lokalnych w Polsce. Przywraca lub utrwala pamięć o wydarzeniach, doświadczeniach i osiągnięciach, które budowały polską tożsamość w całym bogactwie jej różnorodności" - napisał w liście skierowanym do uczestników uroczystości prezydent Rzeczypospolitej Polskiej Andrzej Duda. "Nie są własnością dyrektora archiwum, biblioteki czy muzeum, ale są własnością całego społeczeństwa i powinny służyć nieustannie jako źródło wiedzy o tych wydarzeniach i ideach, które kształtowały przez wieki polską państwowość" - zaznaczył Naczelny Dyrektor Archiwów Państwowych dr Wojciech Woźniak.

Zachowane egzemplarze w czasach współczesnych

Obecnie znanych jest na świecie zachowanych łącznie zachowanych ~13 egzemplarzy pierwszego wydania (z czego 7 kompletnych, 5+1 w Polsce, 1 sztuka w rękach prywatnych ) + 3 fragmenty pierwodruków LIBER DE ECCLESIA, ~59 egzemplarzy drugiego wydania łacińskiego (12+2 w Polsce, 2 w rękach prywatnych w tym egzemplarz z wpisem własnościowym marszałka Małachowskiego) a ~57 wydania trzeciego łacińskiego ( z czego 16 w Polsce). Trzeba jednak dodać iż często bardzo niekompletne egzemplarze zawierające jedynie drobne fragmenty dzieła są klasyfikowane przez biblioteki jako sztuki. Tak znikoma ilość zachowanych egzemplarzy wczesnych edycji spowodowana jest ogromnym zainteresowaniem dziełem za granicą gdzie było 'zaczytywane', stratami wojennymi Polski w obrębie dóbr kultury oraz tym iż zakazane (na indeksie ksiąg zakazanych) były fizycznie niszczone przez osoby błędnie interpretujące nakazy kościoła. Największe zniszczenia w obrębie zbiorów bibliotecznych miały miejsce w czasie potopu szwedzkiego. Jednak prawdziwa zagłada nastąpiła wraz z napaścią niemiecką na Polskę. W latach 1939-1945 szacuje się iż niemcy ukradli bądź zniszczyli 70-75% polskich zbiorów bibliotecznych czyli 50 000 000 tomów, z liczby tej udokumentowano stratę jednostkowo 1 200 000 książek szczególnie cennych, ze zbiorów specjalnych W czasach współczesnych każda zachowana karta lub jej fragment z pierwszych starodruków, jest traktowana w charakterze skarbu narodowego. Każdy istniejący egzemplarz poddawany jest archiwizacji cyfrowej, konserwacji, specjalnej inwentaryzacji oraz szczególnym środkom bezpieczeństwa w zakresie przechowywania.

Od czasu drugiej wojny światowej jedynie dwa egzemplarze (Kraków 1551 oraz Bazylea 1554) znalazły się w publicznym obrocie antykwarycznym w Polsce. Jedna transakcja (Bazylea 1554) odbyła w się w latach 80-tych bezpośrednio pomiędzy prywatnymi kolekcjonerami. Drugi egzemplarz z 1554 został wystawiony i sprzedany w Krakowie (IV, 2002) na specjalnie zorganizowanej aukcji na której licytowano tylko tę jedną pozycję. Była to aukcja wyjątkowa, jedyna w swoim rodzaju; pierwsza licytacja jednej książki i do tego wyłącznie korespondencyjna. Nadeszło 10 ofert, w tym tylko jedno od biblioteki publicznej (z Poznania), reszta od prywatnych kolekcjonerów. Wielu przymierzało się do kupowania dzieła, ale pod warunkiem, że byłaby możliwość rozłożenia zapłaty na raty. Po raz pierwszy i jedyny w historii polskiego rynku antykwarycznego zdarzyło się aby jeden z oferentów zaoferował limit otwarty przebijając wszystkie zgłoszone oferty bez względu na cenę. Antykwariat poinformował iż nawet milionowe oferty zostaną przebite, licytacja więc zakończyła się przed czasem a nikt z licytujących nie zdecydował się na dalsze kontynuowanie podbijania ceny. W październiku 2004 roku dom aukcyjny z Warszawy wystawił na licytację uważany do tej pory za zaginiony "Kodeks Czochrona". Jest to doskonale zachowany kompletny pierwodruk pochodzący z XIX wiecznej kolekcji Wincentego Chrzanowskiego z Moroczyna. Egzemplarz ten był w XVIII wieku własnością profesora Uniwersytetu Jagiellońskiego Sebastiana Czochrona który oparł na nim swoje życiowe dzieło „O wymiarze sprawiedliwości kryminalnej”. Niestety żadna z instytucji publicznych nie przystąpiła do licytacji, nie skorzystano również z prawa pierwokupu czego wynikiem starodruk trafił w ręce prywatne. Po 11 latach ten sam egzemplarz został ponownie wystawiony na licytację w Krakowie (2015) za cenę wywoławczą czterokrotnie wyższą niż ta proponowana w Warszawie. Jedynie polskie najważniejsze biblioteki są w stanie pozwolić sobie na zakup dzieł o wysokiej wartości materialnej jednak prawo nie pozwala im na pozyskiwanie dubletu nawet w przypadku jeżeli posiadany już egzemplarz jest jedynie drobnym fragmentem przedmiotowego dzieła. W wyjątkowych przypadkach biblioteki poszukują sponsora instytucjonalnego (np Bank PKO BP S.A., BRE Bank S.A., Grupa PZU) jednak takie zabiegi wymagają czasu którego w tym razem zabrakło. Bezcenny starodruk ponownie przepadł w kolekcji prywatnej.

Zobacz też:

Królewski egzemplarz z listy UNESCO

Za najpiękniejszy zachowany egzemplarz "O naprawie Rzeczypospolitej" uznawany jest ten wpisany na listę UNESCO a przechowywany w strzeżonym, ogniotrwałym skarbcu, w specjalnie do tego celu przygotowanym pomieszczeniu Biblioteki Uniwersytetu Jagiellońskiego, w którym utrzymywana jest stała temperatura i wilgotność. Jest to Łazarzowy pierwodruk oznaczony numerem BJ St. Dr. Cim. 430. Zachowany w pierwotnej oprawie królewskiej. W zwierciadle okładziny górnej widnieje jeden z 7 znanych typów złotego superekslibrisu królewskiego w formie ukoronowanych tarcz herbowych Polski i Litwy. Ten doskonale zachowany egzemplarz, podarowany i opatrzony własnoręcznym listem Frycza Modrzewskiego do władcy należał do jednej z największych prywatnych bibliotek ówczesnego świata, którą w Wilnie zbudował król Zygmunt August. Z ~4000 sztuk tego księgozbioru do czasów współczesnych zachowało się ~1200 rozproszonych w bibliotekach całego świata. Większość woluminów obok królewskich znaków własnościowych posiada wytłoczony łaciński opis; SIGISMUNDI AUGUSTI REGIS POLONIAE MONUMENTUM. Stąd każdy zachowany egzemplarz z tej biblioteki nazywany jest monumentem. Niestety egzemplarz ten jest niekompletny. Brakuje stron 139 [de Legibus fol.CXXVII rent iudia;tutorum] oraz 178 [de Bello fol.CLXVI omnia;adhee]. Współczesna paginacja wskazuje na to iż dewastacji dokonano na przełomie XX i XXI wieku. Po wydarzeniach związanych z kradzieżą pierwodruku Kopernika w Bibliotece Jagiellońskiej wszystkie biblioteki wprowadziły obostrzenia w korzystaniu ze szczególnie cennych druków i rękopisów. Jedynie w uzasadnionych przypadkach po przedstawieniu pisemnego uzasadnienia popartego przez osobę z co najmniej tytułem doktora nauk, następuje weryfikacja tego dokumentu oraz krótki wywiad na temat prowadzonych prac. Niemal po jednej odpowiedzi pracownicy biblioteki są w stanie stwierdzić, czy mają do czynienia z fachowcem czy oszustem. Jedynie wówczas pod pełną kontrolą pracowników umożliwiany jest dostęp do celów naukowych, z tym że w większości przypadków odbywa się to przy użyciu faksymile bądź mikrofilmów. Najcenniejszych zabytków nie udostępniają prawie nikomu, tym bardziej iż wysokiej jakości kopie cyfrowe są powszechnie dostępne na stronach internetowych uczelni. Ochrona obiektów ze zbiorów specjalnych jest jednym z najważniejszych statutowych zobowiązań Uniwersytetu i Biblioteki Jagiellońskiej. Władze uczelni wychodzą z założenia iż są zbiory specjalne najważniejszym dziedzictwem kultury narodu a ich zachowanie dla przyszłych pokoleń jest sprawą kluczową. Dzięki rozwojowi techniki bieżące badania naukowe można kontynuować w oparciu o archiwizacje cyfrowe lub technikę mikrofotografii. Uniwersytet obejmuje swoją troską tysiącletnią przeszłość narodu ale i przyszłość następnych stuleci, pragnąc przekazać możliwość obcowania ze skarbami pokoleniom które nadejdą. Stąd szczególna troska o skarby najcenniejsze.

W 2016 roku powstał na zlecenie Naczelnej Dyrekcji Archiwów Państwowych reportaż wideo w którym historyk sztuki dr Magdalena Łanuszka prezentuje wszystkie zabytki z II Listy Krajowej programu Pamięć Świata UNESCO. Jeden z odcinków poświęcony jest właśnie królewskiemu starodrukowi Frycza Modrzewskiego. Materiał jest powszechnie dostępny na stronach internetowych Archiwum Państwowego w Warszawie.

Obok Biblii Gutenberga (niemiecki egzemplarz na liście UNESCO) z Pelplina, De revolutionibus orbium coelestium (polski autograf na liście UNESCO) i pergaminowego Commune Incliti Poloniae regni privilegium z AGAD (od 2016r na liście UNESCO) jest królewski egzemplarz De Republica Emendanda jednym z najcenniejszych drukowanych woluminów w zbiorach polskich.

Odniesienia w kulturze

• Królowa Bona – polski serial telewizyjny z 1980. W rolę Andrzeja Frycza Modrzewskiego wcielił się Marek Kondrat.

Archiwizacje cyfrowe

Stare druki:

Pierwodruk. Nakładem Łazarza Andrysowicza w Krakowie [ post 26 VI - ante 31 VII ] 1551;

• COMMENTARIORVM DE REP. EMENDANDA LIBRI Quinque (...) 1551. Egzemplarz opatrzony własnoręcznym listem Andrzeja Frycza Modrzewskiego do króla Zygmunta Augusta. W zwierciadle okładziny górnej widnieje złoty królewski superekslibris z ukoronowanymi tarczami herbowymi Polski i Litwy. Wpisany na Listę Krajową programu Pamięć Świata UNESCO. Oddział Zbiorów Specjalnych - Biblioteka Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie.

oraz

• COMMENTARIORVM DE REP. EMENDANDA LIBRI Quinque (...) 1551. Zakład Narodowy im. Ossolińskich we Wrocławiu.
• COMMENTARIORVM DE REP. EMENDANDA LIBRI Quinque (...) 1551. Poważnie uszkodzony, niekompletny. Jedyny egzemplarz Biblioteki Narodowej Warszawie.

Wydanie drugie łacińskie a pierwsze pełne. Nakładem Johannesa Oporinusa w Bazylei 1554;

• ANDREÆ FRICII Modreuij Commentariorum de Republica emendanda Libri quinque (...) 1554. Zakład Narodowy im. Ossolińskich we Wrocławiu.
• ANDREÆ FRICII Modreuij Commentariorum de Republica emendanda Libri quinque (...) 1554. Bawarska Biblioteka Państwowa w Monachium.
• ANDREÆ FRICII Modreuij Commentariorum de Republica emendanda Libri quinque (...) 1554. Biblioteka Narodowa w Warszawie, Oddział w Nieborowie i Arkadii.
• ANDREÆ FRICII Modreuij Commentariorum de Republica emendanda Libri quinque (...) 1554. Biblioteka Książąt Czartoryskich – Muzeum Narodowe w Krakowie.

Wydanie trzecie, pierwsze niemieckie, wbrew tytułowi bez ksiąg O Kościele i O szkole. Przekład Wolfganga Wyssenburga. Nakładem Niclausa Brylingera w Bazylei 1557;

• Von Verbesserung des Gemeinen Nutz Fünff Bücher Andree Fritij Modreuij (...) 1557. Bawarska Biblioteka Państwowa w Monachium.

Wydanie czwarte, trzecie łacińskie, drugie pełne, jedyne uzupełnione. Nakładem Johannesa Oporinusa w Bazylei 1559;

• ANDREÆ FRICII Modreuij de Republica emendanda libri quinque, recogniti & aucti (...) 1559. Biblioteka Książąt Czartoryskich - Muzeum Narodowe w Krakowie.
• ANDREÆ FRICII Modreuij de Republica emendanda libri quinque, recogniti & aucti (...) 1559. Biblioteka Narodowa w Warszawie.
• ANDREÆ FRICII Modreuij de Republica emendanda libri quinque, recogniti & aucti (...) 1559. Biblioteka Narodowa w Rzymie.

Wydanie drugie polskie , pierwsze polskie tłumaczenie. Przekład Cypriana Bazylika. Nakładem Jana Karcana w Łosku 1577;

• Andrzeja Fricza Modrzewskiego O poprawie Rzeczypospolitej księgi czwore (...) 1577. Biblioteka Książąt Czartoryskich – Muzeum Narodowe w Krakowie.

Wydanie trzecie polskie, (~200 lat po poprzednim), w tłumaczeniu Cypriana Bazylika; Nakładem Dominika Aleksandrowicza w Wilnie 1770;

• ANDRZEJA FRYCZA MODRZEWSKIEGO o POPRAWIE RZECZYPOSPOLITEY KSIĘGI CZWORE (...). Biblioteka Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie.
• ANDRZEJA FRYCZA MODRZEWSKIEGO o POPRAWIE RZECZYPOSPOLITEY KSIĘGI CZWORE (...). Biblioteka Narodowa w Warszawie, Oddział w Nieborowie i Arkadii.

Wydania XIX wieczne:

Wydanie czwarte polskie, w tłumaczeniu Cypriana Bazylika; Nakładem Michała Dzikowskiego w Przemyślu 1857;

• BIBLIOTEKA POLSKA. (Odział Państwowy.) O POPRAWIE RZECZYPOSPOLITEJ ANDRZEJA FRYCZA MODRZEWSKIEGO (....). Biblioteka Narodowa w Warszawie.

Wydanie piąte polskie, w tłumaczeniu Cypriana Bazylika; Nakładem Stanisława Koźmiana w Krakowie 1867;

• PRZEGLĄD POLSKI ZESZYT XI (...) Frycz Modrzewski O poprawie Rzeczypospolitej. Biblioteka Narodowa w Warszawie.

Wydanie szóste polskie, w tłumaczeniu Cypriana Bazylika; Nakładem Adama Dominika Bartoszewicza i Mikołaja Biernackiego we Lwowie (1882);

• BIBLIOTEKA MRÓWKI T.156-160 ANDRZEJ FRYCZ MODRZEWSKI - O POPRAWIE RZECZYPOSPOLITEJ (...). Biblioteka Główna Uniwersytetu Pedagogicznego w Krakowie.

Wydania XX wieczne:

Wydanie siódme polskie, w tłumaczeniu Cypriana Bazylika; Nakładem Edwarda Wende i Ludwika Fiszera, w Warszawie 1914;

• ANDRZEJA FRYCZA MODRZEWSKIEGO O NAPRAWIE RZECZYPOSPOLITEJ (...). Biblioteka Narodowa w Warszawie.

Pierwsze polskie pełne; równoczesne w języku polskim i łacińskim. Nakładem Państwowego Instytutu Wydawniczego w Warszawie 1953-1963;

• Archiwizacja niedostępna, do uzupełnienia.

Linki zewnętrzne

• O poprawie Rzeczypospolitej w serwisie Wolne Lektury
• Andrzej Frycz Modrzewski na stronie staropolska.pl.
• Urszula Augustyniak, Andrzeja Frycza Modrzewskiego program naprawy społeczeństwa i państwa.
• Bezcenny starodruk z Biblioteki Jagiellońskiej trafi na listę UNESCO Pamięć Świata. Artykuł Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie.

• UNESCO Pamięć świata, dzieło Andrzeja Frycza Modrzewskiego. Alma mater 189 190, - miesięcznik Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie.
• eAlbum Nad Złoto Droższe, pozycja 36; LIBER DE ECCLESIA (Commentariorum de Republica emendanda liber IV, Kraków Łazarz Andrysowic 1550/1551) - publikacja Biblioteki Narodowej.
• Polski Komitet ds. UNESCO - Lista krajowa programu Pamięć Świata - UNESCO.pl.
• Uroczystość wpisania obiektów na Polską Listę Krajową programu UNESCO Pamięć Świata - Strona Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego.
• Polska Lista Krajowa Programu UNESCO "Pamięć Świata"- Strona Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej.
• Kraków: Skarbiec Biblioteki Jagiellońskiej

oraz

• O poprawie Rzeczypospolitej, II edycja Polskiej Listy Krajowej Programu UNESCO. Pamięć Polski - Pamięć świata. Historyk sztuki dr Magdalena Łanuszka przedstawia królewski egzemplarz De Republica emendanda. Reportaż wideo przygotowany na zlecenie Naczelnej Dyrekcji Archiwów Państwowych w Warszawie.