Ziemiaństwo: Różnice pomiędzy wersjami
[wersja nieprzejrzana] | [wersja przejrzana] |
→Ziemiaństwo w Polsce: źródła/przypisy |
|||
Linia 1: | Linia 1: | ||
[[Plik:The percentage of large private property in relation to the total area of the poviats of the Second Polish Republic in 1925.png|thumb|240px|Procent wielkiej własności prywatnej w stosunku do ogólnej powierzchni powiatów II Rzeczypospolitej w 1925 roku]] |
[[Plik:The percentage of large private property in relation to the total area of the poviats of the Second Polish Republic in 1925.png|thumb|240px|Procent wielkiej własności prywatnej w stosunku do ogólnej powierzchni powiatów II Rzeczypospolitej w 1925 roku]] |
||
[[Plik:Gutsbesitzern von Sanok (Galizien) 1848.jpg|thumb |
[[Plik:Gutsbesitzern von Sanok (Galizien) 1848.jpg|thumb|Ziemiaństwo polskie w [[Królestwo Galicji i Lodomerii|Galicji]] wznosi toast za [[Gwardia Narodowa (Galicja)|Gwardię Narodową]] podczas [[Wiosna Ludów|Wiosny Ludów]] w 1848]] |
||
[[Plik:Nagrobek BaczalDolny.JPG|thumb |
[[Plik:Nagrobek BaczalDolny.JPG|thumb|Nagrobek obywatelki ziemskiej, z XIX w.]] |
||
[[Plik:Powazki kw 173 (6).JPG|thumb |
[[Plik:Powazki kw 173 (6).JPG|thumb|Nagrobek ziemianina, z XX w.]] |
||
'''Ziemianie''' – [[warstwa społeczna]], w dawnych i współczesnych [[społeczeństwo|społeczeństwach]], posiadacze znacznych (wielkich i średnich) [[Majątek ziemski|majątków ziemskich]], zwykle obejmowanych drogą [[Dziedziczenie (prawo)|dziedziczenia]] (dziedzice), obywatele ziemscy. |
'''Ziemianie''' – [[warstwa społeczna]], w dawnych i współczesnych [[społeczeństwo|społeczeństwach]], posiadacze znacznych (wielkich i średnich) [[Majątek ziemski|majątków ziemskich]], zwykle obejmowanych drogą [[Dziedziczenie (prawo)|dziedziczenia]] (dziedzice), obywatele ziemscy. |
||
== Ziemiaństwo w Polsce == |
== Ziemiaństwo w Polsce == |
||
W [[język staropolski|języku staropolskim]] termin „ziemiaństwo” oznaczał [[szlachta|szlachtę]] zamieszkującą określoną [[Ziemia (administracja)|ziemię]], ale także wszystkich, którzy zajmowali się [[rolnictwo|rolnictwem]] – uprawiali [[Gleba|ziemię]] – (a więc również [[chłopi|chłopów]]). Tak szeroki zakres pojęcia był używany jeszcze do połowy |
W [[język staropolski|języku staropolskim]] termin „ziemiaństwo” oznaczał [[szlachta|szlachtę]] zamieszkującą określoną [[Ziemia (administracja)|ziemię]], ale także wszystkich, którzy zajmowali się [[rolnictwo|rolnictwem]] – uprawiali [[Gleba|ziemię]] – (a więc również [[chłopi|chłopów]]). Tak szeroki zakres pojęcia był używany jeszcze do połowy XIX w.<ref>{{cytuj stronę |url = http://biznes.pwn.pl/haslo/4001468/ziemianie.html |tytuł = ''Ziemianie'' w PWN Biznes |data dostępu = 2012-04-04}}</ref> Najczęściej jednak ''ziemianami'' nazywano szlachtę-posesjonatów. Od połowy XIX w. do ziemiaństwa zaliczano posiadaczy majątków powyżej 50 [[hektar|ha]]. Byli to najczęściej przedstawiciele dawnej [[Magnateria polska|magnaterii]] (często posiadający [[Tytuły szlacheckie|tytuły arystokratyczne]]) oraz średniej i drobnej szlachty. W II Rzeczpospolitej ziemiaństwo stanowiło 70 tysięczna grupę, w której rękach znajdowało się około 25% użytków rolnych i prawie 50% lasów. Przed wojną obszar ten zmniejszył się o około 1,9 mln ha, czyli o 20%. Nadal istniały olbrzymie ordynacje Radziwiłłów, Czartoryskich, Zamoyskich czy Potockich<ref>„Najnowsza historia Polski. 1914-1993”, Andrzej Albert, W-wa 1995.</ref>. |
||
<ref>"Najnowsza historia Polski. 1914-1993" , Andrzej Albert, W-wa 1995</ref> |
|||
W kresie okupacji 1939 |
W kresie okupacji 1939 – 1945 Niemcy, a po 17 września Związek Sowiecki, rozpoczęły planową likwidację najświatlejszej części społeczeństwa: profesorów uniwersytetów, ziemian, wyższych urzędników, księży i oficerów. Na terenach przyłączonych do Rzeszy Niemcy zagarnęli polskie majątki ziemskie usuwając, właścicieli, mordując i zamykając w obozach. Nakazali likwidację Związku Ziemian. Pięciu spośród siedmiu prezesów okręgów Związku Ziemian zostało przez Niemców zamordowanych. Ten sam los spotkał Prezesa Rady Naczelnej ZZ Adolfa Bnińskiego z Gułtów, byłego wojewodę poznańskiego i senatora RP. W lipcu 1941 roku został aresztowany przez Gestapo za odmowę podpisania odezwy niemieckiej do narodu polskiego w sprawie wspólnej akcji antyradzieckiej i w jesieni 1942 roku po torturach zamordowany. |
||
Na obszarze Generalnego Gubernatorstwa właściciele ziemscy (o ile nie byli w wojsku, oflagach lub nie zostali zamordowani) niemiecki okupant zostawiał w majątku, ustanawiając niemieckiego nadzorcę. Na terenach zagarniętych przez ZSRR NKWD likwidowało wszelkie gniazda polskiego ziemiaństwa, paląc dwory, niejednokrotnie razem z mieszkańcami (Szemetowszczyzna, Czombrów, Worończa). |
Na obszarze Generalnego Gubernatorstwa właściciele ziemscy (o ile nie byli w wojsku, oflagach lub nie zostali zamordowani) niemiecki okupant zostawiał w majątku, ustanawiając niemieckiego nadzorcę. Na terenach zagarniętych przez ZSRR NKWD likwidowało wszelkie gniazda polskiego ziemiaństwa, paląc dwory, niejednokrotnie razem z mieszkańcami (Szemetowszczyzna, Czombrów, Worończa). |
||
Linia 15: | Linia 14: | ||
Walka zbrojna polskiego podziemia – ZWZ, potem AK była, tak jak walka z zaborcami w wieku XIX, w dużej mierze oparta o bazę jaką stanowiło ziemiaństwo, ich dwory i pałace. |
Walka zbrojna polskiego podziemia – ZWZ, potem AK była, tak jak walka z zaborcami w wieku XIX, w dużej mierze oparta o bazę jaką stanowiło ziemiaństwo, ich dwory i pałace. |
||
6 września 1944 roku PKWN wydał „Dekret o reformie rolnej”, na podstawie którego pozbawiono majątków wszystkich właścicieli ziemskich w Polsce, bez odszkodowania. |
6 września 1944 roku PKWN wydał „Dekret o reformie rolnej”, na podstawie którego pozbawiono majątków wszystkich właścicieli ziemskich w Polsce, bez odszkodowania. Wraz z nieruchomościami konfiskacie podlegał cały inwentarz żywy, zasiewy oraz wszelkie ruchomości jak meble, obrazy, dzieła sztuki, książki i przedmioty użytku osobistego. 12 grudnia 1944 roku wydano dekret o upaństwowieniu lasów powyżej 25 ha. Oba dekrety, były niezgodne z obowiązującą wówczas konstytucją Rzeczypospolitej. |
||
Obecnie około 180 dworów w Polsce należy do osób prywatnych, |
Obecnie około 180 dworów w Polsce należy do osób prywatnych, w tym, jedynie 60 do potomków byłych właścicieli (część z nich w ruinie), sprzed II wojny światowej. Pozostałe to dwory kupione po 1990 roku i odremontowane na prywatne mieszkania. W około 30 dworach są muzea. Około 40 obiektów dworskich to pensjonaty, hotele i ośrodki konferencyjne, należące do firm lub osób prywatnych<ref>http://www.ziemianie.org.pl/dziedzictwo/tradycja-i-historia/.</ref>. |
||
=== Etos ziemiaństwa === |
|||
⚫ | Nośnikiem historycznej pamięci i współtwórcą kultury są rodziny ziemiańskie, a symbolem tego jest dwór ziemiański i duch, który tam panował. Odbudowa i ożywienie tego symbolu będzie znaczącą częścią naszego wkładu do kultury zjednoczonej Europy i jednym z naszych argumentów za uznaniem jej chrześcijańskich i narodowych korzeni.”<ref>{{Cytuj |autor = Janusz Gołaski |tytuł = Zarys programu rodzin ziemiańskich |data = Poznań, 2008.}}</ref> |
||
⚫ | |||
Polskie Towarzystwo Ziemiańskie walczy dziś o to by stalinowskie dekrety nie były wyznacznikiem porządku społecznego i prawa własności w Polsce oraz o to by włączyć potomków ziemian i ich energię płynącą z dumy rodowej o głęboko polskich i europejskich korzeniach, do budowy gospodarczej i kulturowej przyszłości Rzeczpospolitej. |
Polskie Towarzystwo Ziemiańskie walczy dziś o to by stalinowskie dekrety nie były wyznacznikiem porządku społecznego i prawa własności w Polsce oraz o to by włączyć potomków ziemian i ich energię płynącą z dumy rodowej o głęboko polskich i europejskich korzeniach, do budowy gospodarczej i kulturowej przyszłości Rzeczpospolitej. |
||
W wyniku przemian gospodarczych (np. [[rewolucja przemysłowa]]), społecznych ([[uwłaszczenie chłopów]]) i politycznych (represje po [[powstanie styczniowe|powstaniu styczniowym]]) do warstwy ziemiaństwa nie weszły liczne rzesze średniej i [[drobna szlachta|drobnej szlachty]] – część z nich zasiliła szeregi [[Inteligencja (społeczeństwo)|inteligencji]], część [[chłopi|schłopiała]]<ref>Por. Jolanta Sikorska-Kulesza, [http://otworzksiazke.pl/images/ksiazki/deklasacja_drobnej_szlachty_na_litwie_i_bialorusi_w_XIX_wieku/deklasacja_drobnej_szlachty_na_litwie_i_bialorusi_w_XIX_wieku.pdf Deklasacja drobnej szlachty na Litwie i Białorusi w XIX wieku]</ref>, a pewna grupa szlachty weszła w szeregi [[proletariat]]u [[Robotnik|robotniczego]]. Z drugiej strony zniesienie barier [[Stan (zbiorowość społeczna)|stanowych]] (takich jak na przykład [[Statut piotrkowski 1496]]) spowodowało, że w szeregach ziemiaństwa pojawili się także przedstawiciele [[burżuazja|burżuazji]], którzy przejmowali styl życia szlacheckich ziemian, nabywali tytuły arystokratyczne i wchodzili w koligacje z członkami rodów szlacheckich. Silne ziemiaństwo pozostało ważną grupą społeczną jeszcze w [[Historia Polski (1918–1939)|dwudziestoleciu międzywojennym]], zachowując w kontaktach prywatnych szlachecką tytulaturę. Na mocy [[konstytucja marcowa|konstytucji marcowej]] z 1921 roku państwo polskie zaprzestało uznawania przywilejów rodowych i stanowych. Jednak zwłaszcza na [[Kresy Wschodnie|Kresach Wschodnich]] zachowały się specyficzne stosunki stanowe. Znane były sytuacje typowe dla dawnej szlachty, jak np. całowanie „pana” |
W wyniku przemian gospodarczych (np. [[rewolucja przemysłowa]]), społecznych ([[uwłaszczenie chłopów]]) i politycznych (represje po [[powstanie styczniowe|powstaniu styczniowym]]) do warstwy ziemiaństwa nie weszły liczne rzesze średniej i [[drobna szlachta|drobnej szlachty]] – część z nich zasiliła szeregi [[Inteligencja (społeczeństwo)|inteligencji]], część [[chłopi|schłopiała]]<ref>Por. Jolanta Sikorska-Kulesza, [http://otworzksiazke.pl/images/ksiazki/deklasacja_drobnej_szlachty_na_litwie_i_bialorusi_w_XIX_wieku/deklasacja_drobnej_szlachty_na_litwie_i_bialorusi_w_XIX_wieku.pdf Deklasacja drobnej szlachty na Litwie i Białorusi w XIX wieku].</ref>, a pewna grupa szlachty weszła w szeregi [[proletariat]]u [[Robotnik|robotniczego]]. Z drugiej strony zniesienie barier [[Stan (zbiorowość społeczna)|stanowych]] (takich jak na przykład [[Statut piotrkowski 1496]]) spowodowało, że w szeregach ziemiaństwa pojawili się także przedstawiciele [[burżuazja|burżuazji]], którzy przejmowali styl życia szlacheckich ziemian, nabywali tytuły arystokratyczne i wchodzili w koligacje z członkami rodów szlacheckich. Silne ziemiaństwo pozostało ważną grupą społeczną jeszcze w [[Historia Polski (1918–1939)|dwudziestoleciu międzywojennym]], zachowując w kontaktach prywatnych szlachecką tytulaturę. Na mocy [[konstytucja marcowa|konstytucji marcowej]] z 1921 roku państwo polskie zaprzestało uznawania przywilejów rodowych i stanowych. Jednak zwłaszcza na [[Kresy Wschodnie|Kresach Wschodnich]] zachowały się specyficzne stosunki stanowe. Znane były sytuacje typowe dla dawnej szlachty, jak np. całowanie „pana” w rękę, odnoszenie się ziemian do pracowników (bez względu na ich wiek) na „Ty”, a w świadomości ludności wiejskiej zachował się stary, postfeudalny podział na „chłopów” i „panów”. Wytworzył się również swoisty zrost kulturowy, co można zilustrować chociażby przez przykład obecności samochodów obok powozów w bogatszych majątkach. |
||
Cechą szczególną tej warstwy jest dziedziczna przynależność oraz oparcie na własności ziemskiej, czyli posiadaniu i użytkowaniu ziemi (w [[epitafium|epitafiach]] spotyka się określenie „obywatel ziemski” mające świadczyć o [[szlachta|szlachectwie]] zmarłego). Ziemiaństwo wchodziło w skład [[System stanowy|systemu stanowego]] charakterystycznego dla społeczeństw [[feudalizm|feudalnych]]. |
Cechą szczególną tej warstwy jest dziedziczna przynależność oraz oparcie na własności ziemskiej, czyli posiadaniu i użytkowaniu ziemi (w [[epitafium|epitafiach]] spotyka się określenie „obywatel ziemski” mające świadczyć o [[szlachta|szlachectwie]] zmarłego). Ziemiaństwo wchodziło w skład [[System stanowy|systemu stanowego]] charakterystycznego dla społeczeństw [[feudalizm|feudalnych]]. |
||
Kres istnienia ziemiaństwa jako warstwy społecznej w Polsce położyła [[II wojna światowa]] i jej następstwa w postaci: przesiedleń, zmiany systemu polityczno-gospodarczego, utraty przez Polskę [[Kresy Wschodnie|Kresów Wschodnich]] oraz [[Reforma rolna w Polsce (1944)|reforma rolna]], w której ziemianie polscy stracili prawie wszystkie [[Majątek ziemski|majątki ziemskie]] o powierzchni przekraczającej 50 hektarów, otrzymując w zamian dożywotnie zaopatrzenie w wysokości pensji urzędniczej VI grupy. Ziemianie zasłużeni w walce z okupantem niemieckim otrzymywali wyższe zaopatrzenie<ref>Norbert Kołomejczyk, Bronisław Syzdek. ''Polska w latach |
Kres istnienia ziemiaństwa jako warstwy społecznej w Polsce położyła [[II wojna światowa]] i jej następstwa w postaci: przesiedleń, zmiany systemu polityczno-gospodarczego, utraty przez Polskę [[Kresy Wschodnie|Kresów Wschodnich]] oraz [[Reforma rolna w Polsce (1944)|reforma rolna]], w której ziemianie polscy stracili prawie wszystkie [[Majątek ziemski|majątki ziemskie]] o powierzchni przekraczającej 50 hektarów, otrzymując w zamian dożywotnie zaopatrzenie w wysokości pensji urzędniczej VI grupy. Ziemianie zasłużeni w walce z okupantem niemieckim otrzymywali wyższe zaopatrzenie<ref>Norbert Kołomejczyk, Bronisław Syzdek. ''Polska w latach 1944–1949''. Warszawa 1971, s. 48.</ref>. Ci ziemianie, którzy po [[1945 w polityce|1945]] r. nie emigrowali, a zdecydowali się na pozostanie w [[Polska Rzeczpospolita Ludowa|Polsce]], jako wrogowie [[Socjalizm w Polsce|ustroju socjalistycznego]] byli represjonowani i inwigilowani przez [[Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego|aparat bezpieczeństwa]]<ref>{{Cytuj |autor = Jarosław Durka |redaktor = Jarosław Durka |tytuł = Aparat bezpieczeństwa wobec ziemian wielkopolskich do 1957 roku |czasopismo = Zeszyty Kaliskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk |data = 2015 |issn = 1426-6547 |wolumin = Nr 15: Ziemiaństwo kaliskie, wielkopolskie i polskie w XIX i XX wieku |miejsce = Kalisz |wydawca = Kaliskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk |s = 204–226 |url = https://www.infona.pl/resource/bwmeta1.element.ID-ddb57b47-7af3-4a83-8f91-0fd9593f4606}}</ref>. |
||
Od 1989 roku ziemiaństwo polskie prowadzi aktywną walkę o poszanowanie prawa własności i zwrot majątków ziemskich lub (gdy jest to niemożliwe) uzyskanie odszkodowania. Na szczególną uwagę zasługuje próba podważenia [[dekret]]u [[Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego|PKWN]] z dn. 6 września 1944 jako aktu prawnie nieobowiązującego nawet w ówczesnym systemie legislacji<ref>[http://www.ptzkrakow.republika.pl/dekret_rolny.html PTZ w Krakowie, Dekret Rolny a prawo]</ref>. |
Od 1989 roku ziemiaństwo polskie prowadzi aktywną walkę o poszanowanie prawa własności i zwrot majątków ziemskich lub (gdy jest to niemożliwe) uzyskanie odszkodowania. Na szczególną uwagę zasługuje próba podważenia [[dekret]]u [[Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego|PKWN]] z dn. 6 września 1944 jako aktu prawnie nieobowiązującego nawet w ówczesnym systemie legislacji<ref>[http://www.ptzkrakow.republika.pl/dekret_rolny.html PTZ w Krakowie, Dekret Rolny a prawo].</ref>. |
||
== Ziemiaństwo w innych krajach == |
== Ziemiaństwo w innych krajach == |
||
Linia 46: | Linia 44: | ||
== Bibliografia == |
== Bibliografia == |
||
* A. Wójtowicz, |
* A. Wójtowicz, „Ród Petrykowskich, Linia kujawsko-mazowiecka”, Bytom 2008. |
||
* A. Wójtowicz, |
* A. Wójtowicz, „Ród Sulińskich, Linia sieradzko-mazowiecka”, Bytom 2009. |
||
* J. Żarnowski, ''Społeczeństwo II Rzeczypospolitej 1918-1939'', Warszawa 1973 |
* J. Żarnowski, ''Społeczeństwo II Rzeczypospolitej 1918-1939'', Warszawa 1973 |
||
* T. Chrzanowski, ''Dziedzictwo. Ziemianie polscy i ich udział w życiu narodu.'', Kraków, Znak, 1995 |
* T. Chrzanowski, ''Dziedzictwo. Ziemianie polscy i ich udział w życiu narodu.'', Kraków, Znak, 1995 |
||
* S. Rudnicki, |
* S. Rudnicki, „Ziemiaństwo polskie XX wieku”, Warszawa 1996 |
||
* A. Kwilecki, |
* A. Kwilecki, „Ziemiaństwo wielkopolskie”, Warszawa 1998 |
||
* W. Roszkowski, |
* W. Roszkowski, „Gospodarcza rola większej prywatnej własności w Polsce 1918-1939”, Warszawa 1986 |
||
* T. Piekarski, |
* T. Piekarski, „Ziemiaństwo Mazowsza Płockiego w latach 1918–1939”, Poznań 2013 |
||
* J. Durka, |
* J. Durka, „Aparat bezpieczeństwa wobec ziemian wielkopolskich do 1957 roku”, [https://www.academia.edu/27286061/Zeszyty_Kaliskiego_Towarzystwa_Przyjaci%C3%B3%C5%82_Nauk_Nr_15_Ziemia%C5%84stwo_kaliskie_wielkopolskie_i_polskie_w_XIX_i_XX_wieku „Zeszyty Kaliskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk” 2015, nr 15: Ziemiaństwo kaliskie, wielkopolskie i polskie w XIX i XX wieku], red. J. Durka, Kalisz: Kaliskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk, s. 204–226, ISSN 1426-6547. |
||
== Linki zewnętrzne == |
== Linki zewnętrzne == |
||
* [http://www.elo.org/ European |
* [http://www.elo.org/ European Landowners’ Organization] |
||
* [http://www.dwory.cal24.pl/ Dwory i rezydencje szlacheckie] |
* [http://www.dwory.cal24.pl/ Dwory i rezydencje szlacheckie] |
||
* [http://www.ziemianie.org.pl/ Polskie Towarzystwo Ziemiańskie] |
* [http://www.ziemianie.org.pl/ Polskie Towarzystwo Ziemiańskie] |
||
* {{cytuj stronę|url=http://www.rdc.pl/podcast/losiowisko-czas-ziemianstwa-2/|tytuł=Łosiowisko: „Czas ziemiaństwa”|data |
* {{cytuj stronę |url = http://www.rdc.pl/podcast/losiowisko-czas-ziemianstwa-2/ |tytuł = Łosiowisko: „Czas ziemiaństwa” |data = 2017-12-17 |opublikowany = rdc.pl |data dostępu = 2017-12-17}} |
||
[[Kategoria:Ziemiaństwo| ]] |
[[Kategoria:Ziemiaństwo| ]] |
Wersja z 02:40, 6 gru 2020
Ziemianie – warstwa społeczna, w dawnych i współczesnych społeczeństwach, posiadacze znacznych (wielkich i średnich) majątków ziemskich, zwykle obejmowanych drogą dziedziczenia (dziedzice), obywatele ziemscy.
Ziemiaństwo w Polsce
W języku staropolskim termin „ziemiaństwo” oznaczał szlachtę zamieszkującą określoną ziemię, ale także wszystkich, którzy zajmowali się rolnictwem – uprawiali ziemię – (a więc również chłopów). Tak szeroki zakres pojęcia był używany jeszcze do połowy XIX w.[1] Najczęściej jednak ziemianami nazywano szlachtę-posesjonatów. Od połowy XIX w. do ziemiaństwa zaliczano posiadaczy majątków powyżej 50 ha. Byli to najczęściej przedstawiciele dawnej magnaterii (często posiadający tytuły arystokratyczne) oraz średniej i drobnej szlachty. W II Rzeczpospolitej ziemiaństwo stanowiło 70 tysięczna grupę, w której rękach znajdowało się około 25% użytków rolnych i prawie 50% lasów. Przed wojną obszar ten zmniejszył się o około 1,9 mln ha, czyli o 20%. Nadal istniały olbrzymie ordynacje Radziwiłłów, Czartoryskich, Zamoyskich czy Potockich[2].
W kresie okupacji 1939 – 1945 Niemcy, a po 17 września Związek Sowiecki, rozpoczęły planową likwidację najświatlejszej części społeczeństwa: profesorów uniwersytetów, ziemian, wyższych urzędników, księży i oficerów. Na terenach przyłączonych do Rzeszy Niemcy zagarnęli polskie majątki ziemskie usuwając, właścicieli, mordując i zamykając w obozach. Nakazali likwidację Związku Ziemian. Pięciu spośród siedmiu prezesów okręgów Związku Ziemian zostało przez Niemców zamordowanych. Ten sam los spotkał Prezesa Rady Naczelnej ZZ Adolfa Bnińskiego z Gułtów, byłego wojewodę poznańskiego i senatora RP. W lipcu 1941 roku został aresztowany przez Gestapo za odmowę podpisania odezwy niemieckiej do narodu polskiego w sprawie wspólnej akcji antyradzieckiej i w jesieni 1942 roku po torturach zamordowany.
Na obszarze Generalnego Gubernatorstwa właściciele ziemscy (o ile nie byli w wojsku, oflagach lub nie zostali zamordowani) niemiecki okupant zostawiał w majątku, ustanawiając niemieckiego nadzorcę. Na terenach zagarniętych przez ZSRR NKWD likwidowało wszelkie gniazda polskiego ziemiaństwa, paląc dwory, niejednokrotnie razem z mieszkańcami (Szemetowszczyzna, Czombrów, Worończa).
Walka zbrojna polskiego podziemia – ZWZ, potem AK była, tak jak walka z zaborcami w wieku XIX, w dużej mierze oparta o bazę jaką stanowiło ziemiaństwo, ich dwory i pałace.
6 września 1944 roku PKWN wydał „Dekret o reformie rolnej”, na podstawie którego pozbawiono majątków wszystkich właścicieli ziemskich w Polsce, bez odszkodowania. Wraz z nieruchomościami konfiskacie podlegał cały inwentarz żywy, zasiewy oraz wszelkie ruchomości jak meble, obrazy, dzieła sztuki, książki i przedmioty użytku osobistego. 12 grudnia 1944 roku wydano dekret o upaństwowieniu lasów powyżej 25 ha. Oba dekrety, były niezgodne z obowiązującą wówczas konstytucją Rzeczypospolitej. Obecnie około 180 dworów w Polsce należy do osób prywatnych, w tym, jedynie 60 do potomków byłych właścicieli (część z nich w ruinie), sprzed II wojny światowej. Pozostałe to dwory kupione po 1990 roku i odremontowane na prywatne mieszkania. W około 30 dworach są muzea. Około 40 obiektów dworskich to pensjonaty, hotele i ośrodki konferencyjne, należące do firm lub osób prywatnych[3].
Etos ziemiaństwa
Nośnikiem historycznej pamięci i współtwórcą kultury są rodziny ziemiańskie, a symbolem tego jest dwór ziemiański i duch, który tam panował. Odbudowa i ożywienie tego symbolu będzie znaczącą częścią naszego wkładu do kultury zjednoczonej Europy i jednym z naszych argumentów za uznaniem jej chrześcijańskich i narodowych korzeni.”[4]
Polskie Towarzystwo Ziemiańskie walczy dziś o to by stalinowskie dekrety nie były wyznacznikiem porządku społecznego i prawa własności w Polsce oraz o to by włączyć potomków ziemian i ich energię płynącą z dumy rodowej o głęboko polskich i europejskich korzeniach, do budowy gospodarczej i kulturowej przyszłości Rzeczpospolitej.
W wyniku przemian gospodarczych (np. rewolucja przemysłowa), społecznych (uwłaszczenie chłopów) i politycznych (represje po powstaniu styczniowym) do warstwy ziemiaństwa nie weszły liczne rzesze średniej i drobnej szlachty – część z nich zasiliła szeregi inteligencji, część schłopiała[5], a pewna grupa szlachty weszła w szeregi proletariatu robotniczego. Z drugiej strony zniesienie barier stanowych (takich jak na przykład Statut piotrkowski 1496) spowodowało, że w szeregach ziemiaństwa pojawili się także przedstawiciele burżuazji, którzy przejmowali styl życia szlacheckich ziemian, nabywali tytuły arystokratyczne i wchodzili w koligacje z członkami rodów szlacheckich. Silne ziemiaństwo pozostało ważną grupą społeczną jeszcze w dwudziestoleciu międzywojennym, zachowując w kontaktach prywatnych szlachecką tytulaturę. Na mocy konstytucji marcowej z 1921 roku państwo polskie zaprzestało uznawania przywilejów rodowych i stanowych. Jednak zwłaszcza na Kresach Wschodnich zachowały się specyficzne stosunki stanowe. Znane były sytuacje typowe dla dawnej szlachty, jak np. całowanie „pana” w rękę, odnoszenie się ziemian do pracowników (bez względu na ich wiek) na „Ty”, a w świadomości ludności wiejskiej zachował się stary, postfeudalny podział na „chłopów” i „panów”. Wytworzył się również swoisty zrost kulturowy, co można zilustrować chociażby przez przykład obecności samochodów obok powozów w bogatszych majątkach.
Cechą szczególną tej warstwy jest dziedziczna przynależność oraz oparcie na własności ziemskiej, czyli posiadaniu i użytkowaniu ziemi (w epitafiach spotyka się określenie „obywatel ziemski” mające świadczyć o szlachectwie zmarłego). Ziemiaństwo wchodziło w skład systemu stanowego charakterystycznego dla społeczeństw feudalnych.
Kres istnienia ziemiaństwa jako warstwy społecznej w Polsce położyła II wojna światowa i jej następstwa w postaci: przesiedleń, zmiany systemu polityczno-gospodarczego, utraty przez Polskę Kresów Wschodnich oraz reforma rolna, w której ziemianie polscy stracili prawie wszystkie majątki ziemskie o powierzchni przekraczającej 50 hektarów, otrzymując w zamian dożywotnie zaopatrzenie w wysokości pensji urzędniczej VI grupy. Ziemianie zasłużeni w walce z okupantem niemieckim otrzymywali wyższe zaopatrzenie[6]. Ci ziemianie, którzy po 1945 r. nie emigrowali, a zdecydowali się na pozostanie w Polsce, jako wrogowie ustroju socjalistycznego byli represjonowani i inwigilowani przez aparat bezpieczeństwa[7].
Od 1989 roku ziemiaństwo polskie prowadzi aktywną walkę o poszanowanie prawa własności i zwrot majątków ziemskich lub (gdy jest to niemożliwe) uzyskanie odszkodowania. Na szczególną uwagę zasługuje próba podważenia dekretu PKWN z dn. 6 września 1944 jako aktu prawnie nieobowiązującego nawet w ówczesnym systemie legislacji[8].
Ziemiaństwo w innych krajach
Obecnie ziemiaństwo jest bardzo silną warstwą społeczną w Wielkiej Brytanii oraz w znacznym stopniu w Europie Zachodniej (szczególnie we Francji, Hiszpanii oraz Niemczech).
Zobacz też
- szlachta w Polsce
- arystokracja
- dobra rycerskie
- Towarzystwo Rolnicze w Królestwie Polskim
- Towarzystwo Kredytowe Ziemskie w Królestwie Polskim
Przypisy
- ↑ Ziemianie w PWN Biznes. [dostęp 2012-04-04].
- ↑ „Najnowsza historia Polski. 1914-1993”, Andrzej Albert, W-wa 1995.
- ↑ http://www.ziemianie.org.pl/dziedzictwo/tradycja-i-historia/.
- ↑ Janusz Gołaski , Zarys programu rodzin ziemiańskich, 2008 .
- ↑ Por. Jolanta Sikorska-Kulesza, Deklasacja drobnej szlachty na Litwie i Białorusi w XIX wieku.
- ↑ Norbert Kołomejczyk, Bronisław Syzdek. Polska w latach 1944–1949. Warszawa 1971, s. 48.
- ↑ Jarosław Durka , Aparat bezpieczeństwa wobec ziemian wielkopolskich do 1957 roku, Jarosław Durka (red.), „Zeszyty Kaliskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk”, Nr 15: Ziemiaństwo kaliskie, wielkopolskie i polskie w XIX i XX wieku, Kalisz: Kaliskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk, 2015, s. 204–226, ISSN 1426-6547 .
- ↑ PTZ w Krakowie, Dekret Rolny a prawo.
Bibliografia
- A. Wójtowicz, „Ród Petrykowskich, Linia kujawsko-mazowiecka”, Bytom 2008.
- A. Wójtowicz, „Ród Sulińskich, Linia sieradzko-mazowiecka”, Bytom 2009.
- J. Żarnowski, Społeczeństwo II Rzeczypospolitej 1918-1939, Warszawa 1973
- T. Chrzanowski, Dziedzictwo. Ziemianie polscy i ich udział w życiu narodu., Kraków, Znak, 1995
- S. Rudnicki, „Ziemiaństwo polskie XX wieku”, Warszawa 1996
- A. Kwilecki, „Ziemiaństwo wielkopolskie”, Warszawa 1998
- W. Roszkowski, „Gospodarcza rola większej prywatnej własności w Polsce 1918-1939”, Warszawa 1986
- T. Piekarski, „Ziemiaństwo Mazowsza Płockiego w latach 1918–1939”, Poznań 2013
- J. Durka, „Aparat bezpieczeństwa wobec ziemian wielkopolskich do 1957 roku”, „Zeszyty Kaliskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk” 2015, nr 15: Ziemiaństwo kaliskie, wielkopolskie i polskie w XIX i XX wieku, red. J. Durka, Kalisz: Kaliskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk, s. 204–226, ISSN 1426-6547.
Linki zewnętrzne
- European Landowners’ Organization
- Dwory i rezydencje szlacheckie
- Polskie Towarzystwo Ziemiańskie
- Łosiowisko: „Czas ziemiaństwa”. rdc.pl, 2017-12-17. [dostęp 2017-12-17].