Alpy: Różnice pomiędzy wersjami
[wersja przejrzana] | [wersja przejrzana] |
+uwaga |
źródła/przypisy, szablon |
||
Linia 92: | Linia 92: | ||
* Alpi Centrali (pol. ''środkowe) |
* Alpi Centrali (pol. ''środkowe) |
||
* Alpi Orientali (pol. ''wschodnie){{u|KSNG_PdA}} |
* Alpi Orientali (pol. ''wschodnie){{u|KSNG_PdA}} |
||
[[Plik:SOIUSA-Alpi Occidentali.png|thumb|Podział [[Alpy Zachodnie|Alp Zachodnich]] na pasma (według [[Suddivisione Orografica Internazionale Unificata del Sistema Alpino|SOIUSA]])]] |
[[Plik:SOIUSA-Alpi Occidentali.png|thumb|Podział [[Alpy Zachodnie|Alp Zachodnich]] na pasma (według [[Suddivisione Orografica Internazionale Unificata del Sistema Alpino|SOIUSA]])]] |
||
Linia 110: | Linia 109: | ||
==== Podział [[Alpy Wschodnie|Alp Wschodnich]] według [[Alpenvereinseinteilung der Ostalpen|AVE]] ==== |
==== Podział [[Alpy Wschodnie|Alp Wschodnich]] według [[Alpenvereinseinteilung der Ostalpen|AVE]] ==== |
||
{{ombox |
|||
| typ = wiadomość |
|||
| grafika = {{ikona|komentarz}} |
|||
| tekst = Nie uwzględnia całego obszaru Alp. |
|||
}} |
|||
{{Osobny artykuł|Alpenvereinseinteilung der Ostalpen}} |
{{Osobny artykuł|Alpenvereinseinteilung der Ostalpen}} |
||
* Nördliche Ostalpen |
* Nördliche Ostalpen |
||
Linia 165: | Linia 169: | ||
|SOIUSA= Według klasyfikacji [[Suddivisione Orografica Internazionale Unificata del Sistema Alpino|SOIUSA]].{{r|SOIUSA}} |
|SOIUSA= Według klasyfikacji [[Suddivisione Orografica Internazionale Unificata del Sistema Alpino|SOIUSA]].{{r|SOIUSA}} |
||
|Monako= Żaden fragment [[Monako]] nie leży ponad 300 m n.p.m., czyli nie znajduje się na obszarze górskim. Klasyfikacja [[Partizione delle Alpi]] włączała południową część Prowansji i Monako do Alp, ale spotykało się to z krytyką, np. Marazziego.{{r|SOIUSA}} |
|Monako= Żaden fragment [[Monako]] nie leży ponad 300 m n.p.m., czyli nie znajduje się na obszarze górskim. Klasyfikacja [[Partizione delle Alpi]] włączała południową część Prowansji i Monako do Alp, ale spotykało się to z krytyką, np. Marazziego.{{r|SOIUSA}} |
||
|KSNG_PdA= Brak polskich egzonimów. W ''Urzędowym wykazie polskich nazw geograficznych świata'' [[KSNG]] nie podaje polskiego egzonimu dla ''Alpi Centrali'', zatem nie można twierdzić, że wymienione tamże polskie egzonimy: Alpy Zachodnie (dla wł. Alpi Occidentali) oraz Alpy Wschodnie (dla wł. Alpi Orientali) mogą być dopuszczalnymi tłumaczeniami nazw włoskich jedynie dwu z trzech części Alp uwzględnionych w tym podziale. |
|KSNG_PdA= Brak polskich egzonimów. W ''Urzędowym wykazie polskich nazw geograficznych świata'' [[KSNG]] nie podaje polskiego egzonimu dla ''Alpi Centrali''{{r|KSNG_IT}}, zatem nie można twierdzić, że wymienione tamże polskie egzonimy: Alpy Zachodnie (dla wł. Alpi Occidentali) oraz Alpy Wschodnie (dla wł. Alpi Orientali) mogą być dopuszczalnymi tłumaczeniami nazw włoskich jedynie dwu z trzech części Alp uwzględnionych w tym podziale. |
||
}} |
}} |
||
Linia 176: | Linia 180: | ||
|mapCH Valle San Giacomo={{cytuj stronę| url = https://map.geo.admin.ch/?lang=de&topic=ech&bgLayer=ch.swisstopo.pixelkarte-farbe&layers=ch.swisstopo.zeitreihen,ch.bfs.gebaeude_wohnungs_register,ch.bav.haltestellen-oev,ch.swisstopo.swisstlm3d-wanderwege&layers_visibility=false,false,false,false&layers_timestamp=18641231,,,&E=2744401.86&N=1141605.16&zoom=4 | tytuł = Karten der Schweiz - Schweizerische Eidgenossenschaft - ''map.geo.admin.ch'' | autor = ''Bundesamt für Landestopografie'' | data dostępu = 2019-07-20}} |
|mapCH Valle San Giacomo={{cytuj stronę| url = https://map.geo.admin.ch/?lang=de&topic=ech&bgLayer=ch.swisstopo.pixelkarte-farbe&layers=ch.swisstopo.zeitreihen,ch.bfs.gebaeude_wohnungs_register,ch.bav.haltestellen-oev,ch.swisstopo.swisstlm3d-wanderwege&layers_visibility=false,false,false,false&layers_timestamp=18641231,,,&E=2744401.86&N=1141605.16&zoom=4 | tytuł = Karten der Schweiz - Schweizerische Eidgenossenschaft - ''map.geo.admin.ch'' | autor = ''Bundesamt für Landestopografie'' | data dostępu = 2019-07-20}} |
||
|SOIUSA={{cytuj stronę| url = http://www.fioridimontagna.it/it/soiusa/Artic-11p-AtlOrAlpi-SOIUSA.pdf | tytuł = La “Suddivisione orografica internazionale unificata del Sistema Alpino” (SOIUSA) | opublikowany = Fioridimontagna.it | autor = Sergio Marazzi | język = it | data dostępu = 2019-07-20}} |
|SOIUSA={{cytuj stronę| url = http://www.fioridimontagna.it/it/soiusa/Artic-11p-AtlOrAlpi-SOIUSA.pdf | tytuł = La “Suddivisione orografica internazionale unificata del Sistema Alpino” (SOIUSA) | opublikowany = Fioridimontagna.it | autor = Sergio Marazzi | język = it | data dostępu = 2019-07-20}} |
||
|KSNG_IT={{cytuj stronę| url = http://ksng.gugik.gov.pl/wpngs.php | tytuł = Urzędowy wykaz polskich nazw geograficznych świata (wydanie 2, 2019), ss. 361 i 362; Komisja Standaryzacji Nazw Geograficznych poza Granicami Rzeczypospolitej Polskiej przy Głównym Geodecie Kraju, Warszawa, 2019 | data dostępu = 2021-02-11| autor = }} |
|||
}} |
}} |
||
Wersja z 09:13, 11 lut 2021
Ten artykuł od 2017-11 wymaga zweryfikowania podanych informacji. |
Matterhorn | |
Kontynent | |
---|---|
Państwo |
Francja |
Najwyższy szczyt |
Mont Blanc |
Długość |
1200 km |
Powierzchnia |
220 tys. km² |
Położenie na mapie Europy | |
46°34′41″N 8°36′54″E/46,578056 8,615000 |
Alpy (fr. Alpes, niem. Alpen, wł. Alpi, słoweń. Alpe, ret. Alps, łac. Alpes) – najwyższy łańcuch górski Europy, ciągnący się łukiem od wybrzeża Morza Śródziemnego w okolicy Savony po dolinę Dunaju w okolicach Wiednia. Łańcuch ma długość około 1200 km, szerokość od 150 do 250 km i zajmuje powierzchnię około 220 tys. km².
Grań główna Alp biegnie od przełęczy Bocchetta di Altare (dawna nazwa: Colle di Cadibona), która oddziela Alpy od Apeninów[a][2], najpierw w kierunku południowo-zachodnim, następnie północno-zachodnim, północnym i na najdłuższym odcinku w kierunku północno-wschodnim aż do Höflein an der Donau na północnym skraju Lasu Wiedeńskiego.
Najwyższym szczytem Alp, a zarazem całej Europy, jest położony na granicy francusko-włoskiej Mont Blanc (wł. Monte Bianco). Wznosi się na wysokość 4808[1] m n.p.m.
Alpy położone są na terytorium kilku państw europejskich, są to[a] od południowego zachodu: Francja, Monako, Włochy, Szwajcaria, Liechtenstein, Niemcy, Austria, Słowenia, Węgry[b]. Niektóre z nich, w których Alpy zajmują znaczącą część terytorium, nazywane są często alpejskimi.
Nazwa
Pochodzenie nazwy jest niepewne, niektórzy wiążą ją z celtyckim rdzeniem alb, oznaczającym „wysokość”, inni natomiast wskazują na łaciński przymiotnik albus – „biały”, co miało odnosić się do ośnieżonych szczytów Alp. Ta druga hipoteza jest wątpliwa, zważywszy, że na terenie całego łańcucha określenie „alp” odnosi się do wysokogórskich pastwisk (w Polsce nazywanych halami), a nie do szczytów górskich.
Geologia
Alpy zostały wypiętrzone w orogenezie alpejskiej jako część większego systemu górskiego – łańcucha alpejsko-himalajskiego. Alpy mają budowę fałdowo-płaszczowinową. W krajobrazie wysokogórskim dominują strzeliste szczyty, kotły polodowcowe oraz doliny U-kształtne.
Klimat
Alpy leżą na pograniczu dwóch stref klimatycznych. Skłon zachodni i północny pozostaje pod wpływem klimatu umiarkowanego, skłon południowy – podzwrotnikowego. Średnia temperatura lipca u podnóży gór wynosi od +8 °C w Alpach Nadmorskich, do -2 °C w Alpach Austriackich i od +19 °C na północnym skłonie do +24 °C na południu. Temperatura obniża się stopniowo wraz ze wzrostem wysokości.
Najwięcej opadów otrzymują Alpy Zachodnie – do 4000 mm rocznie, Alpy Wschodnie ok. 2500-3000 mm, najniższe opady (poniżej 500 mm) notowane są w wewnętrznych kotlinach Alp Wschodnich. Charakterystycznym zjawiskiem są silne, ciepłe wiatry fenowe. Alpy są obszarem źródłowym wielu rzek Europy Zachodniej. Biorą tu swój początek: Adyga, Pad i większość jego dopływów (m.in.: Ticino, Adda, Oglio), Rodan i jego dopływy (Durance i Isère), Ren i jego dopływ Aare oraz wiele rzek dorzecza Dunaju (m.in.: Lech, Inn, Salzach, Aniza, Raba, Mura, Drawa i Sawa). Szerokie, wychodzące na przedpole Alp doliny wypełniają miejscami rozległe polodowcowe jeziora, m.in.: Genewskie, Czterech Kantonów, Bodeńskie, Garda, Como i Maggiore.
Fauna
Ssaki:
- kozica północna
- koziorożec alpejski
- zając bielak
- polnik śnieżny
- niedźwiedź brunatny
- świstak alpejski
Ptaki:
Płazy:
Ochrona
Dużo endemicznych gatunków roślin i zwierząt. Stworzono wiele parków narodowych i rezerwatów.
Podział
|
Ta sekcja od 2019-07 może zawierać twórczość własną lub niezweryfikowane informacje. |
Tę sekcję należy dopracować |
Podział geograficzny
W podstawowym podziale wyróżnia się dwie[a] części: wyższe Alpy Zachodnie oraz niższe Alpy Wschodnie. Granica przebiega obniżeniem Jeziora Bodeńskiego, doliną górnego Renu, przełęczą Splügen i doliną Valle San Giacomo[3][4][5], aż do jeziora Lago di Como.
Tak przyjęty podział na Alpy Wschodnie i Alpy Zachodnie nie jest kwestią arbitralnych ustaleń, lecz posiada istotne uzasadnienie w odmienności geologicznej budowy Alp Wschodnich i Alp Zachodnich.[potrzebny przypis]
Podział geologiczny
Ponadto, zwłaszcza w Alpach Wschodnich, na podstawie budowy geologicznej wyróżnia się:
- starsze Alpy Centralne (niem. Zentralalpen) zbudowane ze starych skał metamorficznych (gnejsy, łupki krystaliczne, łupki fyllitowe) pociętych intruzjami granodiorytowymi, tonalitowymi i riolitowymi oraz pokrytych fragmentarycznie mezozoicznymi skałami osadowymi (głównie wapienie),
- młodsze Alpy Wapienne (niem. Kalkalpen) zbudowane z trzeciorzędowych skał osadowych (głównie wapienie i dolomity),
- najmłodsze Prealpy zbudowane z kredowych i trzeciorzędowych skał głównie fliszowych. Spotyka się też skały granitowe.
Podział na grupy górskie
Partizione delle Alpi
- Osobny artykuł:
- Alpi Occidentali (pol. zachodnie)
- Alpi Centrali (pol. środkowe)
- Alpi Orientali (pol. wschodnie)[c]
Podział Alp według SOIUSA
- Osobny artykuł:
- Alpi Occidentali (pol. Alpy Zachodnie)
- Alpi Sud-occidentali
- Alpi Nord-occidentali
- Alpi Orientali (Alpy Wschodnie)
- Alpi Centro-orientali (Alpy Centralne)
- Alpi Nord-orientali (Północne Alpy Wapienne)
- Alpi Sud-orientali (Południowe Alpy Wapienne)
Podział Alp Wschodnich według AVE
- Osobny artykuł:
- Nördliche Ostalpen
- Zentrale Ostalpen
- Südliche Ostalpen
- Westliche Ostalpen
Szczyty
Najwyższe
- Mont Blanc – 4808[1] m n.p.m.,
- Dufourspitze – 4634 m n.p.m.,
- Nordend – 4609 m n.p.m.,
- Zumsteinspitze – 4563 m n.p.m.,
- Signalkuppe – 4554 m n.p.m.,
- Dom – 4545 m n.p.m.,
- Liskamm – 4527 m n.p.m.,
- Weisshorn – 4506 m n.p.m.,
- Täschhorn – 4491 m n.p.m.,
- Matterhorn – 4478 m n.p.m.,
Najwybitniejsze
Najbardziej znaczące dla wspinaczki
Przełęcze
- Col Major – 4730 m n.p.m. (najwyższa przełęcz Europy),
- Sesiajoch – 4424 m n.p.m.,
- Col de la Brenva – 4333 m n.p.m.,
- Domjoch – 4286 m n.p.m.,
- Lysjoch – 4277 m n.p.m.,
- Mischabeljoch – 3856 m n.p.m.,
- Alphubel Pass – 3802 m n.p.m.,
- Adler Pass – 3798 m n.p.m.,
- Moming Pass – 3745 m n.p.m.,
- Schwarztor – 3741 m n.p.m.,
- Lauitor – 3700 m n.p.m.
Uwagi
- ↑ a b c Według klasyfikacji SOIUSA.[6]
- ↑ Żaden fragment Monako nie leży ponad 300 m n.p.m., czyli nie znajduje się na obszarze górskim. Klasyfikacja Partizione delle Alpi włączała południową część Prowansji i Monako do Alp, ale spotykało się to z krytyką, np. Marazziego.[6]
- ↑ Brak polskich egzonimów. W Urzędowym wykazie polskich nazw geograficznych świata KSNG nie podaje polskiego egzonimu dla Alpi Centrali[7], zatem nie można twierdzić, że wymienione tamże polskie egzonimy: Alpy Zachodnie (dla wł. Alpi Occidentali) oraz Alpy Wschodnie (dla wł. Alpi Orientali) mogą być dopuszczalnymi tłumaczeniami nazw włoskich jedynie dwu z trzech części Alp uwzględnionych w tym podziale.
Przypisy
- ↑ a b c Bundesamt für Landestopografie: Karten der Schweiz - Schweizerische Eidgenossenschaft - map.geo.admin.ch. [dostęp 2019-07-20].
- ↑ Sergio Marazzi: La “Suddivisione orografica internazionale unificata del Sistema Alpino” (SOIUSA). Fioridimontagna.it. s. 3. [dostęp 2017-11-17]. (wł.).
- ↑ Bundesamt für Landestopografie: Karten der Schweiz - Schweizerische Eidgenossenschaft - map.geo.admin.ch. [dostęp 2019-07-20].
- ↑ Główny Urząd Geodezji i Kartografii nie podaje polskiego egzonimu: Urzędowy wykaz polskich nazw geograficznych świata, s. 370; Komisja Standaryzacji Nazw Geograficznych poza Granicami Rzeczypospolitej Polskiej przy Głównym Geodecie Kraju, Warszawa, 2013. [dostęp 2019-07-20].
- ↑ Główny Urząd Geodezji i Kartografii: Urzędowy wykaz polskich nazw geograficznych świata, Przedmowa, s. XVIII; Komisja Standaryzacji Nazw Geograficznych poza Granicami Rzeczypospolitej Polskiej przy Głównym Geodecie Kraju, Warszawa, 2013. [dostęp 2019-07-20].
Niewymienienie danego obiektu jest jednoznaczne ze stwierdzeniem, że Komisja nie zaleca dla niego polskiej nazwy, nawet jeżeli taka spotykana jest w niektórych publikacjach.
- ↑ a b Sergio Marazzi: La “Suddivisione orografica internazionale unificata del Sistema Alpino” (SOIUSA). Fioridimontagna.it. [dostęp 2019-07-20]. (wł.).
- ↑ Urzędowy wykaz polskich nazw geograficznych świata (wydanie 2, 2019), ss. 361 i 362; Komisja Standaryzacji Nazw Geograficznych poza Granicami Rzeczypospolitej Polskiej przy Głównym Geodecie Kraju, Warszawa, 2019. [dostęp 2021-02-11].