Dżelada brunatna: Różnice pomiędzy wersjami
| [wersja przejrzana] | [wersja przejrzana] |
m Bot poprawia linki na https |
m MalarzBOT: regeneracja szablonu {{IUCN}} |
||
| Linia 75: | Linia 75: | ||
== Przypisy == |
== Przypisy == |
||
{{Przypisy| |
{{Przypisy| |
||
<ref name="iucn">{{IUCN |id = 21744|nazwa = Theropithecus gelada| |
<ref name="iucn">{{IUCN |id = 21744 |nazwa = Theropithecus gelada |autor = S. Gippoliti, A. Mekonnen, R. Burke, N. Nguyen, P.J. Fashing |iucn rok = 2015 |wersja = 2015-3 |data dostępu = 2015-10-10}}</ref> |
||
* <ref name="miiz">{{Cytuj książkę | autor = Włodzimierz Cichocki, Agnieszka Ważna, Jan Cichocki, Ewa Rajska, Artur Jasiński, Wiesław Bogdanowicz| tytuł = Polskie nazewnictwo ssaków świata | wydawca = Muzeum i Instytut Zoologii PAN | miejsce = Warszawa | rok = 2015 | isbn = 978-83-88147-15-9| strony = 48-49}}</ref> |
* <ref name="miiz">{{Cytuj książkę | autor = Włodzimierz Cichocki, Agnieszka Ważna, Jan Cichocki, Ewa Rajska, Artur Jasiński, Wiesław Bogdanowicz| tytuł = Polskie nazewnictwo ssaków świata | wydawca = Muzeum i Instytut Zoologii PAN | miejsce = Warszawa | rok = 2015 | isbn = 978-83-88147-15-9| strony = 48-49}}</ref> |
||
* <ref name="Ruppell">{{cytuj książkę| autor = E. Rüppell| tytuł = Neue Wirbelthiere zu der Fauna von Abyssinien gehörig|url = https://biodiversitylibrary.org/item/114234#page/17/mode/1up|rok = 1835-1840|wydawca = S. Schmerber|miejsce = Frankfurt nad Menem|wydanie = |isbn = |strony = 5|cytat = |język = de}}</ref> |
* <ref name="Ruppell">{{cytuj książkę| autor = E. Rüppell| tytuł = Neue Wirbelthiere zu der Fauna von Abyssinien gehörig|url = https://biodiversitylibrary.org/item/114234#page/17/mode/1up|rok = 1835-1840|wydawca = S. Schmerber|miejsce = Frankfurt nad Menem|wydanie = |isbn = |strony = 5|cytat = |język = de}}</ref> |
||
Wersja z 12:07, 13 lut 2021
| Theropithecus gelada[1] | |||
| (Rüppell, 1835) | |||
 Samiec | |||
| Systematyka | |||
| Domena | |||
|---|---|---|---|
| Królestwo | |||
| Typ | |||
| Podtyp | |||
| Gromada | |||
| Podgromada | |||
| Nadrząd | |||
| Rząd | |||
| Podrząd | |||
| Nadrodzina | |||
| Rodzina | |||
| Podrodzina | |||
| Rodzaj |
dżelada[a] | ||
| Gatunek |
dżelada brunatna | ||
| Podgatunki | |||
| |||
| Kategoria zagrożenia (CKGZ)[2] | |||
 | |||
| Zasięg występowania | |||
| |||
Dżelada brunatna[3], dżelada[4] (Theropithecus gelada) – gatunek ssaka z rodziny koczkodanowatych (Cercopithecidae), jedyny przedstawiciel rodzaju Theropithecus.
W anglojęzycznych źródłach określane czasami jako małpy o krwawiącym sercu[5].
Występowanie
Obecny zasięg występowania dżelady obejmuje wyżyny i góry północno-zachodniej Etiopii i Erytrei. Najliczniej występuje w Parku Narodowym Semien w Etiopii. Większość dżelad jest spotykana na wysokościach 2000-5000 m n.p.m. Dawniej były szeroko rozprzestrzenione w Afryce.
Systematyka
Taksonomia
Gatunek po raz pierwszy opisany naukowo przez E. Rüppella w 1835 roku pod nazwą Macacus gelada[6]. Jako miejsce typowe autor wskazał góry Semien w Etiopii[6]. Jedyny przedstawiciel rodzaju Theropithecus – dżelada[3], utworzonego przez I. Geoffroy Saint-Hilaire'a w 1843 roku[7].
Gatunek typowy: Macacus gelada Rüppell, 1835
Etymologia
Nazwa rodzajowa jest połączeniem słów z języka greckiego: θήρ thēr – „dzika bestia” oraz πίθηκος píthēkos – „małpa”. Epitet gatunkowy pochodzi od gelada, nazwy używanej przez ludy zamieszkujące Etiopię na określenie dżelady[8].
Habitat
Zamieszkuje skaliste i zakrzewione wąwozy górskie[4].
Wygląd
Długość głowy i tułowia ok. 70 cm, ogona ok. 50 cm. Sierść na grzbiecie ciemnobrązowa, na spodzie ciała jaśniejsza, szara lub szarawobiała. Otwory nosowe umiejscowione z boku nosa. Występuje charakterystyczne jasne obramowanie oczu. Ogon zakończony pędzlem[4]. Z przodu długie włosy tworzą rodzaj płaszcza, skóra na piersi i gardzieli nieowłosiona, czerwona, o zabarwieniu i wyglądzie zależnym od cyklu płciowego samicy. U samców twarz okolona długimi bokobrodami[4], występuje bujna grzywa.
Ekologia i rozród
Dżelady żywią się w 90% trawą[5], a przy jej niedoborze innymi roślinami, owocami i kwiatami. Poszukując pokarmu wspinają się w ciągu dnia na wysokość 3000 m, aż po granice śniegu, gdzie znajdują się górskie łąki[4]. Pokarm rozcierają zębami trzonowymi[5]. Żyją w grupach rodzinnych, które na czas żerowania łączą się w większe stada liczące do 70 osobników. Przewodnikami stada jest kilka starych samców, które w razie niebezpieczeństwa wydają ostrzegawcze szczeknięcia. Atakowane stado broniąc się obrzuca przeciwnika kamieniami[4]. Grupa rodzinna złożona jest z jednego samca i kilku samic z młodymi. Dżelady prowadzą naziemny i dzienny tryb życia, w nocy[4] śpią na skalnych półkach. Ciąża trwa 5-6 miesięcy. Młode rodzą się zwykle w czasie od lutego do kwietnia[4], dojrzałość płciową osiągają w wieku 5 lat[9]. Długość życia w warunkach naturalnych nie jest znana. W niewoli odnotowano osobnika, który żył ponad 30 lat.
Podgatunki
Dotychczas opisano dwa podgatunki dżelady[10]:
- T. gelada gelada – dżelada brunatna
- T. gelada obscurus – dżelada ciemna
Prawdopodobnie wzdłuż rzeki Uebi Szebelie istnieje jeszcze jeden, nieopisany naukowo podgatunek[2].
Zagrożenia
Gatunek był uważany za bliski zagrożeniu wyginięciem (dawna kategoria LR/nt w klasyfikacji IUCN), głównie z powodu polowań i ograniczania siedlisk. Obecnie nie jest tak liczny jak w latach 70. XX wieku, ale nadal dość szeroko rozprzestrzeniony i stosunkowo liczny.
Uwagi
- ↑ Theropithecus I. Geoffroy Saint-Hilaire, 1843.
Przypisy
- ↑ Theropithecus gelada, [w:] Integrated Taxonomic Information System (ang.).
- ↑ a b S. Gippoliti i inni, Theropithecus gelada, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species 2015, wersja 2015-3 [dostęp 2015-10-10] (ang.).
- ↑ a b Włodzimierz Cichocki, Agnieszka Ważna, Jan Cichocki, Ewa Rajska, Artur Jasiński, Wiesław Bogdanowicz: Polskie nazewnictwo ssaków świata. Warszawa: Muzeum i Instytut Zoologii PAN, 2015, s. 48-49. ISBN 978-83-88147-15-9.
- ↑ a b c d e f g h Kowalski i in. 1990 ↓, s. 60.
- ↑ a b c Redakcja, Łąki dla krwawiących serc. Piękny świat dla fascynujących małp [online], www.national-geographic.pl [dostęp 2017-06-04] (pol.).
- ↑ a b E. Rüppell: Neue Wirbelthiere zu der Fauna von Abyssinien gehörig. Frankfurt nad Menem: S. Schmerber, 1835-1840, s. 5. (niem.).
- ↑ I. Geoffroy Saint-Hilaire. Description des Mammifères nouveaux ou imparfaitement connus de la collection du Museum d'Histoire naturelle, et remarques sur la classification et les caractères des Mammifères. „Archives du Muséum d'Histoire Naturelle, Paris”. 2 (4), s. 576, 1841. (fr.).
- ↑ T. S. Palmer: Index Generum Mammalium: a List of the Genera and Families of Mammals. Waszyngton: Government Printing Office, 1904, s. 673, seria: North American Fauna. (ang.).
- ↑ Radosław Kożuszek. Gadatliwa bestia. „Wiedza i Życie”. Listopad 2018 nr 11 (1007), s. 42. Warszawa: Prószyński Media. ISSN 0137-8929.
- ↑ Wilson Don E. & Reeder DeeAnn M. (red.) Theropithecus gelada. w: Mammal Species of the World. A Taxonomic and Geographic Reference (Wyd. 3.) [on-line]. Johns Hopkins University Press, 2005. (ang.) [dostęp 2011-07-11]
Bibliografia
- Hiller, C.: Theropithecus gelada. (On-line), Animal Diversity Web, 2000. [dostęp 18 maja 2008]. (ang.).
- Wilson Don E. & Reeder DeeAnn M. (red.) Theropithecus gelada. w: Mammal Species of the World. A Taxonomic and Geographic Reference (Wyd. 3.) [on-line]. Johns Hopkins University Press, 2005. (ang.) [dostęp 2011-07-11]
- K. Kowalski, A. Krzanowski, H. Kubiak, G. Rzebik-Kowalska, L. Sych: Ssaki. Wyd. IV. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1991, seria: Mały słownik zoologiczny. ISBN 83-214-0637-8.
- Wielka Encyklopedia Przyrody : Ssaki. Warszawa: Wydawnictwo MUZA SA, 1997, s. 116. ISBN 83-7079-784-9.
- Zwierzęta : encyklopedia ilustrowana. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2005, s. 114. ISBN 83-01-14344-4.