Azja Zachodnia: Różnice pomiędzy wersjami

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
[wersja nieprzejrzana][wersja przejrzana]
Usunięta treść Dodana treść
poprawki
rev., WP:SK+ToS+mSI+Bn, drobne redakcyjne, drobne techniczne
Linia 1: Linia 1:
{{inne znaczenia||[[Azja Zachodnia (region fizycznogeograficzny)]]}}
{{inne znaczenia||[[Azja Zachodnia (region fizycznogeograficzny)]]}}
{{Obiekt geograficzny infobox
{{Obiekt geograficzny infobox
|nazwa = Azja Zachodnia
|nazwa = Azja Zachodnia
|inne nazwy = Azja Południowo-Zachodnia, Azja Przednia
|inne nazwy = Azja Południowo-Zachodnia, Azja Przednia
|grafika = [[Plik:Western Asia (orthographic projection).svg]]
|grafika = [[Plik:Western Asia (orthographic projection).svg]]
|opis grafiki = Mapa Azji Zachodniej
|opis grafiki = Mapa Azji Zachodniej
|państwo = {{flaga|GBR}} ''[[Akrotiri]]''*<br />{{państwo|GE-AB}}**<br />{{państwo|AFG}}<ref>Część terytorium położona na Wyżynie Irańskiej.</ref><br />{{flaga|SAU}} [[Arabia Saudyjska|Arabia S.]]<br />{{państwo|ARM}}<br />{{państwo|AZE}}<br />{{państwo|BHR}}<br />{{państwo|CYP}}<br />{{flaga|Cypr Północny}} [[Cypr Północny|Cypr Płn.]]**<br />{{państwo|EGY}}<ref>Półwysep Synaj.</ref><br />{{flaga|GBR}} ''[[Dhekelia]]''*<br />{{flaga|Górski Karabach}} [[Górski Karabach|G. Karabach]]**<br />{{państwo|GEO}}<br />{{państwo|IRQ}}<br />{{państwo|IRN}}<br />{{państwo|ISR}}<br />{{państwo|YEM}}<br />{{państwo|JOR}}<br />{{państwo|QAT}}<br />{{państwo|KWT}}<br />{{państwo|LBN}}<br />{{państwo|OMN}}<br />{{flaga|Osetia Południowa}} [[Osetia Południchuj na jehowych
|państwo = {{flaga|GBR}} ''[[Akrotiri]]''*<br />{{państwo|GE-AB}}**<br />{{państwo|AFG}}<ref>Część terytorium położona na Wyżynie Irańskiej.</ref><br />{{flaga|SAU}} [[Arabia Saudyjska|Arabia S.]]<br />{{państwo|ARM}}<br />{{państwo|AZE}}<br />{{państwo|BHR}}<br />{{państwo|CYP}}<br />{{flaga|Cypr Północny}} [[Cypr Północny|Cypr Płn.]]**<br />{{państwo|EGY}}<ref>Półwysep Synaj.</ref><br />{{flaga|GBR}} ''[[Dhekelia]]''*<br />{{flaga|Górski Karabach}} [[Górski Karabach|G. Karabach]]**<br />{{państwo|GEO}}<br />{{państwo|IRQ}}<br />{{państwo|IRN}}<br />{{państwo|ISR}}<br />{{państwo|YEM}}<br />{{państwo|JOR}}<br />{{państwo|QAT}}<br />{{państwo|KWT}}<br />{{państwo|LBN}}<br />{{państwo|OMN}}<br />{{flaga|Osetia Południowa}} [[Osetia Południowa|Osetia Płd.]]**<br />{{państwo|PAK}}<ref>Część terytorium położona na Wyżynie Irańskiej.</ref><br />{{flaga|Palestyna}} [[Autonomia Palestyńska|Palestyna]]**<br />{{państwo|SYR}}<br />{{państwo|TUR}}<ref>Bez europejskiej części państwa.</ref><br />{{flaga|Zjednoczone Emiraty Arabskie}} [[Zjednoczone Emiraty Arabskie|ZEA]]<br /><br />* – baza wojskowa<br />** – [[Państwa nieuznawane|nieuznawane]]
|powierzchnia = 6 465 309&nbsp;km²
owa|Osetia Płd.]]**<br />{{państwo|PAK}}<ref>Część terytorium położona na Wyżynie Irańskiej</ref><br />{{flaga|Palestyna}} [[Autonomia Palestyńska|Palestyna]]**<br />{{państwo|SYR}}<br />{{państwo|TUR}}<ref>Bez europejskiej części państwa.</ref><br />{{flaga|Zjednoczone Emiraty Arabskie}} [[Zjednoczone Emiraty Arabskie|ZEA]]<br /><br /> * - baza wojskowa<br />** - [[Państwa nieuznawane|nieuznawane]]
|miejscowości = [[Jerozolima]]; [[Konstantynopol]], czyli [[Stambuł]]; [[Teheran]]; [[Bagdad]]; [[Baku]]
|powierzchnia = 6 465 309&nbsp;km<sup>2</sup>
|wysokość =
|miejscowości = [[Jerozolima]]; [[Konstantynopol]] czyli [[Stambuł]]; [[Teheran]]; [[Bagdad]]; [[Baku]]
|wysokość =
|wydarzenia =
|wydarzenia =
|znane =
|znane =
|rodzaj =
|rodzaj =
|kod mapy = świat
|kod mapy = świat
|wariant mapy = sat
|współrzędne = 28 N, 45 E
|wariant mapy = sat
|współrzędne = 28 N, 45 E
|mapa =
|mapa =
|wariant =
|wariant =
|opis mapy =
|opis mapy =
|commons =
|commons =
}}
}}
'''Azja Zachodnia''', '''Azja Południowo-Zachodnia''', '''Azja Przednia''' – region geograficzny [[Azja|Azji]] obejmujący [[Cypr (wyspa)|wyspę Cypr]], [[półwysep|półwyspy]]: [[Anatolia|Azja Mniejsza]], [[Półwysep Arabski|Arabski]], [[Synaj (półwysep)|Synaj]]; teren górzysty na styku kontynentów Azji i [[Europa|Europy]] (tak zwane Zakaukazie) oraz [[Wyżyna|wyżyny]]: [[Wyżyna Armeńska|Armeńską]] i [[Wyżyna Irańska|Irańską]].
'''Azja Zachodnia''', '''Azja Południowo-Zachodnia''', '''Azja Przednia''' – region geograficzny [[Azja|Azji]] obejmujący [[Cypr (wyspa)|wyspę Cypr]], [[półwysep|półwyspy]]: [[Anatolia|Azja Mniejsza]], [[Półwysep Arabski|Arabski]], [[Synaj (półwysep)|Synaj]]; teren górzysty na styku kontynentów Azji i [[Europa|Europy]] (tak zwane Zakaukazie) oraz [[Wyżyna|wyżyny]]: [[Wyżyna Armeńska|Armeńską]] i [[Wyżyna Irańska|Irańską]].
Linia 35: Linia 34:
* [[język arabski|arabski]] – جنوب غرب آسيا
* [[język arabski|arabski]] – جنوب غرب آسيا
* [[język azerski|azerski]] – Cənubi-Qərbi Asya
* [[język azerski|azerski]] – Cənubi-Qərbi Asya
* [[język perski|perski]] – جنوب غربی آسیا
* [[język perski|perski]] – جنوب غربی آسیا
* [[język ormiański|ormiański]] – Առաջավոր Ասիա
* [[język ormiański|ormiański]] – Առաջավոր Ասիա
* [[język hebrajski|hebrajski]] – דרום-מערב אסיה
* [[język hebrajski|hebrajski]] – דרום-מערב אסיה
Linia 50: Linia 49:


Najdalej wysuniętymi punktami są:
Najdalej wysuniętymi punktami są:
* na [[zachód|zachodzie]] znajdujący się w Turcji [[Baba (przylądek)|Przylądek Baba]] (26°03'E), który jest równocześnie skrajnym punktem Azji;
* na [[zachód|zachodzie]] znajdujący się w Turcji [[Baba (przylądek)|Przylądek Baba]] (26°03′E), który jest równocześnie skrajnym punktem Azji;
* na [[wschód|wschodzie]] podnóże [[Himalaje|Himalajów]], [[Hindukusz|Góry Hindukusz]], (63°4'E);
* na [[wschód|wschodzie]] podnóże [[Himalaje|Himalajów]], [[Hindukusz|Góry Hindukusz]] (63°04′E);
* na [[południe|południu]] jemeński brzeg morski (12°60);
* na [[południe|południu]] jemeński brzeg morski (12°60);
* na [[północ]]y miasto [[Anapa]] w [[Rosja|Rosji]] (44°53N).
* na [[północ]]y miasto [[Anapa]] w [[Rosja|Rosji]] (44°53N).
Linia 58: Linia 57:
Położenie geograficzne na wysokości [[Zwrotnik (geografia)|Zwrotnika Raka]] naznacza obszar Azji Zachodniej suchym i gorącym klimatem [[Klimat zwrotnikowy|zwrotnikowym]] i [[Klimat podzwrotnikowy|podzwrotnikowym]]. Dużą część rejonu zajmują [[pustynia|pustynie]] (w tym największa piaszczysta na świecie [[Ar-Rab al-Chali|Rub Al-Chali]]), na których (podobnie jak na Wyżynie Irańskiej) panuje [[klimat kontynentalny]]. Zachodnia część obszaru znajduje się pod wpływem [[klimat śródziemnomorski|klimatu śródziemnomorskiego]], jednakże środkowa część [[Anatolia|półwyspu Anatolijskiego]] nabiera cech [[klimat kontynentalny|klimatu kontynentalnego]] i wykazuje tendencje pustynnienia. Na górzystej północy, gdzie rozciągają się obszerne połacie lasów i żyzne doliny, dominuje [[klimat górski]]. Obejmuje on również [[Zagros|Góry Zagros]] rozpostarte od Kaukazu w kierunku Zatoki Perskiej.
Położenie geograficzne na wysokości [[Zwrotnik (geografia)|Zwrotnika Raka]] naznacza obszar Azji Zachodniej suchym i gorącym klimatem [[Klimat zwrotnikowy|zwrotnikowym]] i [[Klimat podzwrotnikowy|podzwrotnikowym]]. Dużą część rejonu zajmują [[pustynia|pustynie]] (w tym największa piaszczysta na świecie [[Ar-Rab al-Chali|Rub Al-Chali]]), na których (podobnie jak na Wyżynie Irańskiej) panuje [[klimat kontynentalny]]. Zachodnia część obszaru znajduje się pod wpływem [[klimat śródziemnomorski|klimatu śródziemnomorskiego]], jednakże środkowa część [[Anatolia|półwyspu Anatolijskiego]] nabiera cech [[klimat kontynentalny|klimatu kontynentalnego]] i wykazuje tendencje pustynnienia. Na górzystej północy, gdzie rozciągają się obszerne połacie lasów i żyzne doliny, dominuje [[klimat górski]]. Obejmuje on również [[Zagros|Góry Zagros]] rozpostarte od Kaukazu w kierunku Zatoki Perskiej.


Największe roczne opady (przekraczające 3000&nbsp;mm) notuje się w Górach Kaukazu, zaś najmniejsze na Pustyni Rub Al-Chali (średnia roczna wyznaczana przez kilka lat wynosi nieco powyżej 10&nbsp;mm)<ref>Por. {{cytuj stronę|url=http://www.saudiembassy.pl/Wstep,75.html|tytuł=Profil Arabii Saudyjskiej-Rolnictwo-Wstęp}}</ref>.
Największe roczne opady (przekraczające 3000&nbsp;mm) notuje się w Górach Kaukazu, zaś najmniejsze na Pustyni Rub Al-Chali (średnia roczna wyznaczana przez kilka lat wynosi nieco powyżej 10&nbsp;mm)<ref>Por. {{cytuj stronę |url = http://www.saudiembassy.pl/Wstep,75.html |tytuł = Profil Arabii Saudyjskiej-Rolnictwo-Wstęp}}</ref>.


Ze względu na występujące na styku trzech kontynentów duże zróżnicowanie klimatu amplitudy temperatury różnie się kształtują, zależnie od rejonu. W niektórych miejscach Pustyni Rub Al-Chali temperatura w lecie dochodzi nawet do +65&nbsp;°C. Średnia temperatura i Wyżyny Irańskiej to latem 35&nbsp;°C, a 10&nbsp;°C zimą. W lecie nocami następują gwałtowne ochłodzenia i temperatura potrafi spaść nawet poniżej 20&nbsp;°C. Najzimniejszym miejscem Azji Zachodniej jest góra [[Ararat]] w Turcji, gdzie nawet w lecie temperatura zazwyczaj nie przekracza 0&nbsp;°C. Średnie temperatury na północy to w lecie 30&nbsp;°C, zaś zimą -6&nbsp;°C.
Ze względu na występujące na styku trzech kontynentów duże zróżnicowanie klimatu amplitudy temperatury różnie się kształtują, zależnie od rejonu. W niektórych miejscach Pustyni Rub Al-Chali temperatura w lecie dochodzi nawet do +65&nbsp;°C. Średnia temperatura i Wyżyny Irańskiej to latem 35&nbsp;°C, a 10&nbsp;°C zimą. W lecie nocami następują gwałtowne ochłodzenia i temperatura potrafi spaść nawet poniżej 20&nbsp;°C. Najzimniejszym miejscem Azji Zachodniej jest góra [[Ararat]] w Turcji, gdzie nawet w lecie temperatura zazwyczaj nie przekracza 0&nbsp;°C. Średnie temperatury na północy to w lecie 30&nbsp;°C, zaś zimą –6&nbsp;°C.
[[Plik:Sand storm in Salmiya, Kuwait.jpg|thumb|225px|right|Burza piaskowa w [[As-Salimija]], Kuwejt]]
[[Plik:Sand storm in Salmiya, Kuwait.jpg|thumb|Burza piaskowa w [[As-Salimijja]], Kuwejt]]
W Azji Zachodniej występują dwa charakterystyczne wiatry: ''Sharqi'' i ''[[Szamal]]''.
W Azji Zachodniej występują dwa charakterystyczne wiatry: ''Sharqi'' i ''[[Szamal]]''.
* ''Sharqi'' (lub ''Sharki'') to wiatr wiejący z południa i południowego wschodu. Występuje sezonowo: od kwietnia do początku czerwca, oraz pomiędzy wrześniem i listopadem. Jest suchy i zawiera duże ilości pyłu i często prowadzi do [[burza piaskowa|burz piaskowych i pyłowych]], które potrafią unieść piasek nawet na kilka tysięcy metrów, powodując czasowe zamknięcie lotnisk. Ten wiatr potrafi na początku i końcu sezonu duć przez cały dzień i po kilka dni w środku sezonu. Czasami osiąga prędkość nawet 80&nbsp;km/godz.
* ''Sharqi'' (lub ''Sharki'') to wiatr wiejący z południa i południowego wschodu. Występuje sezonowo: od kwietnia do początku czerwca, oraz pomiędzy wrześniem i listopadem. Jest suchy i zawiera duże ilości pyłu i często prowadzi do [[burza piaskowa|burz piaskowych i pyłowych]], które potrafią unieść piasek nawet na kilka tysięcy metrów, powodując czasowe zamknięcie lotnisk. Ten wiatr potrafi na początku i końcu sezonu duć przez cały dzień i po kilka dni w środku sezonu. Czasami osiąga prędkość nawet 80&nbsp;km/godz.
* ''Szamal'' to gorący, suchy, często gwałtowny północny bądź północno-zachodni wiatr, pojawiający się w ciągu całego roku, a szczególnie w lecie. Występuje w Iraku i krajach Zatoki Perskiej (wliczając Arabię Saudyjską i Kuwejt), powodując czasami burze piaskowe. Bardzo silny podczas dnia, słabnie w nocy, co spowodowane jest gwałtownym obniżeniem się temperatury powierzchni ziemi.
* ''Szamal'' to gorący, suchy, często gwałtowny północny bądź północno-zachodni wiatr, pojawiający się w ciągu całego roku, a szczególnie w lecie. Występuje w Iraku i krajach Zatoki Perskiej (wliczając Arabię Saudyjską i Kuwejt), powodując czasami burze piaskowe. Bardzo silny podczas dnia, słabnie w nocy, co spowodowane jest gwałtownym obniżeniem się temperatury powierzchni ziemi.


=== Topografia ===
=== Topografia ===
Większość Azji Zachodniej stanowią obszary o wyżynno-górzystym ułożeniu terenu. Zazwyczaj po wąskiej przybrzeżnej równinie na zachodzie pojawiają się góry, a zaraz za nimi pustynne, bądź trawiaste, górzyste płaskowyże, które na południu rejonu stopniowo opadają do morza, a na północy przechodzą w wysokie góry.
Większość Azji Zachodniej stanowią obszary o wyżynno-górzystym ułożeniu terenu. Zazwyczaj po wąskiej przybrzeżnej równinie na zachodzie pojawiają się góry, a zaraz za nimi pustynne, bądź trawiaste, górzyste płaskowyże, które na południu rejonu stopniowo opadają do morza, a na północy przechodzą w wysokie góry.


Przeważającą część najdalej wysuniętego na zachód półwyspu Azja Mniejsza stanowi [[Wyżyna Anatolijska]], rozpostarta pomiędzy [[Góry Pontyjskie|Górami Pontyjskimi]] i górami [[Taurus (góry w Turcji)|Taurus]]. Na granicy półwyspu, Góry Pontyjskie i Taurus się przybliżają się do siebie. Na tym zwężeniu rozpoczyna się malownicza i wyżej usytuowaną [[Wyżyna Armeńska|Wyżynę Armeńską]], która stanowi centralną część tego regionu Azji.
Przeważającą część najdalej wysuniętego na zachód półwyspu Azja Mniejsza stanowi [[Wyżyna Anatolijska]], rozpostarta pomiędzy [[Góry Pontyjskie|Górami Pontyjskimi]] i górami [[Taurus (góry w Turcji)|Taurus]]. Na granicy półwyspu, Góry Pontyjskie i Taurus się przybliżają się do siebie. Na tym zwężeniu rozpoczyna się malownicza i wyżej usytuowaną [[Wyżyna Armeńska|Wyżynę Armeńską]], która stanowi centralną część tego regionu Azji.
Na północ od niej są góry [[Kaukaz (łańcuch górski)|Kaukaz]] z najwyższym szczytem [[Elbrus]] (5642 m n.p.m.), na południowy wschód góry [[Zagros]] i Wyżyna Irańska, a na południu, za najwyższym pasmem gór Taurus, których najwyższym szczytem jest Ararat (5165 m n.p.m.)<ref>Według [https://web.archive.org/web/20110726185934/http://visibleearth.nasa.gov/view_rec.php?id=1805 NASA]. Według [https://web.archive.org/web/20110426204813/http://rst.gsfc.nasa.gov/Sect6/Sect6_12a.html starszych raportów] 5137 m n.p.m. W atlasie podano 5122.</ref>, oraz [[Mezopotamia|Mezopotamią]] rozpoczynają się pustynie [[Półwysep Arabski|Półwyspu Arabskiego]].
Na północ od niej są góry [[Kaukaz (łańcuch górski)|Kaukaz]] z najwyższym szczytem [[Elbrus]] (5642 m n.p.m.), na południowy wschód góry [[Zagros]] i Wyżyna Irańska, a na południu, za najwyższym pasmem gór Taurus, których najwyższym szczytem jest Ararat (5165 m n.p.m.)<ref>Według [https://web.archive.org/web/20110726185934/http://visibleearth.nasa.gov/view_rec.php?id=1805 NASA]. Według [https://web.archive.org/web/20110426204813/http://rst.gsfc.nasa.gov/Sect6/Sect6_12a.html starszych raportów] 5137 m n.p.m. W atlasie podano 5122.</ref>, oraz [[Mezopotamia|Mezopotamią]] rozpoczynają się pustynie [[Półwysep Arabski|Półwyspu Arabskiego]].


Niziny zajmują zazwyczaj tereny przybrzeżne. Wyjątek stanowi Dolina Mezopotamii oraz wschodnia część Pustyni Rub Al-Chali. Większą nizinną kotlinę tworzy też wpadająca do Morza Kaspijskiego rzeka [[Kura (rzeka)|Kura]].
Niziny zajmują zazwyczaj tereny przybrzeżne. Wyjątek stanowi Dolina Mezopotamii oraz wschodnia część Pustyni Rub Al-Chali. Większą nizinną kotlinę tworzy też wpadająca do Morza Kaspijskiego rzeka [[Kura (rzeka)|Kura]].
Linia 90: Linia 88:


=== Zasoby wody ===
=== Zasoby wody ===
W większości państw regionu duży problem stanowi brak naturalnych zasobów wodnych. Wraz z bardzo szybkim wzrostem populacji zwiększa się zapotrzebowanie na wodę<ref name="ipcc-1997">{{lang|en}} {{cytuj książkę |url=http://web.archive.org/web/20161009233835/http://www.grida.no:80/climate/ipcc/regional/index.htm |rozdział=Chapter 7: Middle East and Arid Asia |tytuł=IPCC Special Report on The Regional Impacts of Climate Change: An Assessment of Vulnerability |wydawca=Intergovernmental Panel on Climate Change (IPCC) |rok=1997}}</ref>, nie tylko pitną, lecz również dla przemysłu i rolnictwa. Dodatkowy problem stanowią [[zasolenie|zasolenia wód lądowych]] oraz wytwarzane przez człowieka [[ścieki]].
W większości państw regionu duży problem stanowi brak naturalnych zasobów wodnych. Wraz z bardzo szybkim wzrostem populacji zwiększa się zapotrzebowanie na wodę<ref name="ipcc-1997">{{lang|en}} {{cytuj książkę |tytuł = IPCC Special Report on The Regional Impacts of Climate Change: An Assessment of Vulnerability |url = http://web.archive.org/web/20161009233835/http://www.grida.no:80/climate/ipcc/regional/index.htm |rozdział = Chapter 7: Middle East and Arid Asia |wydawca = Intergovernmental Panel on Climate Change (IPCC) |rok = 1997}}</ref>, nie tylko pitną, lecz również dla przemysłu i rolnictwa. Dodatkowy problem stanowią [[zasolenie|zasolenia wód lądowych]] oraz wytwarzane przez człowieka [[ścieki]].


Głównym źródłem zaopatrzenia w wodę dla rolnictwa są rzeki, w tym dwie największe na tym terenie [[Eufrat]] i [[Tygrys (rzeka)|Tygrys]], płynące w urodzajnej dolinie [[Mezopotamia|Mezopotamii]]. W bardziej suchych miejscach, gdzie rzeki pojawiają się tylko okresowo buduje się zapory, tamy oraz studnie, aby zatrzymać wodę z gwałtownych i obfitych opadów. Wodę dla rolnictwa odzyskuje się też przez [[oczyszczanie ścieków]]. Odsalarnie dostarczają wodę pitną i dla przemysłu<ref>Por. {{Cytuj stronę|url=http://www.saudiembassy.pl/Zasoby,wody,78.html|tytuł=Profil Arabii Saudyjskiej-Rolnictwo-Zasoby wody}}</ref>.
Głównym źródłem zaopatrzenia w wodę dla rolnictwa są rzeki, w tym dwie największe na tym terenie [[Eufrat]] i [[Tygrys (rzeka)|Tygrys]], płynące w urodzajnej dolinie [[Mezopotamia|Mezopotamii]]. W bardziej suchych miejscach, gdzie rzeki pojawiają się tylko okresowo buduje się zapory, tamy oraz studnie, aby zatrzymać wodę z gwałtownych i obfitych opadów. Wodę dla rolnictwa odzyskuje się też przez [[oczyszczanie ścieków]]. Odsalarnie dostarczają wodę pitną i dla przemysłu<ref>Por. {{Cytuj stronę |url = http://www.saudiembassy.pl/Zasoby,wody,78.html |tytuł = Profil Arabii Saudyjskiej-Rolnictwo-Zasoby wody}}</ref>.


Na najsuchszym terenie Azji Zachodniej występuje kilka podziemnych [[Warstwa wodonośna|warstw wodonośnych]]. W Arabii Saudyjskiej dwa duże zbiorniki, pochodzących z [[Paleozoik]]u i [[Trias]]u wód podziemnych, znajdują się pod górami Gabal Tuwaiq i rozciągają się od nich w kierunku zachodnim do Morza Czerwonego. Pochodzące z [[Kreda (okres)|Kredy]] i [[Eocen]]u warstwy wodonośne są usytuowane pod dużą częścią środkowej i centralnej Arabii Saudyjskiej. Szczególne znaczenie odgrywa położony na południowy wschód od stolicy zbiornik Wasia-Biyadh, gdzie od 2008 - maja 2011 r. trwały badania nad wykorzystaniem podziemnych zasobów wodnych<ref>Por. {{lang|en}} {{Cytuj stronę|url=http://www.gtz.de/en/aktuell/13544.htm|tytuł=Detailed Water Resources Studies of the Wasia-Biyadh Aquifer|data dostępu=3.05.2011}}</ref>.
Na najsuchszym terenie Azji Zachodniej występuje kilka podziemnych [[Warstwa wodonośna|warstw wodonośnych]]. W Arabii Saudyjskiej dwa duże zbiorniki, pochodzących z [[Paleozoik]]u i [[Trias]]u wód podziemnych, znajdują się pod górami Gabal Tuwaiq i rozciągają się od nich w kierunku zachodnim do Morza Czerwonego. Pochodzące z [[Kreda (okres)|Kredy]] i [[Eocen]]u warstwy wodonośne są usytuowane pod dużą częścią środkowej i centralnej Arabii Saudyjskiej. Szczególne znaczenie odgrywa położony na południowy wschód od stolicy zbiornik Wasia-Biyadh, gdzie od 2008 maja 2011 r. trwały badania nad wykorzystaniem podziemnych zasobów wodnych<ref>Por. {{lang|en}} {{Cytuj stronę |url = http://www.gtz.de/en/aktuell/13544.htm |tytuł = Detailed Water Resources Studies of the Wasia-Biyadh Aquifer |data dostępu = 2011-05-03}}</ref>.


== Gospodarka ==
== Gospodarka ==
Linia 103: Linia 101:


== Religie ==
== Religie ==
[[Plik:Nomad prayer.jpg|thumb|225px|right|Modlitwa [[Koczownik|nomady]]]]
[[Plik:Nomad prayer.jpg|thumb|Modlitwa [[Koczownik|nomady]]]]
Dominującą religię w Azji Zachodniej stanowi [[islam]], w różnych swoich odłamach. Półwysep Azja Mniejsza i tereny na południowy wschód od niego, aż do oceanu Indyjskiego zamieszkują przede wszystkim [[Sunnizm|muzułmanie sunnici]], ich odsetek w niektórych krajach dochodzi do 99% (Turcja), wyżynę Irańską i tereny ujścia Eufratu i Tygrysu [[Szyizm|muzułmanie szyici]] (w Iranie stanowią 90% wszystkich mieszkańców). Pozostałe mniejsze odłamy muzułmanów rozsiane są po różnych krajach, w niektórych z nich tworząc poważne grupy wyznaniowe (w Omanie [[Ibadytyzm|muzułmanie ibadyci]] 74%, w Libanie [[Druzowie|muzułmanie druzowie]] 7%).
Dominującą religię w Azji Zachodniej stanowi [[islam]], w różnych swoich odłamach. Półwysep Azja Mniejsza i tereny na południowy wschód od niego, aż do oceanu Indyjskiego zamieszkują przede wszystkim [[Sunnizm|muzułmanie sunnici]], ich odsetek w niektórych krajach dochodzi do 99% (Turcja), wyżynę Irańską i tereny ujścia Eufratu i Tygrysu [[Szyizm|muzułmanie szyici]] (w Iranie stanowią 90% wszystkich mieszkańców). Pozostałe mniejsze odłamy muzułmanów rozsiane są po różnych krajach, w niektórych z nich tworząc poważne grupy wyznaniowe (w Omanie [[Ibadytyzm|muzułmanie ibadyci]] 74%, w Libanie [[Druzowie|muzułmanie druzowie]] 7%).


Inne ważne religie to: [[chrześcijaństwo]] ([[Apostolski Kościół Ormiański]] – Armenia, Górski Karabach; [[prawosławie]] – m.in. Cypr, Gruzja); [[judaizm]] (Izrael). Spotyka się także wyznawców [[hinduizm]]u (Oman 7%, Katar).
Inne ważne religie to: [[chrześcijaństwo]] ([[Apostolski Kościół Ormiański]] – Armenia, Górski Karabach; [[prawosławie]] – m.in. Cypr, Gruzja); [[judaizm]] (Izrael). Spotyka się także wyznawców [[hinduizm]]u (Oman 7%, Katar).


Niektóre państwa regionu mają w konstytucji wpisany charakter wyznaniowy (np. Arabia Saudyjska i Iran - islam; Cypr - prawosławie; Izrael - judaizm), a w większości krajów muzułmańskich prawo zawiera elementy [[szariat]]u. Najbardziej zróżnicowany religijnie jest Liban, gdzie poza różnymi odłamami wyznawców islamu istnieje dość spora grupa katolików ([[Kościoły greckokatolickie|Kościoła greckokatolickiego]] i [[Kościół maronicki|maronickiego]]) oraz prawosławnych.
Niektóre państwa regionu mają w konstytucji wpisany charakter wyznaniowy (np. Arabia Saudyjska i Iran islam; Cypr prawosławie; Izrael judaizm), a w większości krajów muzułmańskich prawo zawiera elementy [[szariat]]u. Najbardziej zróżnicowany religijnie jest Liban, gdzie poza różnymi odłamami wyznawców islamu istnieje dość spora grupa katolików ([[Kościoły greckokatolickie|Kościoła greckokatolickiego]] i [[Kościół maronicki|maronickiego]]) oraz prawosławnych.


[[Ziemia Święta]] jest celem licznych pielgrzymek wyznawców [[monoteizm]]u. Do ważniejszych ośrodków kultu religijnego wszystkich trzech religii monoteistycznych należy zaliczyć [[Jerozolima|Jerozolimę]], a do wyłącznie muzułmańskich [[Mekka|Mekkę]] i [[Medyna (miasto)|Medynę]].
[[Ziemia Święta]] jest celem licznych pielgrzymek wyznawców [[monoteizm]]u. Do ważniejszych ośrodków kultu religijnego wszystkich trzech religii monoteistycznych należy zaliczyć [[Jerozolima|Jerozolimę]], a do wyłącznie muzułmańskich [[Mekka|Mekkę]] i [[Medyna (miasto)|Medynę]].
Linia 119: Linia 117:


== Zobacz też ==
== Zobacz też ==
[[Plik:Location-Asia-UNsubregions.png|thumb|225px|Porównanie regionów Azji według podziału stosowanego przez [[Organizacja Narodów Zjednoczonych|ONZ]]:
[[Plik:Location-Asia-UNsubregions.png|thumb|Porównanie regionów Azji według podziału stosowanego przez [[Organizacja Narodów Zjednoczonych|ONZ]]:
{{Legenda|#0000E0|[[Syberia|Azja Północna]]}}
{{Legenda|#0000E0|[[Syberia|Azja Północna]]}}
{{Legenda|#E000E0|[[Azja Środkowa]]}}
{{Legenda|#E000E0|[[Azja Środkowa]]}}
Linia 137: Linia 135:


== Bibliografia ==
== Bibliografia ==
* Jaszczuk S. ''Tablice Geograficzne''. Kraków 2007. {{ISBN|83-7517-018-6}}; {{ISBN|978-83-7517-018-4}}.
* Jaszczuk S. ''Tablice Geograficzne''. Kraków 2007. {{ISBN|83-7517-018-6}}, {{ISBN|978-83-7517-018-4}}.
* Mroczkiewicz H. (red.). ''Atlas Świata''. Edycja limitowana. Warszawa 2010/2011. {{ISBN|978-83-7427-455-5}}.
* Mroczkiewicz H. (red.). ''Atlas Świata''. Edycja limitowana. Warszawa 2010/2011. {{ISBN|978-83-7427-455-5}}.


Linia 143: Linia 141:
* [http://www.gutenberg.czyz.org/word,4867 Encyklopedia Gutenberga]
* [http://www.gutenberg.czyz.org/word,4867 Encyklopedia Gutenberga]
* [http://historiasztuki.tk/starozytnosc/sztuka-azji-zachodniej Sztuka Azji Zachodniej]
* [http://historiasztuki.tk/starozytnosc/sztuka-azji-zachodniej Sztuka Azji Zachodniej]
* {{lang|en}} [http://www.agriculture.gov.lb/Projets/Flood%20Risk%20Management%20El%20Qaa%20Watershed%2015-01-09%20LOW.pdf Flood risk management El-Qaa watershed]
* {{lang|en}} [http://www.agriculture.gov.lb/Projets/Flood%20Risk%20Management%20El%20Qaa%20Watershed%2015-01-09%20LOW.pdf Flood risk management El-Qaa watershed]


{{Regiony Ziemi}}
{{Regiony Ziemi}}

{{Państwa Azji}}
{{Państwa Azji}}



Wersja z 21:19, 8 cze 2021

Azja Zachodnia
Azja Południowo-Zachodnia, Azja Przednia
{{{alt grafiki}}}
Mapa Azji Zachodniej
Państwo

Wielka Brytania Akrotiri*
 Abchazja**
 Afganistan[1]
Arabia Saudyjska Arabia S.
 Armenia
 Azerbejdżan
 Bahrajn
 Cypr
Cypr Północny Cypr Płn.**
 Egipt[2]
Wielka Brytania Dhekelia*
Górski Karabach G. Karabach**
 Gruzja
 Irak
 Iran
 Izrael
 Jemen
 Jordania
 Katar
 Kuwejt
 Liban
 Oman
Osetia Południowa Osetia Płd.**
 Pakistan[3]
Palestyna**
 Syria
 Turcja[4]
Zjednoczone Emiraty Arabskie ZEA

* – baza wojskowa
** – nieuznawane

Powierzchnia

6 465 309 km²

Miejscowości

Jerozolima; Konstantynopol, czyli Stambuł; Teheran; Bagdad; Baku

Położenie na mapie świata
Mapa konturowa świata, blisko centrum na prawo u góry znajduje się punkt z opisem „Azja Zachodnia”
Ziemia28°N 45°E/28,000000 45,000000

Azja Zachodnia, Azja Południowo-Zachodnia, Azja Przednia – region geograficzny Azji obejmujący wyspę Cypr, półwyspy: Azja Mniejsza, Arabski, Synaj; teren górzysty na styku kontynentów Azji i Europy (tak zwane Zakaukazie) oraz wyżyny: Armeńską i Irańską.

Na terenie Azji Zachodniej leżą państwa Bliskiego Wschodu i (całkowicie lub częściowo w zależności od przyjętej wersji granicy Europa-Azja) Zakaukazia.

Nazwa

Termin Azja Przednia (niem. Vorderasien) – w języku polskim pojawił się w czasach zaborów. Rosjanie też posługiwali się tym zapożyczonym z niemieckiego terminem (ros. Передняя Азия). Obecnie jest czasem spotykany w pracach historycznych, geograficznych, archeologicznych i lingwistycznych.

Termin Azja Zachodnia (ang. West Asia) – ukazuje usytuowanie terenu na kuli ziemskiej; pojawił się, jako przeciwieństwo historycznego terminu „Bliski Wschód”, który określa położenie względem Europy.

Termin Azja Południowo-Zachodnia – najlepiej oddający położenie geograficzne.

Nazwa w językach regionu

Geografia

 Osobny artykuł: Geografia Azji.

Granice Azji Zachodniej wyznaczają od zachodu: Morze Śródziemne, Morze Egejskie, Morze Marmara; od północy: Morze Czarne, Góry Kaukaz, Morze Kaspijskie oraz Góry Kopet-dag; od wschodu: zachodnie granice Wyżyny Irańskiej u podnóża Himalajów; od południa: Morze Arabskie, Zatoka Adeńska i Morze Czerwone. Z południowego wschodu wody Oceanu Indyjskiego, wbijające się w tę część kontynentu przez Zatokę Omańską i Cieśninę Ormuz, tworzą Zatokę Perską.

Rejon w większości otoczony wodą. Linia brzegowa wynosi: 21867, a wkluczając Bahrajn i Cypr: 22810.

Najdalej wysuniętymi punktami są:

Klimat

Położenie geograficzne na wysokości Zwrotnika Raka naznacza obszar Azji Zachodniej suchym i gorącym klimatem zwrotnikowym i podzwrotnikowym. Dużą część rejonu zajmują pustynie (w tym największa piaszczysta na świecie Rub Al-Chali), na których (podobnie jak na Wyżynie Irańskiej) panuje klimat kontynentalny. Zachodnia część obszaru znajduje się pod wpływem klimatu śródziemnomorskiego, jednakże środkowa część półwyspu Anatolijskiego nabiera cech klimatu kontynentalnego i wykazuje tendencje pustynnienia. Na górzystej północy, gdzie rozciągają się obszerne połacie lasów i żyzne doliny, dominuje klimat górski. Obejmuje on również Góry Zagros rozpostarte od Kaukazu w kierunku Zatoki Perskiej.

Największe roczne opady (przekraczające 3000 mm) notuje się w Górach Kaukazu, zaś najmniejsze na Pustyni Rub Al-Chali (średnia roczna wyznaczana przez kilka lat wynosi nieco powyżej 10 mm)[5].

Ze względu na występujące na styku trzech kontynentów duże zróżnicowanie klimatu amplitudy temperatury różnie się kształtują, zależnie od rejonu. W niektórych miejscach Pustyni Rub Al-Chali temperatura w lecie dochodzi nawet do +65 °C. Średnia temperatura i Wyżyny Irańskiej to latem 35 °C, a 10 °C zimą. W lecie nocami następują gwałtowne ochłodzenia i temperatura potrafi spaść nawet poniżej 20 °C. Najzimniejszym miejscem Azji Zachodniej jest góra Ararat w Turcji, gdzie nawet w lecie temperatura zazwyczaj nie przekracza 0 °C. Średnie temperatury na północy to w lecie 30 °C, zaś zimą –6 °C.

Burza piaskowa w As-Salimijja, Kuwejt

W Azji Zachodniej występują dwa charakterystyczne wiatry: Sharqi i Szamal.

  • Sharqi (lub Sharki) to wiatr wiejący z południa i południowego wschodu. Występuje sezonowo: od kwietnia do początku czerwca, oraz pomiędzy wrześniem i listopadem. Jest suchy i zawiera duże ilości pyłu i często prowadzi do burz piaskowych i pyłowych, które potrafią unieść piasek nawet na kilka tysięcy metrów, powodując czasowe zamknięcie lotnisk. Ten wiatr potrafi na początku i końcu sezonu duć przez cały dzień i po kilka dni w środku sezonu. Czasami osiąga prędkość nawet 80 km/godz.
  • Szamal to gorący, suchy, często gwałtowny północny bądź północno-zachodni wiatr, pojawiający się w ciągu całego roku, a szczególnie w lecie. Występuje w Iraku i krajach Zatoki Perskiej (wliczając Arabię Saudyjską i Kuwejt), powodując czasami burze piaskowe. Bardzo silny podczas dnia, słabnie w nocy, co spowodowane jest gwałtownym obniżeniem się temperatury powierzchni ziemi.

Topografia

Większość Azji Zachodniej stanowią obszary o wyżynno-górzystym ułożeniu terenu. Zazwyczaj po wąskiej przybrzeżnej równinie na zachodzie pojawiają się góry, a zaraz za nimi pustynne, bądź trawiaste, górzyste płaskowyże, które na południu rejonu stopniowo opadają do morza, a na północy przechodzą w wysokie góry.

Przeważającą część najdalej wysuniętego na zachód półwyspu Azja Mniejsza stanowi Wyżyna Anatolijska, rozpostarta pomiędzy Górami Pontyjskimi i górami Taurus. Na granicy półwyspu, Góry Pontyjskie i Taurus się przybliżają się do siebie. Na tym zwężeniu rozpoczyna się malownicza i wyżej usytuowaną Wyżynę Armeńską, która stanowi centralną część tego regionu Azji. Na północ od niej są góry Kaukaz z najwyższym szczytem Elbrus (5642 m n.p.m.), na południowy wschód góry Zagros i Wyżyna Irańska, a na południu, za najwyższym pasmem gór Taurus, których najwyższym szczytem jest Ararat (5165 m n.p.m.)[6], oraz Mezopotamią rozpoczynają się pustynie Półwyspu Arabskiego.

Niziny zajmują zazwyczaj tereny przybrzeżne. Wyjątek stanowi Dolina Mezopotamii oraz wschodnia część Pustyni Rub Al-Chali. Większą nizinną kotlinę tworzy też wpadająca do Morza Kaspijskiego rzeka Kura.

Najniżej położone jest Morze Martwe, którego lustro wody znajduje się w najniższym punkcie Ziemi, 418 m p.p.m.

Geologia

W Azji Zachodniej zbiegają się trzy płyty tektoniczne: afrykańska, arabska i eurazjatycka. Oddziaływanie wzajemne płyt sprawia, że region jest sejsmicznie aktywny. Widać szczególnie w Turcji, która sama znajduje się na małej płycie tektonicznej, gdzie często dochodzi do trzęsień ziemi.

Na styku płyt afrykańskiej i arabskiej, oddalających się rocznie od siebie o ok. 2,5 cm, przechodzi Rów Abisyński, którego najbardziej wysuniętą na północ częścią jest Rów Jordanu.

Bogactwa naturalne

Największym bogactwem naturalnym jest występująca w krajach Zatoki Perskiej ropa naftowa. Kiedyś spalany uboczny produkt wydobycia ropy, gaz ziemny jest dziś wykorzystywany w przemyśle i skraplany na sprzedaż.

Najbardziej urozmaicone złoża są w Iranie, gdzie poza ropą naftową i gazem ziemnym występują: żelazo, boksyty, miedź, cynk i ołów oraz chrom. Również dużą różnorodnością zasobów kopalnych może poszczycić się Turcja, gdzie znajdują się bogate pokłady chromu oraz nieco mniejsze węgla brunatnego i żelaza. Na terytorium Izraela, Palestyny i Jordanii występują złoża soli potasowych, fosforytów i apatytów, natomiast w Libii złoża siarki.

Naturalne bogactwo terenów górzystych stanowią lasy, w tym piękne lasy cedrowe.

Zasoby wody

W większości państw regionu duży problem stanowi brak naturalnych zasobów wodnych. Wraz z bardzo szybkim wzrostem populacji zwiększa się zapotrzebowanie na wodę[7], nie tylko pitną, lecz również dla przemysłu i rolnictwa. Dodatkowy problem stanowią zasolenia wód lądowych oraz wytwarzane przez człowieka ścieki.

Głównym źródłem zaopatrzenia w wodę dla rolnictwa są rzeki, w tym dwie największe na tym terenie Eufrat i Tygrys, płynące w urodzajnej dolinie Mezopotamii. W bardziej suchych miejscach, gdzie rzeki pojawiają się tylko okresowo buduje się zapory, tamy oraz studnie, aby zatrzymać wodę z gwałtownych i obfitych opadów. Wodę dla rolnictwa odzyskuje się też przez oczyszczanie ścieków. Odsalarnie dostarczają wodę pitną i dla przemysłu[8].

Na najsuchszym terenie Azji Zachodniej występuje kilka podziemnych warstw wodonośnych. W Arabii Saudyjskiej dwa duże zbiorniki, pochodzących z Paleozoiku i Triasu wód podziemnych, znajdują się pod górami Gabal Tuwaiq i rozciągają się od nich w kierunku zachodnim do Morza Czerwonego. Pochodzące z Kredy i Eocenu warstwy wodonośne są usytuowane pod dużą częścią środkowej i centralnej Arabii Saudyjskiej. Szczególne znaczenie odgrywa położony na południowy wschód od stolicy zbiornik Wasia-Biyadh, gdzie od 2008 – maja 2011 r. trwały badania nad wykorzystaniem podziemnych zasobów wodnych[9].

Gospodarka

 Ta sekcja jest niekompletna. Jeśli możesz, rozbuduj ją.

Kultura

 Zobacz więcej w artykule Bliski Wschód, w sekcji Historia.

Religie

Modlitwa nomady

Dominującą religię w Azji Zachodniej stanowi islam, w różnych swoich odłamach. Półwysep Azja Mniejsza i tereny na południowy wschód od niego, aż do oceanu Indyjskiego zamieszkują przede wszystkim muzułmanie sunnici, ich odsetek w niektórych krajach dochodzi do 99% (Turcja), wyżynę Irańską i tereny ujścia Eufratu i Tygrysu muzułmanie szyici (w Iranie stanowią 90% wszystkich mieszkańców). Pozostałe mniejsze odłamy muzułmanów rozsiane są po różnych krajach, w niektórych z nich tworząc poważne grupy wyznaniowe (w Omanie muzułmanie ibadyci 74%, w Libanie muzułmanie druzowie 7%).

Inne ważne religie to: chrześcijaństwo (Apostolski Kościół Ormiański – Armenia, Górski Karabach; prawosławie – m.in. Cypr, Gruzja); judaizm (Izrael). Spotyka się także wyznawców hinduizmu (Oman 7%, Katar).

Niektóre państwa regionu mają w konstytucji wpisany charakter wyznaniowy (np. Arabia Saudyjska i Iran – islam; Cypr – prawosławie; Izrael – judaizm), a w większości krajów muzułmańskich prawo zawiera elementy szariatu. Najbardziej zróżnicowany religijnie jest Liban, gdzie poza różnymi odłamami wyznawców islamu istnieje dość spora grupa katolików (Kościoła greckokatolickiego i maronickiego) oraz prawosławnych.

Ziemia Święta jest celem licznych pielgrzymek wyznawców monoteizmu. Do ważniejszych ośrodków kultu religijnego wszystkich trzech religii monoteistycznych należy zaliczyć Jerozolimę, a do wyłącznie muzułmańskich Mekkę i Medynę.

Konflikty zbrojne

 Ta sekcja jest niekompletna. Jeśli możesz, rozbuduj ją.

Mapa Azji Zachodniej


Zobacz też

Porównanie regionów Azji według podziału stosowanego przez ONZ:

     Azja Północna

     Azja Środkowa

     Azja Zachodnia

     Azja Południowa

     Azja Wschodnia

     Azja Południowo-Wschodnia

Przypisy

  1. Część terytorium położona na Wyżynie Irańskiej.
  2. Półwysep Synaj.
  3. Część terytorium położona na Wyżynie Irańskiej.
  4. Bez europejskiej części państwa.
  5. Por. Profil Arabii Saudyjskiej-Rolnictwo-Wstęp.
  6. Według NASA. Według starszych raportów 5137 m n.p.m. W atlasie podano 5122.
  7. (ang.) Chapter 7: Middle East and Arid Asia. W: IPCC Special Report on The Regional Impacts of Climate Change: An Assessment of Vulnerability. Intergovernmental Panel on Climate Change (IPCC), 1997.
  8. Por. Profil Arabii Saudyjskiej-Rolnictwo-Zasoby wody.
  9. Por. (ang.) Detailed Water Resources Studies of the Wasia-Biyadh Aquifer. [dostęp 2011-05-03].

Bibliografia

Linki zewnętrzne