Sałata łodygowa: Różnice pomiędzy wersjami
[wersja przejrzana] | [wersja przejrzana] |
m →Historia: drobne redakcyjne |
m drobne redakcyjne |
||
Linia 98: | Linia 98: | ||
<ref name="seedaholic">{{Cytuj stronę | url = http://www.seedaholic.com/celtuce-wo-sun.html# | tytuł = Celtuce, 'Wo Sun' | opublikowany = www.seedaholic.com | język = en | data dostępu = 2021-07-22 | archiwum = https://web.archive.org/web/20170814062829/http://www.seedaholic.com/celtuce-wo-sun.html# | zarchiwizowano = 2017-08-14}}</ref> |
<ref name="seedaholic">{{Cytuj stronę | url = http://www.seedaholic.com/celtuce-wo-sun.html# | tytuł = Celtuce, 'Wo Sun' | opublikowany = www.seedaholic.com | język = en | data dostępu = 2021-07-22 | archiwum = https://web.archive.org/web/20170814062829/http://www.seedaholic.com/celtuce-wo-sun.html# | zarchiwizowano = 2017-08-14}}</ref> |
||
<ref name="podoslonami">{{Cytuj stronę | url = https://www.podoslonami.pl/przeglad-informacji/glabiki-krakowskie-cz-1-pochodzenie-wartosc-biologiczna/ | tytuł = Głąbiki krakowskie (cz.1) – Pochodzenie i wartość biologiczna | autor = Piotr Bucki | data = 19 kwietnia 2020 | opublikowany = www.podoslonami.pl | język = pl | data dostępu = 2021-07-22}}</ref> |
<ref name="podoslonami">{{Cytuj stronę | url = https://www.podoslonami.pl/przeglad-informacji/glabiki-krakowskie-cz-1-pochodzenie-wartosc-biologiczna/ | tytuł = Głąbiki krakowskie (cz.1) – Pochodzenie i wartość biologiczna | autor = Piotr Bucki | data = 19 kwietnia 2020 | opublikowany = www.podoslonami.pl | język = pl | data dostępu = 2021-07-22}}</ref> |
||
<ref name="niepodlewam">{{Cytuj stronę | url = https://niepodlewam.pl/salata-lodygowa-karola-uprawa-smak-odpornosc/ | tytuł = Sałata łodygowa Karola – uprawa, smak, odporność |
<ref name="niepodlewam">{{Cytuj stronę | url = https://niepodlewam.pl/salata-lodygowa-karola-uprawa-smak-odpornosc/ | tytuł = Sałata łodygowa Karola – uprawa, smak, odporność | opublikowany = niepodlewam.pl | język = pl | data dostępu = 2021-07-22}}</ref> |
||
<ref name="ogrodinfo">{{Cytuj stronę | url = https://www.ogrodinfo.pl/warzywa/salata-lodygowa-pomysl-na-uprawe-poplonowa/ | tytuł = Sałata łodygowa – pomysł na uprawę poplonową | data = 1 lipca 2006 | opublikowany = www.ogrodinfo.pl | język = pl | data dostępu = 2021-07-22}}</ref> |
<ref name="ogrodinfo">{{Cytuj stronę | url = https://www.ogrodinfo.pl/warzywa/salata-lodygowa-pomysl-na-uprawe-poplonowa/ | tytuł = Sałata łodygowa – pomysł na uprawę poplonową | data = 1 lipca 2006 | opublikowany = www.ogrodinfo.pl | język = pl | data dostępu = 2021-07-22}}</ref> |
||
}} |
}} |
Wersja z 17:41, 22 lip 2021
Systematyka[1][2] | |||
Domena | |||
---|---|---|---|
Królestwo | |||
Podkrólestwo | |||
Nadgromada | |||
Gromada | |||
Podgromada | |||
Nadklasa | |||
Klasa | |||
Nadrząd | |||
Rząd | |||
Rodzina | |||
Podrodzina | |||
Rodzaj | |||
Gatunek | |||
Odmiana |
sałata łodygowa | ||
Nazwa systematyczna | |||
Lactuca sativa L. var. angustana Irisch | |||
Synonimy | |||
|
Sałata łodygowa[4][3], sałata szparagowa[4][3], sałata pędowa[3] – w zależności od ujęcia klasyfikacyjnego jeden z typów[5] lub jedna z klas odmian uprawnych[6] sałaty siewnej, czasem też uznawana za odmianę botaniczną tego gatunku (Lactuca sativa L. var. angustana Irisch[7]). W Polsce sałaty te nazywane są także głąbikami krakowskimi lub głąbikiem krakowskim[4][3], przy czym w wąskim ujęciu jest to tylko jedna z odmian sałaty łodygowej ('Głąbik Krakowski'), jedyna dawniej znana i uprawiana w Polsce[6]. Sałaty łodygowe występują tylko w uprawie. Popularne są zwłaszcza w Chinach[6]. Częścią spożywaną jest zgrubiała, młoda łodyga[6][5].
Morfologia
Roślina różni się od typowej sałaty siewnej i innych klas odmian budową liści i łodyg. Inne cechy – rozgałęziony palowy system korzeniowy, kwiaty zebrane w drobne, żółte koszyczki i owoce (niełupki) – są takie same[8].
- Liście
- Liście wąskie, podługowate[9], spiczasto zakończone[5], ciemno-czerwono-zielone, o średnim zabarwieniu antocyjanowym[9] lub jasnozielone[10][11] (w zależności od odmiany). Sałata ta – w przeciwieństwie do innych – nie tworzy główek (gęsto stulonych liści); w początkowej fazie wzrostu tworzy rozetę z liśćmi wzniesionymi ku górze[5], a następnie wybija w długi i gruby pęd[12][5].
- Łodyga
- Roślina osiąga wysokość do ok. 50[4]-60 cm[12] (w okresie kwitnienia do 1 m[13]), dolna część pędu jest mięsista, zgrubiała[4] i nierozgałęziona[14], średnica łodygi przy zbiorze to ok. 3-4 cm. Łodyga może mieć kolor czerwonawy[9] lub biały[11] (w zależności od odmiany). Jeśli roślina nie zostanie zebrana, w górnej części pędu rozgałęzia się i tworzy kwiatostan. W tej fazie rozwoju pęd drewnieje i nie nadaje się do spożycia[14].
Zastosowanie
Sałata łodygowa jest warzywem polecanym jako przedplon lub poplon[12] . Ze względu na mniejsze wymagania glebowe i klimatyczne niż inne odmiany sałaty, określana jest jako stosunkowo łatwa w uprawie[12] . Najkorzystniejsze dla niej są gleby o odczynie pH 6,5-7,0, lekkie i średnie, bogate w próchnicę, przepuszczalne, lecz jednocześnie zatrzymujące wodę i łatwo się nagrzewające[12] . Sałata ta ma też niewielkie wymagania, jeśli chodzi o temperaturę: wysadzanie do gruntu jest możliwe już w kwietniu[9].
Rozmnażana jest przez wysiew nasion do gruntu lub z rozsady (z 3–4 g nasion uzyskuje się ok. 1000 sztuk rozsady[15], sadzonej w miejscu docelowej uprawy w rozstawie 40 × 25 cm)[14]. Siew pod osłonami na rozsadę wykonuje się w połowie marca. Przy siewie do gruntu rzędy wyznaczać należy co 25 cm, a wschody rozrzedza się zostawiając pojedyncze rośliny co 20 cm[15]. W przypadku słabego wzrostu nawozi się ją saletrą[14], dobre efekty daje także stosowanie tzw. gnojówki z pokrzywy z nawozem kurzym[16]. Roślinę uprawia się w warunkach klimatu Europy Środkowej wiosną lub jesienią[15].
Dla zachowania odpowiednich walorów smakowych i soczystości łodygi, będącej podstawową częścią jadalną, sałacie tej należy zapewnić obfitość wody, a w czasie suszy systematycznie podlewać[9][12] , najlepiej bez zraszania liści[12] . Bez podlewania pędy w czasie upałów i suszy szybko drewnieją[14]. Łodygi ścina się po osiągnięciu odpowiedniej wysokości, jeszcze zanim zdrewnieją, najpóźniej, gdy na roślinie zaczną pojawiać się pąki kwiatowe[9][12] . Zwykle od siewu do zbioru mija 10–14 tygodni[14][15]. Roślin przeznaczonych do spożycia nie powinno się dopuszczać do kwitnienia, gdyż wtedy pędy stają się gorzkie i łykowacieją[9].
W sztuce kulinarnej wykorzystywana jest głównie zgrubiała łodyga, choć jadalne są również liście (młode dodawane są do sałatek[17][14]) i kwiatostany zanim rozwiną się na nich pąki[9]. Przed spożyciem zwykle obiera się pędy ze skórki[6][14] i kroi w talarki[14]. Łodygi można spożywać na surowo, np. w sałatkach, można je też kisić podobnie jak ogórki, przyrządzać z nich zupy lub dusić[18][9][14], przyrządzać podobnie jak szparagi[6].
Sałata łodygowa jest warzywem często stosowanym w kuchni chińskiej, popularnym zarówno w Chinach kontynentalnych, jak i na Tajwanie[19][20].
Odmiany uprawne
Do odmian uprawianych w Polsce należą:
- 'Głąbik Krakowski'[6] – odmiana o zmiennych cechach morfologicznych[15],
- 'Karola' – charakteryzująca się czerwonawą łodygą[12] .
Wpływ na zdrowie
Część jadalna sałaty łodygowej zawiera około 4,5% suchej masy, 2,2% węglowodanów[21]. Znajdują się w niej witamina C oraz E, ponadto jest bogatym źródłem witamin z grupy B, karotenoidów, antocyjanów, wapnia, magnezu i żelaza[21].
Według badań przeprowadzonych przez ALS Food & Pharmaceutical Polska, sałata łodygowa ma wartość energetyczną 54 kcal na 100 g[22], zawierają 7 g błonnika pokarmowego w 100 g[22] i nie kumulują metali ciężkich[22].
Historia
Odmiana łodygowa została wyhodowana w Chinach z sałaty, która trafiła tam ok. 600–900 r. n.e. z rejonu śródziemnomorskiego[20].
Na Zachodzie popularyzowana zaczęła być ok. 1942 roku pod nazwą handlową „Celtuce” (połączenie nazw celery – seler i lettuce – sałata), ale pozostała rośliną mało popularną[17].
Nie wiadomo, kiedy i w jaki sposób sałata łodygowa znalazła się na terenach Polski. Nazwa „głąbiki krakowskie” najprawdopodobniej jest zwyczajowym określeniem wyodrębnionej lokalnie odmiany sałaty łodygowej[21]. Na wsiach w okolicach Krakowa warzywo to było powszechnie uprawiane już w połowie XIX wieku. Jako pierwszy miał je opisać na przełomie XVIII i XIX wieku Stanisław Wodzicki, z zamiłowania botanik i ogrodnik[23]. Dogłębniej pod względem naukowym zajął się nim Florian Sawiczewski[23], który w 1840 roku na łamach „Rocznika Wydziału Lekarskiego w Uniwersytecie Jagiellońskim” opisał je jako odrębny gatunek sałaty:
Gatunek czwarty: Łoczyga krakowska (L[actuca] cracoviensis). Gatunek ten sałaty warzywnej od czasów niepamiętnych w dwóch wsiach naszemu miastu przyległych, Czarnej i Nowej, zasiewany, pod nazwiskiem głąbików powszechnie jest znajomym. Głąbiki, tak zwane, krakowskie, jako tylko miastu naszemu właściwe, łącznie z innemi roślinami warzywnemi, włoszczyzną pospolicie nazywanemi, na rynku sprzedawane, są zdrową i powszechnie lubioną jarzyną[24].
Sawiczewski wyróżnił dwie odmiany głąbika: wczesną i późną[25]. Oprócz opisu botanicznego rośliny oraz jej wymagań podał również, że typowym sposobem przyrządzania głąbika w okolicach Krakowa było kiszenie[26] i określał kiszone/kwaszone głąbiki jako „wyborny, przyjemnie kwaskowaty, orzeźwiający i łatwy do strawienia pokarm”, mogący zastąpić ogórki[27].
Głąbik krakowski sadzono powszechnie pod Krakowem jeszcze w początkach XX wieku[23], lecz po II wojnie światowej jego uprawa stawała się stopniowo coraz rzadsza[23], aż w latach 60. XX wieku praktycznie zanikła[22]. Robert Makłowicz wspominał, iż w latach 70. XX wieku ubolewano nad tą sytuacją, „podnosząc larum”[28][23]. W latach 80. XX wieku w książkach kucharskich pojawiały się jeszcze przepisy na potrawy z głąbika krakowskiego[29], np. u Zofii Zawistowskiej[30], która w roku 1989 pisała, że warzywo to występuje w uprawie amatorskiej[18].
W drugiej dekadzie XXI wieku podjęto próby uratowania głąbika od zapomnienia, m.in. w 2019 donoszono o reaktywacji jego uprawy w Wawrzeńczycach pod Krakowem[22], głąbik krakowski został też zakwalifikowany przez Urząd Miasta Krakowa (Europejskiej Stolicy Kultury Gastronomicznej w roku 2019) do projektu SLOWFOOD Central Europe wraz z innymi produktami regionalnymi takimi jak obwarzanek krakowski czy chleb prądnicki[22], a w tym samym roku promowali go w ramach akcji „Tradycja w natarciu” organizatorzy Targów Wyposażenia Hoteli i Gastronomii HoReCa w Krakowie[22].
Przypisy
- ↑ Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2021-07-22] (ang.).
- ↑ Peter F. Stevens , Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2021-07-22] (ang.).
- ↑ a b c d e sałata pędowa (głąbiki krakowskie). atlas-roslin.pl. [dostęp 2021-07-22]. (pol.).
- ↑ a b c d e głąbiki krakowskie. encyklopedia.pwn.pl. [dostęp 2021-07-22]. (pol.).
- ↑ a b c d e J. Wolińska (red.): Warzywnictwo dla Zasadniczych Szkół Ogrodniczych. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1979, s. 228. ISBN 83-09-00170-3.
- ↑ a b c d e f g R.W. Doruchowski: Warzywa liściowe. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1966, s. 14.
- ↑ Germplasm Resources Information Network (GRIN). [dostęp 2021-07-22].
- ↑ Zbigniew Borna (red.): Szczegółowa uprawa warzyw. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1973, s. 227-228.
- ↑ a b c d e f g h i Kapusta ↓, s. 14.
- ↑ Dan Nosowitz: Meet The Vegetable: Celtuce, a Mutant and Delicious Lettuce. modernfarmer.com, 29 kwietnia 2016. [dostęp 2021-07-22]. (ang.).
- ↑ a b Celtuce or Stem Lettuce. www.kingsseeds.com. [dostęp 2021-07-22]. [zarchiwizowane z tego adresu (2018-07-23)]. (ang.).
- ↑ a b c d e f g h i Wyrzykowska ↓.
- ↑ Sałata łodygowa Karola – uprawa, smak, odporność. niepodlewam.pl. [dostęp 2021-07-22]. (pol.).
- ↑ a b c d e f g h i j H. Fajkowska, K. Wolfowa: Warzywa mało znane. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1968, s. 1968.
- ↑ a b c d e Marian Gapiński (red.): Warzywa mało znane i zapomniane. Poznań: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1993, s. 114-115. ISBN 83-09-01603-4.
- ↑ Agnieszka Gawłowska: Atlas warzyw. Warszawa: SBM, 2018, s. 166. ISBN 978-83-8059-457-9.
- ↑ a b D. Seeliger (red.): Owoce i warzywa. Wrocław: Teubner, 2008, s. 153. ISBN 978-3-8338-1481-5.
- ↑ a b Zawistowska ↓, s. 17.
- ↑ Sałata łodygowa – pomysł na uprawę poplonową. www.ogrodinfo.pl, 1 lipca 2006. [dostęp 2021-07-22]. (pol.).
- ↑ a b Celtuce, 'Wo Sun'. www.seedaholic.com. [dostęp 2021-07-22]. [zarchiwizowane z tego adresu (2017-08-14)]. (ang.).
- ↑ a b c Piotr Bucki: Głąbiki krakowskie (cz.1) – Pochodzenie i wartość biologiczna. www.podoslonami.pl, 19 kwietnia 2020. [dostęp 2021-07-22]. (pol.).
- ↑ a b c d e f g Zniknął z polskich stołów w latach 60. Teraz głąbik krakowski wraca do łask. kobieta.dziennik.pl, 17 listopada 2019. [dostęp 2021-07-22]. (pol.).
- ↑ a b c d e Magdalena Kasprzyk-Chevriaux: Historie kuchenne. Nasza specjalność, czyli o głąbiku krakowskim. krakow.wyborcza.pl, 5 września 2015. [dostęp 2021-07-22]. (pol.).
- ↑ Sawiczewski ↓, s. 60.
- ↑ Sawiczewski ↓, s. 62.
- ↑ Sawiczewski ↓, s. 62-64.
- ↑ Sawiczewski ↓, s. 64.
- ↑ Robert Makłowicz, Piotr Bikont: Bikont do Makłowicza, Makłowicz do Bikonta – Zielono nam. www.wprost.pl, 9 maja 2004. [dostęp 2021-07-22]. (pol.).
- ↑ Zaborska ↓, s. 145.
- ↑ Zawistowska ↓, s. 122, 236.
Bibliografia
- Elżbieta Kapusta , Mariusz Chojnowski , Dawne odmiany do ogrodów przydomowych: Rośliny warzywne. Sałata, Skierniewice: Instytut Ogrodnictwa, 2019, ISBN 83-700-1204-3 [dostęp 2021-07-22] .
- Florian Sawiczewski, Wiadomość: O łoczydze w ogólności a w szczególności o łoczydze krakowskiej podana przez Prof. Dr. F. Sawiczewskiego, „Rocznik Wydziału Lekarskiego w Uniwersytecie Jagiellońskim”, T. 3, 1840, s. 49-66 [dostęp 2021-07-22] (pol.).
- Małgorzata Wyrzykowska , Na poplon – niezwykła sałata o jadalnej łodydze, „Tygodnik Poradnik Rolnika [E-wydanie]”, Nr 25, 23 czerwca 2019, ISSN 2299-3614 [dostęp 2021-07-22] (pol.).
- Łucja Zaborska , Zofia Zawistowska , Warzywa na działce i w kuchni, Warszawa: Wydawnictwo „Watra”, 1986, ISBN 83-225-0089-0 .
- Zofia Zawistowska , Warzywa w kuchni i spiżarni, Warszawa: Wydawnictwo „Alfa”, 1989, ISBN 83-700-1204-3 .