Ziemiaństwo

Procent wielkiej własności prywatnej w stosunku do ogólnej powierzchni powiatów II Rzeczypospolitej w 1925 roku

Ziemiaństwo polskie w Galicji wznosi toast za Gwardię Narodową podczas Wiosny Ludów w 1848

Nagrobek obywatelki ziemskiej, z XIX w.

Nagrobek ziemianina, z XX w.

Ziemianie – warstwa społeczna, w dawnych i współczesnych społeczeństwach, posiadacze znacznych (wielkich i średnich) majątków ziemskich, zwykle obejmowanych drogą dziedziczenia (dziedzice), obywatele ziemscy.

Ziemiaństwo w Polsce

W języku staropolskim termin „ziemiaństwo” oznaczał szlachtę zamieszkującą określoną ziemię, ale także wszystkich, którzy zajmowali się rolnictwem – uprawiali ziemię – (a więc również chłopów). Tak szeroki zakres pojęcia był używany jeszcze do połowy XIX w. Najczęściej jednak ziemianami nazywano szlachtę-posesjonatów. Od połowy XIX w. do ziemiaństwa zaliczano posiadaczy majątków powyżej 50 ha. Byli to najczęściej przedstawiciele dawnej magnaterii (często posiadający tytuły arystokratyczne) oraz średniej i drobnej szlachty. W II Rzeczypospolitej ziemiaństwo stanowiło 70 tysięczną grupę, w której rękach znajdowało się około 25% użytków rolnych i prawie 50% lasów. Przed wojną obszar ten zmniejszył się o około 1,9 mln ha, czyli o 20%. Nadal istniały olbrzymie ordynacje Radziwiłłów, Czartoryskich, Zamoyskich czy Potockich.

W okresie okupacji 1939–1945 Niemcy, a po 17 września Związek Sowiecki, rozpoczęły planową likwidację najświatlejszej części społeczeństwa: profesorów uniwersytetów, ziemian, wyższych urzędników, księży i oficerów. Na terenach przyłączonych do Rzeszy Niemcy zagarnęli polskie majątki ziemskie usuwając, właścicieli, mordując i zamykając w obozach. Nakazali likwidację Związku Ziemian. Pięciu spośród siedmiu prezesów okręgów Związku Ziemian zostało przez Niemców zamordowanych. Ten sam los spotkał Prezesa Rady Naczelnej ZZ Adolfa Bnińskiego z Gułtów, byłego wojewodę poznańskiego i senatora RP. W lipcu 1941 roku został aresztowany przez Gestapo za odmowę podpisania odezwy niemieckiej do narodu polskiego w sprawie wspólnej akcji antyradzieckiej i w jesieni 1942 roku po torturach zamordowany.

Na obszarze Generalnego Gubernatorstwa właściciele ziemscy (o ile nie byli w wojsku, oflagach lub nie zostali zamordowani) niemiecki okupant zostawiał w majątku, ustanawiając niemieckiego nadzorcę. Na terenach zagarniętych przez ZSRR NKWD likwidowało wszelkie gniazda polskiego ziemiaństwa, paląc dwory, niejednokrotnie razem z mieszkańcami (Szemetowszczyzna, Czombrów, Worończa).

Walka zbrojna polskiego podziemia – ZWZ, potem AK była, tak jak walka z zaborcami w wieku XIX, w dużej mierze oparta o bazę jaką stanowiło ziemiaństwo, ich dwory i pałace.

6 września 1944 roku PKWN wydał „Dekret o reformie rolnej”, na podstawie którego pozbawiono majątków wszystkich właścicieli ziemskich w Polsce, bez odszkodowania. Wraz z nieruchomościami konfiskacie podlegał cały inwentarz żywy, zasiewy oraz wszelkie ruchomości jak meble, obrazy, dzieła sztuki, książki i przedmioty użytku osobistego. 12 grudnia 1944 roku wydano dekret o upaństwowieniu lasów powyżej 25 ha. Oba dekrety, były niezgodne z obowiązującą wówczas konstytucją Rzeczypospolitej. Obecnie około 180 dworów w Polsce należy do osób prywatnych, w tym, jedynie 60 do potomków byłych właścicieli (część z nich w ruinie), sprzed II wojny światowej. Pozostałe to dwory kupione po 1990 roku i odremontowane na prywatne mieszkania. W około 30 dworach są muzea. Około 40 obiektów dworskich to pensjonaty, hotele i ośrodki konferencyjne, należące do firm lub osób prywatnych.

Etos ziemiaństwa

Nośnikiem historycznej pamięci i współtwórcą kultury są rodziny ziemiańskie, a symbolem tego jest dwór ziemiański i duch, który tam panował. Odbudowa i ożywienie tego symbolu będzie znaczącą częścią naszego wkładu do kultury zjednoczonej Europy.

Polskie Towarzystwo Ziemiańskie walczy dziś o to by stalinowskie dekrety nie były wyznacznikiem porządku społecznego i prawa własności w Polsce oraz o to by włączyć potomków ziemian i ich energię płynącą z dumy rodowej o głęboko polskich i europejskich korzeniach, do budowy gospodarczej i kulturowej przyszłości Rzeczypospolitej.

W wyniku przemian gospodarczych (np. rewolucja przemysłowa), społecznych (uwłaszczenie chłopów) i politycznych (represje po powstaniu styczniowym) do warstwy ziemiaństwa nie weszły liczne rzesze średniej i drobnej szlachty – część z nich zasiliła szeregi inteligencji, część schłopiała, a pewna grupa szlachty weszła w szeregi proletariatu robotniczego. Z drugiej strony zniesienie barier stanowych (takich jak na przykład Statut piotrkowski 1496) spowodowało, że w szeregach ziemiaństwa pojawili się także przedstawiciele burżuazji, którzy przejmowali styl życia szlacheckich ziemian, nabywali tytuły arystokratyczne i wchodzili w koligacje z członkami rodów szlacheckich. Silne ziemiaństwo pozostało ważną grupą społeczną jeszcze w dwudziestoleciu międzywojennym, zachowując w kontaktach prywatnych szlachecką tytulaturę. Na mocy konstytucji marcowej z 1921 roku państwo polskie zaprzestało uznawania przywilejów rodowych i stanowych. Jednak zwłaszcza na Kresach Wschodnich zachowały się specyficzne stosunki stanowe. Znane były sytuacje typowe dla dawnej szlachty, jak np. całowanie „pana” w rękę, odnoszenie się ziemian do pracowników (bez względu na ich wiek) na „Ty”, a w świadomości ludności wiejskiej zachował się stary, postfeudalny podział na „chłopów” i „panów”. Wytworzył się również swoisty zrost kulturowy, co można zilustrować chociażby przez przykład obecności samochodów obok powozów w bogatszych majątkach.

Cechą szczególną tej warstwy jest dziedziczna przynależność oraz oparcie na własności ziemskiej, czyli posiadaniu i użytkowaniu ziemi (w epitafiach spotyka się określenie „obywatel ziemski” mające świadczyć o szlachectwie zmarłego). Ziemiaństwo wchodziło w skład systemu stanowego charakterystycznego dla społeczeństw feudalnych.

Kres istnienia ziemiaństwa jako warstwy społecznej w Polsce położyła II wojna światowa i jej następstwa w postaci: przesiedleń, zmiany systemu polityczno-gospodarczego, utraty przez Polskę Kresów Wschodnich oraz reforma rolna, w której ziemianie polscy stracili prawie wszystkie majątki ziemskie o powierzchni przekraczającej 50 hektarów, otrzymując w zamian dożywotnie zaopatrzenie w wysokości pensji urzędniczej VI grupy. Ziemianie zasłużeni w walce z okupantem niemieckim otrzymywali wyższe zaopatrzenie. Ci ziemianie, którzy po 1945 r. nie emigrowali, a zdecydowali się na pozostanie w Polsce, jako wrogowie ustroju socjalistycznego byli represjonowani i inwigilowani przez aparat bezpieczeństwa.

Od 1989 roku ziemiaństwo polskie prowadzi aktywną walkę o poszanowanie prawa własności i zwrot majątków ziemskich lub (gdy jest to niemożliwe) uzyskanie odszkodowania. Na szczególną uwagę zasługuje próba podważenia dekretu PKWN z dn. 6 września 1944 jako aktu prawnie nieobowiązującego nawet w ówczesnym systemie legislacji.

Ziemiaństwo w innych krajach

Obecnie ziemiaństwo jest bardzo silną warstwą społeczną w Wielkiej Brytanii oraz w znacznym stopniu w Europie Zachodniej (szczególnie we Francji, Hiszpanii oraz Niemczech).

Zobacz też

• szlachta w Polsce
• arystokracja
• dobra rycerskie
• Towarzystwo Rolnicze w Królestwie Polskim
• Towarzystwo Kredytowe Ziemskie w Królestwie Polskim

Bibliografia

• A. Wójtowicz, Ród Petrykowskich. Linia kujawsko-mazowiecka, Bytom 2008.
• A. Wójtowicz, Ród Sulińskich. Linia sieradzko-mazowiecka, Bytom 2009.
• J. Żarnowski, Społeczeństwo II Rzeczypospolitej 1918–1939, Warszawa 1973
• T. Chrzanowski, Dziedzictwo. Ziemianie polscy i ich udział w życiu narodu, Kraków, Znak, 1995
• S. Rudnicki, Ziemiaństwo polskie XX wieku, Warszawa 1996.
• A. Kwilecki, Ziemiaństwo wielkopolskie, Warszawa 1998.
• W. Roszkowski, Gospodarcza rola większej prywatnej własności w Polsce 1918–1939, Warszawa 1986.
• T. Piekarski, Ziemiaństwo Mazowsza Płockiego w latach 1918–1939, Poznań 2013.
• J. Durka, Aparat bezpieczeństwa wobec ziemian wielkopolskich do 1957 roku, „Zeszyty Kaliskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk” 2015, nr 15: Ziemiaństwo kaliskie, wielkopolskie i polskie w XIX i XX wieku, red. J. Durka, Kalisz: Kaliskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk, s. 204–226, ISSN 1426-6547.

Linki zewnętrzne

• European Landowners’ Organization
• Dwory i rezydencje szlacheckie
• Polskie Towarzystwo Ziemiańskie
• Łosiowisko: „Czas ziemiaństwa”. rdc.pl, 2017-12-17. [dostęp 2017-12-17].