Zygmunt Bauman

Zygmunt Bauman, Warszawa, 28 lutego 2005 r.

Zygmunt Bauman (ur. 1925 w Poznaniu) – jednym z najwybitniejszych współczesnych socjologów, filozof, eseista, jeden z najważniejszych twórców koncepcji postmodernizmu (ponowoczesności, płynnej nowoczesności, późnej nowoczesności). Znawca i interpretator Holocaustu. Wielokrotnie nagradzany prestiżowymi nagrodami, w tym nagrodą im. Adorno.

Życiorys

Urodził się w Poznaniu w rodzinie żydowskiej. We wrześniu 1939 wraz z rodzicami uszedł do Związku Radzieckiego. Po wstąpieniu do LWP w 1944 pełnił funkcje oficera polityczno-wychowawczego, służąc w szeregach 4 Dywizji Piechoty im. Jana Kilińskiego. Brał udział w bitwie o Kołobrzeg (gdzie był ranny) i zdobywaniu Berlina.

Współpraca ze służbami specjalnymi Polski Ludowej

Według informacji opartych o materiały archiwalne zgromadzone w Instytucie Pamięci Narodowej i podanych w tygodniku Ozon przez historyka IPN Piotra Gontarczyka, Bauman w 1944 służył w moskiewskiej milicji, natomiast w latach 1945–1953 był oficerem komunistycznych organów bezpieczeństwa. Służbę rozpoczął w czerwcu 1945 w Korpusie Bezpieczeństwa Wewnętrznego zajmującym się likwidacją członków podziemia antykomunistycznego. Zdaniem Gontarczyka, będąc szefem Wydziału Polityczno-Wychowawczego KBW, brał jako dowódca grupy bezpośredni udział w 20-dniowej akcji zbrojnej, wyróżniając się schwytaniem wielkiej liczby członków polskiego podziemia. Został za to odznaczony Krzyżem Walecznych w 1950. Pełnił też m.in. funkcję instruktora w zarządzie polityczno-wychowawczym KBW. Gontarczyk stwierdził również, że Bauman w latach 1945-1948 był agentem Informacji Wojskowej o pseudonimie "Semjon". Będąc w stopniu majora jako szef oddziału II Zarządu Politycznego KBW w marcu 1953 Bauman odszedł z organów bezpieczeństwa.

Powyższe informacje zostały częściowo potwierdzone przez Baumana, który przyznał, że pod koniec 1943 został powołony do służby w moskiewskiej milicji (w wydziale regulowania ruchu drogowego) i pełnił ją przez trzy miesiące, po czym wstąpił w szeregi 1 Armii Polskiej, w której przeszedł cały jej szlak bojowy. Potwierdził również swoją służbę w KBW, do którego został wcielony w czerwcu 1945 wraz z całą 4 Dywizją Piechoty, a z którego został usunięty w 1953 pod zarzutami politycznymi. W wypowiedzi dla Ozonu Bauman potwierdził również, że podpisał zobowiązanie do współpracy z Informacją Wojskową (zakończoną według niego w 1948). Jednocześnie wskazał na swoją późniejszą znaną postawę antytotalitarną i antykomunistyczną, która również może być - jego zdaniem - potwierdzona dokumentami znajdującymi się w archiwum IPN.

W wypowiedzi dla brytyjskiego dziennika The Guardian z 28 kwietnia 2007 Bauman raz jeszcze potwierdził podane wcześniej informacje o swojej służbie w 4 Dywizji Piechoty, oddziałach KBW oraz o trzyletniej współpracy z Informacją Wojskową. Stwierdził, że za swoją ówczesną działalność bierze pełną odpowiedzialność, zaznaczając, że podejmowane decyzje uważał w tamtym czasie za słuszne. Zwrócił jednocześnie uwagę na swoje wieloletnie przywiązanie do ideałów socjalizmu, z którego nigdy nie czynił tajemnicy. Jego zdaniem w okresie powojennym program polityczny partii komunistyczej stanowił najlepsze wówczas rozwiązanie krajowych problemów. Bauman przypomniał również, że w późniejszych latach sam był represjonowany przez władze PRL oraz że był inwigilowany przez tajne służby.

Działalność naukowa

Studia rozpoczął jeszcze w wojsku, w Akademii Nauk Społecznych i Politycznych. Później studiował filozofię na Uniwersytecie Warszawskim, gdzie został asystentem Juliana Hochfelda. Był pierwszym redaktorem naczelnym Studiów Socjologicznych. W wyniku wydarzeń marcowych został w 1968 r. usunięty z Uniwersytetu Warszawskiego, gdzie był doktorem habilitowanym socjologii i kierownikiem Katedry Socjologii Ogólnej. W atmosferze antysemickiej nagonki opuścił Polskę.

Wykładał na uniwersytetach w Tel Awiwie i Hajfie (1969-1971). W 1971 roku wyjechał do Anglii, gdzie związał się z uniwersytetem w Leeds, kierując Katedrą Socjologii aż do odejścia na emeryturę w roku 1990. Za pracę Nowoczesność i Zagłada (1989) otrzymał Europejską Nagrodę Amalfi, a w 1998 prestiżową nagrodę im. Theodora W. Adorno.

Od 2004 roku profesor jest rektorem Uniwersytetu Powszechnego im. Jana Józefa Lipskiego w Teremiskach k/Białowieży na Podlasiu.

Poglądy

Nowoczesność

Bauman uważa, że holocaust i systemy totalitarne były wynaturzoną, ale logiczną konsekwencją nowoczesności – i to na różne sposoby. Były zwieńczeniem idei postępu i czystości, które zdaniem Baumana miały kluczowe znaczenie dla dynamiki nowoczesności.

Oba wydarzenia były realizacją upragnionego (rzekomo doskonałego) społeczeństwa ludzi zasadniczo takich samych: albo przez eliminację i eksterminację niepasujących do "wzoru" (nazizm i III Rzesza), albo przez przemielenie niepasujących tak, by utracili swoje nieodpowiednie cechy i przyjęli odpowiednie, utożsamiające ich z całością (komunizm i ZSRR).

Obozy koncentracyjne były swoistym laboratorium, w którym testowano jak dalece właściwe nowoczesności mechanizmy władzy biurokratycznej i jej wszechobecności mogą się posunąć w kontrolowaniu, zarządzaniu, mechanizowaniu i dysponowaniu każdą jednostką dla swoich potrzeb (obecne są tu wątki zaproponowane przez Michela Foucault, zwłaszcza z Nadzorować i karać, a także Adorna i Horkheimera z Dialektyki Oświecenia, oraz rozwinięcie teorii biurokracji Webera).

Stosujące powyższe praktyki państwa Bauman nazywa państwami ogrodniczymi.

Zalety ponowoczesności

Ponowoczesność jest wobec tego odrzuceniem logiki nowoczesności, jako logiki prowadzącej do ludobójstwa, co łączy Baumana z innymi filozofami postmodernizmu. Stąd się bierze w ponowoczesności relatywizm, brak zaufania do "wielkich projektów" chcących świat urządzić całkowicie od nowa, wolność jako najwyższa wartość (zamiast bezpieczeństwa), preferowanie rozwiązań cząstkowych, dotyczących konkretnych, jednostkowych problemów (tutaj często odwołuje się do Richarda Rorty'ego, ale też krótkoterminowość wszystkiego (w tym związków międzyludzkich) – skoro zrezygnowano ze zbyt dalekiej perspektywy w jakichkolwiek działaniach.

Ponowoczesność ma tę moralną przewagę nad nowoczesnością, że wskutek powyższych jej cech jest z natury relatywistyczna, w przeciwieństwie do nowoczesności. Różnicę tę definiuje jako różnicę między moralnością a etyką. W jego ujęciu moralność właściwa jest ponowoczesności (innymi słowy można ją określić mianem "relatywizm etyczny"), a etyka (czyli absolutyzm etyczny) – nowoczesności.

Niebezpieczeństwa ponowoczesności

Bauman jest zwolennikiem ponowoczesności, ale jej nie idealizuje. Przestrzega przed jej pułapkami.

Jedną z nich jest autonomizacja seksu, jego oddzielenie od sfery uczuć, jako ogólnej kulturowej strategii mającej na celu uniemożliwienie wytworzenia się silniejszych więzi emocjonalnych. Za jeden z tego przejawów uważa obsesję współczesnej kultury na punkcie pedofilii. Obsesja ta fetyszyzuje możliwość uczynienia z dziecka przedmiotu zachowań seksualnych do tego stopnia, że utrudnia to rozwijanie więzi rodziców z dzieckiem, bo stawia w podejrzanym świetle każdy niemal gest wobec dziecka.

Ponowoczesne dążenie do wolności przestrzega przed popadnięciem we własną pułapkę. Jeżeli ponowoczesność zapomni o najsłabszych, najniżej na społecznej drabinie sytuowanych jednostkach i grupach, a do tego ma tendencję (właśnie w imię wolności, której aksjologiczny prymat implikuje odpowiedzialność każdego za samego siebie), to nie osiągnie tej wolności, bo będzie musiała nasilać inną swą tendencję: do budowania murów, instalowania alarmów, implantowania wszędzie ochroniarzy, czyli do obrony przed atakami sfrustrowanych i pozbawionych nadziei ofiar narastających nierówności (które określa mianem "restratyfikacji społecznej"). A w warunkach ciągłego opędzania się od atakujących nie ma mowy o prawdziwej wolności.

Tymczasem ponowoczesność ma tendencję do "kryminalizacji biedy" czyli eskalacji surowości wyroków więzienia, których ofiarą padają zwykle jednostki najgorzej sytuowane ekonomicznie. Jego zdaniem jest to strategia mająca jako ukryty cel zamknięcie gdzieś nadmiaru biednych ludzi, dla których jest coraz mniej stałej pracy, jak również stopniowe oduczanie ich myśli, że coś takiego jak "stała praca" dla ludzi nisko wykwalifikowanych może jeszcze długo istnieć. Konsekwencją tej kryminalizacji jest jednak wzrost przestępczości.

Kwestie terminologiczne

Bauman zasadniczo nie używa terminu postmodernizm, który niesie z sobą ryzyko zawężenia znaczeń (zwłaszcza na polskim gruncie, ale nie tylko). Zamiast tego stosuje terminy ponowoczesność (postmodernity), późna nowoczesność lub płynna nowoczesność. Oznaczają one z grubsza to samo, czyli epokę w której żyjemy i jej filozofię. Generalnie daje się zaobserwować następującą tendencję: we wcześniejszych pracach dominował termin ponowoczesność, dwa następne zaczynają wypierać go w późniejszych pracach. W gruncie rzeczy zależy to też w niemałym stopniu od tego, o czym konkretnie w danym momencie Bauman pisze – czy podkreśla, co naszą epokę różni od nowoczesności, czy tropi wątki, które są w pewien sposób kontynuacją nowoczesności; są to bowiem dwa równoległe wymiary współczesnej kultury.

Podobnie nie stosuje raczej terminu modernizm na rzecz terminu nowoczesność (modernity), gdyż modernizm może być, znów zwłaszcza w Polsce, rozumiany w wąskim sensie "wysokiego modernizmu" czyli epoki dynamicznego rozwoju "izmów" drugiej połowy XIX i początku XX wieku, gdy tymczasem on ma na myśli szerszą, "wielką epokę", w rozumieniu filozofii postmodernizmu, czyli tę, która obejmuje dzieje Zachodu co najmniej od czasu epoki oświecenia, a tak naprawdę od XVI wieku.

Bibliografia

1. 1959: Socjalizm brytyjski: Źródła, filozofia, doktryna polityczna [British Socialism: Sources, Philosophy, Political Doctrine]. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
2. 1960: Klasa, ruch, elita: Studium socjologiczne dziejów angielskiego ruchu robotniczego [Class, Movement, Elite: A Sociological Study on the History of the British Labour Movement]. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
3. 1961: Z zagadnień współczesnej socjologii amerykańskiej [Questions of Modern American Sociology]. Warszawa: Książka i Wiedza.
4. 1962, (co-edited with S. Chodak, J. Strojnowski, J. Banaszkiewicz): Systemy partyjne współczesnego kapitalizmu [The Party Systems of Modern Capitalism]. Warsaw: Książka i Wiedza.
5. 1962: Społeczeństwo, w którym żyjemy [The Society We Live In]. Warsaw: Książka i Wiedza.
6. 1962: Zarys socjologii. Zagadnienia i pojęcia [Outline of Sociology. Questions and Concepts]. Warszawa 1962: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
7. 1964: Zarys marksistowskiej teorii społeczeństwa [Outline of the Marxist Theory of Society]. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
8. 1964: Socjologia na co dzień [Sociology for Everyday Life]. Warszawa: Iskry.
9. 1965: Wizje ludzkiego świata. Studia nad społeczną genezą i funkcją socjologii [Visions of a Human World: Studies on the social genesis and the function of sociology]. Warszawa: Książka i Wiedza.
10. 1966: Kultura i społeczeństwo. Preliminaria [Culture and Society, Preliminaries]. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
11. 1972: Between Class and Elite. The Evolution of the British Labour Movement. A Sociological Study. Manchester: Manchester University Press ISBN 0719005027 (Polish original 1960)
12. 1973: Culture as Praxis. London: Routledge & Kegan Paul. ISBN 0761959890
13. 1976: Socialism: The Active Utopia. New York: Holmes and Meier Publishers. ISBN 0841902402
14. 1976: Towards a Critical Sociology: An Essay on Common-Sense and Emancipation. London: Routledge & Kegan Paul. ISBN 0710083068
15. 1978: Hermeneutics and Social Science: Approaches to Understanding. London: Hutchinson. ISBN 0091325315
16. 1982: Memories of Class: The Pre-history and After-life of Class. London/Boston: Routledge & Kegan Paul. ISBN 0710091966
17. c1985 Stalin and the peasant revolution: a case study in the dialectics of master and slave. Leeds: University of Leeds Department of Sociology. ISBN 0907427189
18. 1987: Legislators and interpreters - On Modernity, Post-Modernity, Intellectuals. Ithaca, N.Y.: Cornell University Press. ISBN 0801421047
19. 1988: Freedom. Philadelphia: Open University Press. ISBN 0335155928
20. 1989: Modernity and The Holocaust. Ithaca, N.Y.: Cornell University Press 1989. ISBN 080142397X
21. 1990: Paradoxes of Assimilation. New Brunswick: Transaction Publishers.
22. 1990: Thinking Sociologically. An introduction for Everyone. Cambridge, Mass.: Basil Blackwell. ISBN 0631163611
23. 1991: Modernity and Ambivalence. Ithaca, N.Y.: Cornell University Press. ISBN 0801426030
24. 1992: Intimations of Postmodernity. London, New York: Routhledge. ISBN 0415067502
25. 1992: Mortality, Immortality and Other Life Strategies. Cambridge: Polity Press. ISBN 0745610161
26. 1993: Postmodern Ethics. Cambridge, MA: Basil Blackwell. ISBN 0-631-18693-X
27. 1995: Life in Fragments. Essays in Postmodern Morality. Cambridge, MA: Basil Blackwell. ISBN 0631192670
28. 1996: Alone Again - Ethics After Certainty. London: Demos. ISBN 1-898-30940-X
29. 1997: Postmodernity and its discontents. New York: New York University Press. ISBN 0745617913
30. 1998: Work, consumerism and the new poor. Philadelphia: Open University Press. ISBN 0335201555
31. 1998: Globalization: The Human Consequences. New York: Columbia University Press. ISBN 0745620124
32. 1999: In Search of Politics. Cambridge: Polity Press. ISBN 0745621724
33. 2000: Liquid Modernity. Cambridge: Polity Press ISBN 074562409X
34. 2001: Community. Seeking Safety in an Insecure World. Cambridge: Polity Press. ISBN 0745626343
35. 2001: The Individualized Society. Cambridge: Polity Press. ISBN 0745625061
36. 2001: Conversations with Zygmunt Bauman. Cambridge: Polity Press. ISBN 0745626645
37. 2002: Society Under Siege. Cambridge: Polity Press. ISBN 0745629849
38. 2003: Liquid Love: On the Frailty of Human Bonds, Cambridge: Polity Press. ISBN 0745624898
39. 2003: City of fears, city of hopes. London: Goldsmith's College. ISBN 1904158374
40. 2004: Wasted Lives. Modernity and its Outcasts. Cambridge: Polity Press. ISBN 0745631649
41. 2004: Europe: An Unfinished Adventure. Cambridge: Polity Press. ISBN 0745634036
42. 2004: Identity: Conversations with Benedetto Vecchi. Cambridge: Polity Press. ISBN 0745633080
43. 2005: Liquid Life. Cambridge: Polity Press. ISBN 0745635148

Linki zewnętrzne

• Myśl Baumana i Rorty'ego
• {{{osoba}}}, [w:] baza „Ludzie nauki” portalu Nauka Polska (OPI) .{{Ludzie nauki}} Brakujące pola: data dostępu oraz osoba. Nieznane pola: 2.