Patria potestas

Patria potestas (łac. „władza ojcowska”) – w prawie rzymskim, władza przysługująca ojcu (pater familias), będącym obywatelem rzymskim, nad jego dziećmi i dalszymi zstępnymi.

Powstanie władzy ojcowskiej

Władza ojcowska powstawała nad dziećmi zrodzonymi w ważnym rzymskim małżeństwie (iustum matrimonium; iustae nuptiae), co również odnosi się do wnuków (prawnuków, itd.) urodzonych w ważnych małżeństwach mężczyzn nadal podlegających władzy ojcowskiej. Poza tym mogła ona powstać poprzez przysposobienie, arrogację lub uznanie dziecka (legitymację).

W myśl zasady „mater semper certa est” - istniała możliwość dowodzenia pochodzenia dziecka od określonej kobiety. Wobec braku naukowych sposobów ustalenia ojcostwa, było ono domniemywane. Przyjmowano mianowicie, że dziecko pochodzi od męża matki – w myśl zasady „pater est, quem nuptiae demonstrant”.

Dzieckiem zrodzonym w małżeństwie było takie, które urodziło się nie wcześniej niż w 182 dniu po zawarciu małżeństwa, ale nie później niż w 300 dniu po jego rozwiązaniu. Terminy te przyjęto pod wpływem greckiej nauki medycznej, wedle której ciąża mogła trwać od 182 do 300 dni.

Paulus w księdze dziewiętnastej responsorum: Płód zrodzony w siódmym miesiącu jest już dojrzały, co przyjęto w oparciu o autorytet uczonego męża Hipokratesa. Dla tego należy uznać, że ten, który urodził się z prawego małżeństwa w siódmym miesiącu, jest prawym synem.

D.1,5, 12

{{Cytat}} Brakujące pola: treść. Przestarzałe pola: 1 oraz 2.

Władza ojcowska powstawała poprzez przyjęcie obcej osoby do rodziny. Mogło to mieć miejsce w drodze adopcji – gdzie jeden pater familias przekazywał władzę nad dzieckiem innemu, lub przez arrogację – gdzie pater familias uzyskiwał władzę nad mężczyzną sui iuris (też będącym pater familias).

Stosunkowo późno, bo dopiero za panowania cesarza Konstantyna, powstała możliwość uznania dzieci pochodzących z konkubinatu w drodze legitymacji.

Treść władzy ojcowskiej

Władza ojcowska w prawie rzymskim, była władzą niemal absolutną. Jak zauważali sami Rzymianie, nie było takiego ludu, którego przedstawicielom przysługiwałyby tak szerokie uprawnienia wobec własnych dzieci.

Takoż pod władzą naszą znajdują się nasze dzieci, spłodzone w prawym małżeństwie. To prawo właściwe jest obywatelom rzymskim (albowiem chyba nie ma żadnych innych ludzi, którzy mieliby nad swymi dziećmi taką władzę, jaką my mamy) co obwieszczono w edykcie boskiego Hadriana, wobec tych co się ubiegali u niego o obywatelstwo rzymskie dla siebie i swoich dzieci.

Gaius, Institutiones I,55

{{Cytat}} Brakujące pola: treść. Przestarzałe pola: 1 oraz 2.

Ojciec miał nad dziećmi – najogólniej ujmując – prawo życia i śmierci (ius vitae ac necis). Mógł on nie przyjmować nowo narodzonego dziecka do rodziny – porzucić je (ius exponendi, expositio). Mógł oddać dziecko w mancipium, wynająć lub oddać w zastaw. Ostatecznie mógł nawet sprzedać je w niewolę („za Tyber”) - ius vendendi. Wyrażał zgodę na zawarcie przez podległe mu dziecko małżeństwa oraz mógł je w pewnych okolicznościach rozwiązać. Do obowiązków ojca należało np.: utrzymanie, wychowanie i opieka (officium, pietas) czy obowiązek wyposażenia córki wychodzącej za mąż.

Władzę tą, pochodzącą z czasów, gdy Rzymianie trudnili się przeważnie rolnictwem, ograniczały jedynie względy sakralne. Z czasem również ograniczały ją: wpływ opinii publicznej (nota cenzorska) oraz pewne obyczaje (np. wymóg – przy podejmowaniu ważnej decyzji rodzinnej – odbycia narady z krewnymi i przyjaciółmi bądź zasięgnięcia opinii sądu domowego, tzw. iudicium domesticum). Władza nad dziećmi z czasem podlegała kontroli ustawodawstwa cesarskiego.

Proces osłabienia patria potestas przybrał na sile z początkiem dominatu. Pojawiły się wówczas również pewne obowiązki ojca wobec dzieci, np. obowiązek alimentacyjny. Od czasów Kodyfikacji Justyniańskiej ojciec ostatecznie utracił prawo życia i śmierci nad dziećmi, w miejscu którego pozostało prawo karcenia (ius coerceni).

Wygaśnięcie władzy ojcowskiej

Patria potestas trwała co do zasady dożywotnio – gasła dopiero ze śmiercią patris familias. Żona zmarłego (jeżeli podlegała jego władzy) oraz jego dzieci (ale już nie wnuki) stawały się wówczas osobami sui iuris. Wnuki (i dalsi zstępni) dostawali się pod władzę swoich ojców – synów zmarłego. Analogicznie działo się z żonami synów, które do tej pory podlegały władzy teściów – władza nad nimi przechodziła na ich mężów.

Za życia ojca władza ojcowska gasła wskutek utraty obywatelstwa (capitis deminutio media), gdyż podmiotem patria potestas mógł być tylko obywatel rzymski. Władza gasła również w wypadku utraty wolności (capitis deminutio maxima), gdyż niewolnik nie mógł być podmiotem jakichkolwiek praw.

Władza ojcowska gasła, jeżeli dziecko uzyskało wysokie stanowisko kapłańskie (np. zostało kapłanką Westy, kapłanem Jowisza) lub wysokie stanowisko urzędnicze (np. zostało prefektem pretorian, konsulem – za Justyniana).

Osoba arrogowana traciła władzę ojcowską nad swoimi dziećmi na rzecz arrogującego (skutek capitis deminutio minima). Arrogowany odzyskiwał ją jednak w chwili śmierci arrogującego.

Sam pater familias mógł wreszcie znieść władzę ojcowską, dokonując emancypacji.

Bibliografia

• Marek Kuryłowicz, Adam Wiliński "Rzymskie prawo prywatne" Kraków 1999 ISBN 83-7211-089-1
• Władysław Rozwadowski "Prawo rzymskie" Wydanie II. Poznań 1992 ISBN 83-01-10031-1