Stradom (Kraków)

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Stradom
układ urbanistyczny
Symbol zabytku nr rej. A-12 z 23 lutego 1934[1]
Ilustracja
Ulica Stradomska na Stradomiu
Państwo

 Polska

Województwo

 małopolskie

Miejscowość

Kraków

Położenie na mapie Starego Miasta w Krakowie
Mapa konturowa Starego Miasta w Krakowie, na dole nieco na prawo znajduje się punkt z opisem „Stradom”
Położenie na mapie Polski
Mapa konturowa Polski, na dole znajduje się punkt z opisem „Stradom”
Położenie na mapie województwa małopolskiego
Mapa konturowa województwa małopolskiego, blisko centrum na lewo u góry znajduje się punkt z opisem „Stradom”
Położenie na mapie Krakowa
Mapa konturowa Krakowa, blisko centrum na lewo znajduje się punkt z opisem „Stradom”
Ziemia50°03′13,5″N 19°56′26,5″E/50,053750 19,940694
Multimedia w Wikimedia Commons
Stradom na planie z 1916 roku jako dzielnica Krakowa.

Stradom – obszar Krakowa wchodzący w skład Dzielnicy I Stare Miasto. Dawniej był południowym przedmieściem Krakowa, położonym pomiędzy Plantami a korytem Starej Wisły[2]. Granicę Stradomia od zachodu, południa i wschodu tworzyło kolano Wisły oddzielające go od Kazimierza (dzisiejsze planty Dietlowskie), od północy zaś odnoga Rudawy. Był to teren podmokły i często ulegający zalewom przez Wisłę.

Obecnie zarówno główną osią, jak i szlakiem komunikacyjnym Stradomia jest ulica Stradomska.

W 1994 roku Stradom wraz ze Starym Miastem, Wawelem, Kazimierzem, Piaskiem, Podgórzem i Nowym Światem został uznany za Pomnik historii[3].

Historia[edytuj | edytuj kod]

Pierwsza wzmianka o Stradomiu pochodzi z 1378: pro wlneracione [uulneracione] cuiusdam mulieris de Stradomia[4]. Wtedy to królowa Elżbieta zatwierdziła darowiznę znajdującego się tu ogrodu. Ogród ten podarował kościołowi św. Stanisława na Skałce, obywatel krakowski Stanisław Czaja[2].

Przedmieście to nosiło też nazwę Mostu Królewskiego (hortum suum in Stradomia alias in Ponte Regali – Kodeks dyplomatyczny Katedry Krakowskiej św. Wacława, cz. II, dokument nr 465 z r. 1402, później Stradom: Pons Regalis alias Stradomya) – od mostu, który łączył Kraków z Kazimierzem[2]. Władysław Jagiełło w roku 1419 włączył Stradom do Kazimierza, a społeczności tego przedmieścia zagwarantowano reprezentację w kazimierskiej radzie miejskiej.

Widok Krakowa, Stradomia, Kleparza, Kazimierza i Łobzowa z atlasu Civitates orbis terrarum Georga Brauna i Fransa Hogenberga z 1618 roku

W wydanej w Kolonii w 1618 roku Theatri praecipuarum totius mundi urbium Kraków nazwany jest Cracovia nobilissima et celeberrima Sarmatiae urbs („Kraków najszlachetniejsze i najsławniejsze miasto Sarmacji”) a scharakteryzowany określeniem Sarmatica Tripolis seu potius Pentapolis („Sarmackie Trój- względnie Pięciomiasto”) w którym obok Krakowa, Kazimierza, Kleparza uwzględniano również Garbary i Stradom[5].

W okresie zaborów Stradom mieścił kilka ważnych urzędów (m.in. celny i pocztowy), dlatego uznawany był za dzielnicę austriacką. W latach 1858–1954 był VII katastralną dzielnicą Krakowa[6].

Etymologia nazwy[edytuj | edytuj kod]

Nazwy z rdzeniem strad- występują w znacznej ilości na całym obszarze języka polskiego (z przyrostkiem -om Stradomia, Stradomka, Stradomicko, Stradomno, Stradomszczyzna, Stradomskie jezioro, jak i innymi przyrostkami: Stradań, Stradecz, Stradecka góra, Stradcz, Stradlice, Stradnik, Stradniki, Stradno, Stradoń, Stradopol, Stradowo, Stradów), a także na terenie języków wschodnio-słowiańskich. Rdzeń strad- jest dobrze znany zarówno w polszczyźnie, jak i w innych językach słowiańskich. Dzisiejsza odmiana stradać, stradam, stradasz nie była w polszczyźnie pierwotna, jak na to wskazują przykłady, i w formach tych można się dopatrywać śladów odmiany według koniugacji III: stradać (*strad-a-ti), stradzę (*strad-iǫ), stradzesz (*strad-ieši) (porównaj s-c-s stradati, straždǫ, straždeši). Znaczenie czasownika stradać w tekstach średniowiecznych można określić jako ‘tracić; nie mieć czegoś, być czegoś pozbawionym; cierpieć niedostatek’. W XVI w. przybyło nowe znaczenie – ‘pozbawiać’.

Dzisiejsza odmiana Stradom/Stradomia wskazuje, że pierwotnie końcowe -m było miękkie, składał się więc ten wyraz z następujących cząstek słowotwórczych: *Strad-om-jь. Najczęstszą (choć nie wyłączną) funkcją formantu -jь było tworzenie nazw dzierżawczych, oznaczających miejscowości będące własnością człowieka, od którego imienia nazwa została utworzona. Tak gród Poznana otrzymał nazwę Poznań, Myślibora – Myślibórz[a], Radogosta – Radogoszcz, Przemysła – Przemyśl itd. Najmniej widoczna jest dziś różnica między podstawową nazwą osobową a pochodną miejscową w nazwach kończących się na spółgłoski wargowe i wargowo-zębowe, ponieważ te są w wygłosie zawsze twarde. Miękkość tematu utrzymała się jednak w przypadkach zależnych: nazwa miejscowa Jarosław, dopełniacz Jarosławia (nazwa osobowa zaś: Jarosław/Jarosława), n.m. Oświęcim Oświęcimia (n.o. Oświęcim/Oświęcima), n.m. Radom/Radomia (n.o. Radom/Radoma), n.m. Wrocław/Wrocławia (n.o. *Vortislavъ/Vratъslavъ[7] Wrocisław/Wrocisława) itd. Gdybyśmy więc uznali nazwę miejscową Stradom (dopełniacz Stradomia) za dzierżawczą, podstawową dla niej nazwą osobową byłby Stradom (dopełniacz Stradoma).

Według Witolda Taszyckiego[8] polskie nazwy osobowe zawierające przyrostek -om (np. Dzigoma/Digoma z 1136 r., Witoma z 1318, Lubom z 1424, Trzaskoma 1435, Trzeskoma z 1438, Jaroma z 1461) to skrócenia dwutematowe, tzn. takie, gdzie w skrócie z imienia dwuczłonowego pozostaje cały człon pierwszy i część członu drugiego. Tak jak od pełnego imienia dwuczłonowego Broni-sław powstaje imię skrócone Broni-sł, a Suli-mira – Suli-m, od pełnego imienia Wito-mir powstało skrócone Wito-m, Radzi-mira – Radzi-m, Jaro-mira Jaro-m-a, Rado-mira Rado-m itd. Nie wiemy, czy istniała postać imienia *Stradomił (*Stradomir, *Stradomysł), której skrótem mogłaby być forma Stradom. Wyjątkiem jest zapiska pod rokiem 1425 (nr 3810) o treści: Wenczla Stranczka de Stradomiria salsator[9], ale też nazwa Stradomia mogła zostać przez piszącego urobiona do sąsiedniego miasta Casimiria tj. Kazimierza. Jednak istnienie takiego imienia jest prawdopodobne[10], gdyż dysponujemy zapisem południowo-słowiańskiego imienia Stradosław, Stradoslav (Stradosclauua, Stradasclau[11]).

Druga teoria wiąże się z uwagą Jana Rozwadowskiego o możliwości uznania imion takich jak Chocim, Chwalim oraz podobnych na -om za imiesłowy odnośnych czasowników. W formie stradomъ można więc widzieć twór przymiotnikowy utworzony za pomocą wyabstrahowanego z tworów imiesłowowych przyrostka -om. Przymiotnik stradom (y) mógł służyć do określania osoby tak jak łakomy (nie)widomy. Przyjmując to znaczenie otrzymalibyśmy ‘skłonny do cierpienia, biedowania; boleściwy’, więc zbliżone do znanego ze staropolszczyzny stradny ‘ubogi, nędzny, nieszczęsny’.

Trzecie wyjaśnienie, najprostsze, widzi Stradom jako nazwę topograficzną odprzymiotnikową, objaśniając nazwę *Stradom-jь (lub pierwotnie – jak sądził Rozwadowski – *Stradom-je) jako topograficzną. Przyrostek *-jь *-ja *-je tworzył najczęściej nazwy dzierżawcze, ale nie tylko, służył także do tworzenia ogólnoprzymiotnikowych nazw miejscowych. Od przymiotnika stradom (-ъ) powstać mogła przy pomocy formantu -jь, czy pierwotnie -je Stradom-jь, co najlepiej porównać ze staroruskim stradomaja zemlja – ‘ziemia orna’. To znaczenie ruskiego przymiotnika pochodzącego z imiesłowu można wyprowadzić z pierwotnego znaczenia czasownika stradati ‘ciężko pracować’ następująco: stradati ‘ciężko pracować’ → ‘z trudem uprawiać’ (porównaj rosyjskie strada ‘ciężka praca, szczególnie w czasie żniw’): stradomъ, ‘z trudem uprawiany’ → ‘uprawny’. Można więc nazwie Stradom przypisać pierwotne znaczenie ‘z trudem uprawiany’, co zgadzałoby się z topografią terenu, gdyż Stradom był niewielkim obszarem uprawnym pomiędzy rozlewiskami Wisły a mokradłami ciągnącymi się wzdłuż dzisiejszej ul. św. Sebastiana i do końca średniowiecza zachował charakter przeważnie rolniczy, pomimo że uprawa tego terenu była szczególnie trudna, a częste wylewy Wisły mogły niszczyć uprawy[12].

Zabytki i atrakcje[edytuj | edytuj kod]

Galeria[edytuj | edytuj kod]

Instytucje[edytuj | edytuj kod]

Na Stradomiu znajduje się Wyższe Seminarium Duchowne Księży Misjonarzy Wincentego à Paulo (CM) oraz Wyższe Seminarium Duchowne Diecezji Sosnowieckiej w Krakowie.

Uwagi[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ Nazwa niehistoryczna, utworzona w XX wieku.

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ Rejestr zabytków nieruchomych – województwo małopolskie [online], Narodowy Instytut Dziedzictwa, 30 września 2023 [dostęp 2023-11-09].
  2. ↑ a b c Filip Sulimierski, Bronisław Chlebowski, Władysław Walewski, Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, Tom XI, Warszawa 1880–1885, s. 383–383.
  3. ↑ Zarządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 8 września 1994 r. w sprawie uznania za pomnik historii (M.P. z 1994 r. nr 50, poz. 418).
  4. ↑ Andrzej Siudut, Stradom, [w:] „Język Polski”, 1955 nr 2 (marzec/kwiecień) s. 100 (11) [za:] A. Chmiel, Księgi radzieckie kazimierskie, Kraków 1932, s. 64.
  5. ↑ Janina Bieniarzówna, Jan M. Małecki, Dzieje Krakowa: Kraków w wiekach XVI – XVII, Kraków 1984, s. 180, ISBN 83-08-00663-9.
  6. ↑ Spacerownik Gazety Wyborczej: Stradom i chrześcijański Kazimierz.
  7. ↑ Vladimíra Darvašová, Slovanská antroponymie v zrcadle etymologie, praca licencjacka, Uniwersytet Masaryka, 2008 (cz.).
  8. ↑ Andrzej Siudut, Stradom, [w:] „Język Polski”. 1955 nr 2 (marzec/kwiecień) s. 109 [za:] Witold Taszycki, Najdawniejsze polskie imiona osobowe. Rozprawy Wydz. Fil. PAU t. 62, zesz. 3, Kraków 1925, s. 46–47.
  9. ↑ Księgi przyjęć do prawa miejskiego w Krakowie 1392 – 1506, LIBRI IURIS CIVLIS CRACOVIENSIS 1392 – 1506, wydał dr Kazimierz Kaczmarczyk, Kraków 1913, s. 109.
  10. ↑ Wiktor Łazariewicz Wasiliew w pracy Archaiczna toponimia ziemi nowogrodzkiej nazwy osobowe *Самострадъ/*Samostradъ oraz *Перестрадъ/*Pieriestradъ łączył pokrewieństwem z zachodnio-słowiańskim (?) imieniem Stradomъ, serbo-chorwackim/polskim Страдославъ (Stradosław) i czeskim Stradomir w związku z rdzeniem Strad-, Виктор Лазаревич Васи́льев, Архаическая топонимия Новгородской земли (Древнеславянские деантропонимные образования), Nowogród Wielki 2005, s. 79, 92 [dostęp 2010-05-31] [zarchiwizowane z adresu 2012-04-18] (ros.).
  11. ↑ Gradivo za zgodovino Slovencev v srednjem veku Franc Kos., Lublana 1902, s. 253, 255, 492, 495, (słoweń.).
  12. ↑ Andrzej Siudut, Stradom, [w:] „Język Polski”. 1955 nr 2 (marzec/kwiecień) s. 100–111.

Bibliografia[edytuj | edytuj kod]

Kraków – Dzielnica I Stare Miasto

herb Krakowa

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Stradom_(Kraków)&oldid=72446327”