System penitencjarny
System penitencjarny, system więzienny, więziennictwo - system instytucji poświęconych odbywaniu kary pozbawienia wolności, zintegrowany i obejmujący wiele instytucji, na określonym obszarze[1].
Charakterystyka
[edytuj | edytuj kod]Na system penitencjarny składają się[2]:
- zespół przepisów prawnych regulujących więziennictwo i sposób odbywania kary,
- zespół instytucji penitencjarnych,
- sposób urządzenia zakładów karnych (ich architektura, zabezpieczenia techniczno-obronne, system kontroli i nadzoru, zarządzanie, relacje między uwięzionymi a kadrą),
- warunki kadrowe i materialne zakładów karnych,
- cele, które mają realizować instytucje więzienne.
Historia
[edytuj | edytuj kod]Początki
[edytuj | edytuj kod]
Pierwsze systemy penitencjarne powstały pod koniec XVIII w. Wcześniej, sposób odbywania kary więzienia zależał od lokalnych warunków i zwyczajów. Warunki działania różnych instytucji więziennych były więc bardzo różne. Kara więzienia nie służyła realizacji innych celów niż izolacyjne.
Od XVI w. w Anglii i Holandii zaczęły powstawać pojedyncze instytucje więzienne, które miały również na celu poprawę (resocjalizację) więźniów (domy poprawy, domy pracy przymusowej, zakłady amsterdamskie[3]). Były to jednak instytucje odrębne i nie tworzyły systemu penitencjarnego[1]. Dążenie do reformy więziennictwa ze względów humanitarnych było też ważną częścią społecznej doktryny kwakrów. W 1682 przywódca kwakrów William Penn na mocy przywileju królewskiego założył Pensylwanię, w której starał się wprowadzić szereg nowych rozwiązań instytucjonalnych, m.in. ograniczenie kary śmierci i kar cielesnych, oraz wprowadzenie odrębnych cel (pomagających w skupieniu na przemianie wewnętrznej i uniemożliwiających demoralizację wzajemną osadzonych), oraz nastawienie na poprawę moralną, edukację religijną i pracę więźniów. Śmierć Penna w 1718 zakończyła próby wprowadzenia tych reform[4].
W epoce oświecenia rozwinęły się humanitarne i reformatorskie idee dotyczące więziennictwa i polityki karnej, zgodnie z którymi kara powinna realizować racjonalne cele, m.in. unikać niepotrzebnego cierpienia i dążyć do poprawy więźnia. W 1777 John Howard napisał wpływowy raport, podsumowujący jego obserwacje o stanie więzień w Europie: State of the Prisons. Wskazywał w nim, że należy zaprzestać dotychczasowych form odbywania kary więzienia. Więźniom powinno pozostawić się nadzieję powrotu do życia w społeczeństwie, umożliwić im kształcenie, poprawę moralną i wychowanie religijne oraz włączać w wykonywanie użytecznych społecznie prac. Warunki sprawowania kary (sanitarne, lokalowe, związane z opieką zdrowotną) powinny być też poprawione[2].
Drugi z angielskich reformatorów: Jeremy Bentham zaproponował racjonalizację sposobu odbywania kary w duchu utylitaryzmu. Służyć temu miała m.in. nowa architektura więzienna. W pracy Panopticon or the inspection house (1791) Bentham opisał projekt panoptykonu – więzienia w kształcie rotundy, z centralnie umieszczoną wieżą strażniczą i indywidualnymi celami wokół krawędzi. W ten sposób, więźniowie umieszczeni w indywidualnych celach mogli być obserwowani przez nielicznych strażników, nie demoralizujac się nawzajem[5].
System celkowy (pensylwański)
[edytuj | edytuj kod]
W ten sposób ukształtowała się idea nowego więzienia, w którym więźniowie odbywają karę pozbawienia wolności w indywidualnych celach, gdzie warunki odbywania kary są humanitarne, ale ich kontakty są ograniczone[6]. Panowało przekonanie, że skłonności przestępcze przenoszone są poprzez wzajemne kontakty („zarażanie” przestępczością i demoralizacją) stąd konieczna jest całkowita izolacja więźniów[7].
Ostatecznie, celkowy system penitencjarny ukształtował się w Anglii i Stanach Zjednoczonych na przełomie XVIII i XIX w. w środowisku kwakrów[8]. To oni, po długim okresie prób, założyli w 1829 wzorcowe więzienie w Cherry Hill Penitentiary[4]. System zaprowadzony w więzieniu nazwano celkowym lub pensylwańskim i polegał na całkowitej izolacji więźniów. Więźniowie osadzeni byli w pojedynczych celach, bez możliwości kontaktów ze sobą nawzajem oraz ze światem zewnętrznym. Również spożywanie posiłków, praca i spacery wykonywane były w izolacji[9]. System celkowy spotkał się z dużym zainteresowaniem i w tym systemie zorganizowano wiele więzień na całym świecie[10]. Pojawiły się jednak również głosy krytyczne wobec takiej organizacji kary pozbawienia wolności. Problemem były wysokie koszty budowy, organizacji i prowadzenia takiego zakładu karnego[11]. Zauważono też, że taki reżim więzienny jest bardzo surowy. Absolutna izolacja powodowała problemy psychiczne wielu więźniów, apatię oraz bardzo dużą liczbę samobójstw[10][7].
Problemy związane z systemem pensylwańskim doprowadziły do prób jego reformy i stworzenia w latach 1821–1823 odmiennego systemu penitencjarnego systemu milczenia (czasami systemy pensylwański i system milczenia traktowane są jako odmiany systemu celkowego)[12]. Obydwa systemy były w pierwszej połowie XIX w. traktowane jako konkurencyjne formy zakładów penitencjarnych[6]. Koniec systemu celkowego w więziennictwie to lata 60. XIX w., choć izolacja w indywidualnych celach nadal stosowana jest wobec wybranych więźniów lub jako środek dyscyplinujący[10][7].
System milczenia (auburnski)
[edytuj | edytuj kod]_(14779898741).jpg)
Odmiana auburnska powstała w więzieniu w Auburn w latach 1821-1831. System ten oparty był na izolacji więźniów jedynie w nocy. W dzień wykonywali oni wspólnie pracę i spożywali posiłki, jednak obowiązywał zakaz porozumiewania się (stąd system ten nazywany jest też systemem milczenia)[13].
Podobnie jak system celkowy, system milczenia oparty był na klasycznej szkole kryminologii, w której podstawowym celem pozbawienia wolności było karanie za popełnione przestępstwo, ciężka praca i pokuta[14]. System auburnski oparty był na izolacji więźniów w indywidualnych celach jedynie w nocy. W dzień przebywali oni we wspólnych pomieszczeniach: jadalni, spacerniaku, świetlicy, warsztacie. Tam wykonywali wspólnie pracę i spożywali posiłki. W niedzielę nie pracowali, lecz uczęszczali na nabożeństwo w kaplicy, po czym wracali do cel, gdzie mieli się oddawać czytaniu Biblii[15]. Więźniowie ubrani byli w specjalne uniformy - pasiaki[16].
Więźniowie mogli się stykać między sobą, jednak zabroniona była wszelka komunikacja. W celu przeciwdziałania demoralizacji obowiązywał ich jednak całkowity zakaz porozumiewania się[17]. Wprowadzono uniformy więzienne (pasiaki i specjalny rodzaj przemarszu więźniów w kolumnie (lockstep)[15]. System milczenia stosowany był dłużej od systemu celkowego (do początków XX w.)[16]
System progresywny
[edytuj | edytuj kod]W drugiej połowie XIX w. w Anglii i Irlandii ukształtował się system progresywny[18]. System ten był oparty na koncepcjach kryminologicznych szkoły pozytywnej, zakładającej, że zachowania przestępcze są spowodowane przez splot czynników psychospołecznych i wykonywanie kary więzienia powinno prowadzić do przywrócenia osadzonych społeczeństwu. Prekursorem tego systemu był system klasyfikacji zaprowadzony w więzieniu w Genewie (1833), gdzie więźniów pogrupowano według ich cech (wiek, stan moralny, rodzaj i ciężar kary), a następnie uzależniono sposób odbywania kary od rokowań i w celu zapobieżenia demoralizacji[19]. System progresywny ukształtował się w dwóch wersjach. Wersja angielska została stworzona przez Alexandra Maconochiego i dotyczył więźniów deportowanych do kolonii karnych (na początku wyspa Norfolk w Australii). Odbywanie kary podzielono na trzy etapy, a przechodzenie pomiędzy nimi zależało od zachowania więźnia. Pierwszym była izolacja więźnia w celach (jak w systemie pensylwańskim), drugim było wykonywanie ciężkich prac fizycznych w którym więźniowie byli nagradzani za postępy w pracy, trzecim było warunkowe zwolnienie otrzymywane za dobre zachowanie i pracę[20]. W wersji irlandzkiej systemu progresywnego (stworzonej przez Waltera Croftona, 1854) okres kary podzielony był na cztery etapy, podzielone z kolei na fazy, o zmniejszającym się rygorze odbywania kary: od prac ciężkich, wykonywanych w samotności i w surowych warunkach, aż do coraz lepszych warunków, lżejszych i ciekawszych prac, powrocie do kontaktów z innymi ludźmi, aż do częściowego powrotu do kontaktów ze społeczeństwem[21].
Dalszy rozwój systemów penitencjarnych
[edytuj | edytuj kod]Na bazie systemu progresywnego, w kolejnych dekadach, tworzono (przede wszystkim w Stanach Zjednoczonych i Anglii) inne systemy penitencjarne: system regresywny (gdzie więzień zaczynał od najlepszych warunków i najmniejszego rygoru, a w razie złego zachowania jego sytuacja ulegała pogorszeniu)[22], system reformatoriów (Stany Zjednoczone, ich celem było dążenie do wychowania więźnia)[23], zakłady borstalskie (dążenie do wychowania nieletnich więźniów, po początkowym okresie ciężkiej pracy fizycznej, więzień przechodził do zmniejszonego rygoru w przestrzeni pozbawionej oznak więzienia i przypominającej normalne życie[24]).
Współcześnie, w większości krajów (także w Polsce) systemy penitencjarne oparte są na doświadczeniach związanych z systemem progresywnym i ucieleśniające zasady wolnej progresji i indywidualizacji postępowania ze skazanym.
Zasada wolnej progresji (w polskim prawie uregulowana przez art. 89 kkw.) oznacza, że sytuacja i los więźnia zależne są od jego zachowania i przestrzegania norm zakładu karnego[25]. Postawa więźnia podlega ocenie i wpływa na sposób jego traktowania. Pozwala także na zmianę sposobu odbywania kary, np. z zakładu typu zamkniętego do półotwartego lub otwartego. Negatywna ocena postawy pociąga za sobą surowszy nadzór, zmianę sposobu odbywania kary na zakład o większym rygorze[25].
System więzienny w Polsce
[edytuj | edytuj kod]W polskim systemie penitencjarnym jest 87 zakładów karnych oraz 34 oddziały zewnętrzne zakładów karnych różnego typu, na które łącznie przypada około 83 tys. miejsc więziennych. Osadzonych jest ok. 81 tys., a oczekujących na osadzenie 30 tys. W polskich więzieniach jest więc przestrzegane prawo minimum 3 m² w celi na osadzonego. (dane z grudnia 2011 r.).
Rocznie zakłady karne w Polsce opuszcza około 90 tys. osób, średnio w miesiącu 7650 osób, a przyjmowanych jest około 7400 skazanych. Problemem są narkomani, którzy na leczenie w specjalnym zakładzie muszą czekać nawet 2 lata.
Oprócz kary pozbawienia wolności polskie ustawodawstwo przewiduje inne środki walki z przestępczością: karę ograniczenia wolności i dozór kuratora.
Zobacz też
[edytuj | edytuj kod]- areszt
- areszt śledczy
- areszty śledcze w Polsce
- służba więzienna
- zakład poprawczy
- zakłady karne w Polsce
- zakłady poprawcze w Polsce
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ a b Kędzierski 2021 ↓, s. 31.
- ↑ a b Kędzierski 2021 ↓, s. 32.
- ↑ Kędzierski 2021 ↓, s. 27-30.
- ↑ a b Kędzierski 2021 ↓, s. 36.
- ↑ Kędzierski 2021 ↓, s. 33.
- ↑ a b Johnston 2008 ↓, s. 472.
- ↑ a b c Davies 2005b ↓, s. 696.
- ↑ Kędzierski 2021 ↓, s. 31-41.
- ↑ Davies 2005b ↓, s. 695-696.
- ↑ a b c Johnston 2008 ↓, s. 473.
- ↑ Davies 2005b ↓, s. 694-696.
- ↑ Kędzierski 2021 ↓, s. 38–39.
- ↑ Kędzierski 2021 ↓, s. 38-41.
- ↑ Kędzierski 2021 ↓, s. 40.
- ↑ a b Davies 2005a ↓, s. 54.
- ↑ a b Davies 2005a ↓, s. 55.
- ↑ Kędzierski 2021 ↓, s. 39.
- ↑ Kędzierski 2021 ↓, s. 41-45.
- ↑ Kędzierski 2021 ↓, s. 41.
- ↑ Kędzierski 2021 ↓, s. 42-43.
- ↑ Kędzierski 2021 ↓, s. 43-45.
- ↑ Kędzierski 2021 ↓, s. 45-46.
- ↑ Kędzierski 2021 ↓, s. 46-49.
- ↑ Kędzierski 2021 ↓, s. 50-51.
- ↑ a b Kędzierski 2021 ↓, s. 51.
Bibliografia
[edytuj | edytuj kod]- Kim Davies, Auburn System, [w:] Mary Bosworth (red.), Encyclopedia of Prisons & Correctional Facilities, Sage Publications, 2005a, s. 53-55.
- Kim Davies, Pennsylvania System, [w:] Mary Bosworth (red.), Encyclopedia of Prisons & Correctional Facilities, Sage Publications, 2005b, s. 694–697.
- Helen Johnston, Separate and Silent Systems, [w:] Yvonne Jewkes, Jamie Bennett (red.), Dictionary of Prisons and Punishment, London – New York: Routledge, 2008, s. 472–474.
- Witold Kędzierski, Penitencjarystyka z resocjalizacją instytucjonalną. Historia – stan obecny, Warszawa: Engram – Difin, 2021.
