Szczawno-Zdrój

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
(Przekierowano z Szczawno Zdrój)
Szczawno-Zdrój
miasto i gmina
Ilustracja
Centrum Szczawna-Zdroju (2011)
Herb Flaga
Herb Flaga
Państwo

 Polska

Województwo

 dolnośląskie

Powiat

wałbrzyski

Aglomeracja

wałbrzyska

Prawa miejskie

1945

Burmistrz

Marek Fedoruk

Powierzchnia

14,81[1] km²

Wysokość

400–430 m n.p.m.

Populacja (01.01.2023)
• liczba ludności
• gęstość


5243[1]
354 os./km²

Strefa numeracyjna

(+48) 74

Kod pocztowy

58-310

Tablice rejestracyjne

DBA

Położenie na mapie powiatu wałbrzyskiego
Mapa konturowa powiatu wałbrzyskiego, blisko centrum u góry znajduje się punkt z opisem „Szczawno-Zdrój”
Położenie na mapie Polski
Mapa konturowa Polski, po lewej nieco na dole znajduje się punkt z opisem „Szczawno-Zdrój”
Położenie na mapie województwa dolnośląskiego
Mapa konturowa województwa dolnośląskiego, w centrum znajduje się punkt z opisem „Szczawno-Zdrój”
Ziemia50°47′58″N 16°15′18″E/50,799444 16,255000
TERC (TERYT)

0221031

SIMC

0984574

Urząd miejski
ul. Kościuszki 17
58-310 Szczawno-Zdrój
Strona internetowa
BIP

Szczawno-Zdrój (niem. Bad Salzbrunn) – miasto uzdrowiskowegmina miejska w województwie dolnośląskim, w powiecie wałbrzyskim, położone jest w południowo-zachodniej Polsce na Dolnym Śląsku w Sudetach środkowych. W latach 1975–1998 miasto administracyjnie należało do województwa wałbrzyskiego.

Według danych GUS z 1 stycznia 2023 r. miasto miało 5243 mieszkańców[1] (554. miejsce w kraju).

Położenie[edytuj | edytuj kod]

Według danych z 1 stycznia 2023 r. powierzchnia miasta wynosiła 14,81 km²[1] (412. miejsce w kraju). Miasto stanowi 2,89% powierzchni powiatu.

Miasto jest położone w Sudetach środkowych, na pograniczu Gór Wałbrzyskich i Pogórza Wałbrzyskiego w bezpośrednim kontakcie z Wałbrzychem[2]. Leży na wysokości ok. 410 m n.p.m. u podnóża góry Chełmiec (850 m n.p.m.) najwyższego szczytu masywu Chełmca, drugiego szczytu Gór Wałbrzyskich, wznoszącego się na południe od miasta, oraz u podnóża Góry Parkowej, zwanej zwyczajowo Wzgórzem Gedymina, będącej częścią Wzniesień Ptasiej Kopy–Stróżka, rozprzestrzeniających się na wchód od miasta.

Według danych z 2002 Szczawno-Zdrój ma obszar 14,87 km², w tym: użytki rolne (grunty orne i trwałe użytki zielone) 36%, nieużytki i obszary leśne 64%[3].

Szczawno-Zdrój graniczy z dwoma miastami: Wałbrzych i Boguszów-Gorce oraz z gminą Stare Bogaczowice.

Toponimia[edytuj | edytuj kod]

Urząd miejski w Szczawnie-Zdroju, ul. Kościuszki 17

Do stycznia 1935 obowiązywała nazwa Ober Salzbrunn[4]. Na fali przydawania uzdrowiskom ze względów promocyjnych predykatu Bad, 9 stycznia 1935 r. zmieniono tę nazwę na Bad Salzbrunn[5]. W 1946 roku wprowadzono urzędowo nazwę Szczawno Zdrój, zastępując nazwę niemiecką[6], choć przez krótki czas po wojnie funkcjonowały także nazwy Słońsk[7] i Solice Zdrój[8].

Nazwa miejscowości Szczawno-Zdrój pisana z łącznikiem (dywizem) jest formą zatwierdzoną urzędowo. Forma nazwy pisana bez łącznika, tzn. Szczawno Zdrój, jest formą potoczną. Do niedawna forma Szczawno Zdrój była jednak podawana jako poprawna przez słowniki języka polskiego (np. przez Nowy słownik ortograficzny PWN). Powstawał przez to rozdźwięk pomiędzy formą urzędową nazwy tego miasta a formą słownikową. Jednak te różnice przestały istnieć w 2004, kiedy Rada Języka Polskiego uchwaliła taki sposób zapisu wieloczłonowych nazw miejscowych[9][10][11].

Ponadto w nazwach dwuczłonowych odmieniają się oba człony, dlatego należy odmieniać zarówno nazwę, jak i określenie Zdrój[12][13]. Brak odmiany predykatu Zdrój jest często spotykanym błędem nawet wśród samorządowców i dziennikarzy[5].

Historia[edytuj | edytuj kod]

Pierwsza wzmianka o wtedy jeszcze wsi książęcej została zawarta w 1221[14], w „Księdze Henrykowskiej” (dokument Henryka I Brodatego). Od końca XIV wieku włączono ją do dóbr zamku Książ[14]. Losy wsi zmieniały się wraz z dziejami zamku. W 1392, po śmierci ks. Agnieszki, żony Bolka II, Szczawno przeszło w ręce króla czeskiego Wacława. W 1410 wykupił je Janko z Chociemic z rąk braci Conrada i Albrechta Salzbornów. Od 1464 Szczawno wraz z Książem ponownie przechodzi w ręce króla czeskiego[potrzebny przypis].

Widok na Szczawno-Zdój w XIX wieku. (rys. Ferdynand Kosk)

Uzdrowiskowy charakter Szczawna-Zdroju był znany od średniowiecza[14]. Bogate jest w wody lecznicze, szczawy wodorowęglanowo-sodowo-wapniowo[14]. Po raz pierwszy właściwości lecznicze wód zbadał i potwierdził nadworny lekarz Hochbergów – Caspar Schwenckfeldt w 1597[15]. Skład chemiczny wód, medyczne ich zastosowanie oraz wyniki przeprowadzonych analiz, zostały opisane w wydanej we Wrocławiu w 1777 r. broszurze pt. Publiczne Uwiadomienie Zdroiów Zdrowych lub wód mineralnych leczących na Śląsku w Kodowie, Reynercu, Altwasser, Szarlotenbrun, Salcbrun i Flinsbergu się znaydujących. Był to dokonany przez Dawida Vogla przekład opublikowanej w 1774 r. książeczki Johanna Gotfrieda Morgenbessera, wrocławskiego lekarza i chemika[16]. Szczawno zyskało popularność w I poł. XIX wieku, kiedy to dzięki Augustowi Zemplinowi rozbudowano uzdrowisko i w miejscowości powstał teatr i park zdrojowy[17]. Kolejny okres rozwoju uzdrowiska przypadł na początek XX w. M. in. w latach 1908-1911 z inicjatywy Jana Henryka XV Hochberga, księcia von Pless zbudowano wytworny „Grand Hotel”. W 1924 r. książę von Pless wraz ze swą małżonką otwarli tu 24-dołkowe pole golfowe, które wkrótce zaczęło gościć znanych golfistów z całej Europy[18]. Hochbergowie byli właścicielami Szczawna do 1934[14]. W 1946 miejscowość została włączona do nowo powstałego województwa wrocławskiego na terenie powojennej Polski. W okresie od 1945 do 1950 funkcjonowała nazwa Solice Zdrój, ostatecznie przyjęto jednak obecną formę.

Zabytki[edytuj | edytuj kod]

Ul. Kościuszki 14. Z lewej wieża Anny (zegarowa), wzniesiona w 1818 r.
Ul. Ratuszowa 1–2 – dawny pensjonat „Posthof”
Zakład Przyrodoleczniczy
Brama parku zdrojowego

Do wojewódzkiego rejestru zabytków wpisane są[19]:

  • historyczne założenie urbanistyczne, z XIII–XIX w./XX w.
  • zespół zabudowań zdrojowych, z l. 1822-1894:
    • pawilon handlowy
    • teatr zdrojowy
    • klub kuracjusza
    • „Biała Sala”
    • pijalnia wód
    • hala spacerowa
    • muszla koncertowa
    • altana nad źródłem
  • park „Szwedzki”, ul. Spacerowa-Nizinna, z pierwszej ćw. XX w.
  • wieża widokowa na Wzgórzu Gedymina, z 1822 r.
  • willa, ul. Kolejowa 8, z 1901 r.
  • hotel zdrojowy „Grand Hotel”, obecnie Sanatorium Uzdrowiskowe nr 1 – „Dom Zdrojowy im. dr J. Górskiego”, z l. 1908–1911: ogród, ogrodzenie metalowe, wybudowany przez Jana Henryka XV Hochberga, księcia von Pless jako „Grand Hotel”, duży wkład do aranżacji wystroju wnętrz obiektu wniosła była jego żona, Maria Teresa Oliwia Hochberg von Pless, zwana księżną Daisy; w kilka lat później został przemianowany na Dwór Śląski – Kurhotel Schlesische Hof (1935–1945); był inspiracją dla architektów sopockiego Grand Hotelu, m.in. gościł Winstona Churchilla, ul. Kolejowa 14
  • pawilon usługowo-handlowy, drewniany, ul. Kościuszki 50, z 1935 r.
  • dawny pensjonat „Preussischer Zepter” z drugiej poł. XIX w., obecnie dom mieszkalno-handlowy, ul. Kościuszki 14,
  • dawny pensjonat „Dom Nauczycielek” z XIX w./XX w., obecnie szkoła sanatoryjna, ul. Ogrodowa 5,
  • dawny pensjonat „Posthof”, z poł. XIX w., obecnie biura, ul. Ratuszowa 1-2.
  • zakład kąpielowy „Łazienki Luizy”, ul. Sienkiewicza 1, z l. 1901–1902, 1938 r.
  • dawny pensjonat „Kynast”, obecnie sanatorium „Zuch”, ul. Sienkiewicza 10, z drugiej poł. XIX w.
  • dom, ul. Sienkiewicza 44, z XVIII w.
  • willa, obecnie sanatorium „Dąbrówka”, ul. Wojska Polskiego 5, z 1904 r.
  • dawny pensjonat „Sans Souci”, ul. Wojska Polskiego 6, z 1891 r.
  • stajnia straży pożarnej, murowano-szachulcowa, ul. Nizinna, z 1913 r.

inne obiekty:

  • park zdrojowy im. H. Wieniawskiego
    • wieża zegarowa Anny, wzniesiona w stylu neogotyckim w 1818 r. na skarpie na terenie Parku Zdrojowego dla uczczenia księżnej Anny von Hochberg (1770–1830) z rodziny Anhalt-Köthen-Pless. Wieżę wybudowano w pobliżu miejsca, gdzie odkopano prehistoryczne ujęcie studzienne sprzed około dwóch tysięcy lat. Poniżej wieży, na skale umieszczona jest tablica upamiętniająca ten fakt
  • cmentarz żydowski
  • kościół parafialny Wniebowzięcia NMP z l. 1936–1937
  • kaplica parafialna M.B Częstochowskiej przy ul. Baczyńskiego 14, obszar parafii obejmuje Szczawno Zdrój z docelowym zadaniem budowy nowego kościoła na styku Wałbrzycha i Szczawna Zdroju przy cmentarzu komunalnym w Szczawnie Zdroju
  • krzyż jubileuszowy usytuowany u zbiegu ulic Wojska Polskiego i Kolejowej.
Zespół zabudowań zdrojowych
Hala spacerowa
Zespół zabudowań zdrojowych (1822–1894)
Dom zdrojowy, dawny Grand Hotel
Pijalnia wód, (1894)
Teatr Zdrojowy, (1860)
Amfiteatr w Szczawnie-Zdroju

Edukacja i kultura[edytuj | edytuj kod]

Zespół Szkół im. M. Skłodowskiej-Curie w Szczawnie-Zdroju
  • Zdrojowe Centrum Kultury „Młyn”
  • Teatr Zdrojowy z 1860 z salą w stylu neorokoko, miejsce wielu koncertów, spektakli operowych i teatralnych.
  • Przedszkole Miejskie
  • Miejska Szkoła Podstawowa
  • Gimnazjum Publiczne
  • Zespół Szkół im. Marii Curie-Skłodowskiej
  • Miejska Biblioteka Publiczna
  • Towarzystwo Miłośników Szczawna-Zdroju

Zieleń miejska[edytuj | edytuj kod]

Park Szwedzki

Zalesione zbocza otaczających wzniesień i dość głęboko wcięte dolinki stanowią o atrakcyjności terenów widokowych i wypoczynkowych. Około 60% powierzchni zajmują tereny zielone: lasy, pastwiska i łąki oraz sady.[potrzebny przypis] W uzdrowisku znajdują się dwa parki utrzymane w stylu angielskim (Zdrojowy i Szwedzki – 26,5 ha) z bogatą roślinnością rodzimą i aklimatyzowaną (ok. 180 gatunków) wśród której wiele drzew i krzewów to pomniki przyrody (127). Na uwagę zasługują różaneczniki i azalie – z kwiatami w okresie wiosennym. Parki powstały na przełomie XVIII i XIX. Od 1996 prowadzona jest rewaloryzacja parku Zdrojowego. Celem rewaloryzacji jest odtworzenie charakteru parku z końca XIX, kiedy to miał największą popularność.[potrzebny przypis]

Transport[edytuj | edytuj kod]

 Osobny artykuł: Szczawno Śląskie Zdrój.

Łączna długość dróg na terenie miasta wynosi 23,22 km. Z tego 6 km to drogi wojewódzkie[potrzebny przypis], podlegające Dolnośląskiemu Zarządowi Dróg Wojewódzkich we Wrocławiu. Są to ulice: Solicka, Kolejowa, Ułanów Nadwiślańskich, Mickiewicza, Sienkiewicza, Chopina i Łączyńskiego. Pozostałe drogi mają charakter dróg lokalnych a utrzymaniem ich zajmuje się Urząd Miejski.

Po Szczawnie kursują autobusy komunikacji miejskiej z Wałbrzycha[20][21].

Demografia[edytuj | edytuj kod]

Wieża widokowa na Chełmcu

Dane z 30 czerwca 2004[22]:

Opis Ogółem Kobiety Mężczyźni
Jednostka osób % osób % osób %
Populacja 5544 100 2957 53,3 2587 46,7
Gęstość zaludnienia
[mieszk./km²]
372,8 198,9 174

Piramida wieku mieszkańców Szczawna-Zdroju w 2014 roku[23].

Sport[edytuj | edytuj kod]

Zawody Four Cross na torze Słoneczna Polana

Na terenie Szczawnie-Zdroju zarejestrowanych jest kilkanaście kluby sportowe i stowarzyszeń sportowych między innymi:

Na terenie miasta znajduje się hala sportowa wraz z krytą pływalnią, wielofunkcyjne boisko jak i boisko lekkoatletyczne, zarządzane przez Miejski Ośrodek Sportu i Rekreacji[28], oraz Tor Four Crossowy (4x) na Słonecznej Polanie.

Szlaki turystyczne[edytuj | edytuj kod]

Przez teren Szczawna Zdroju przebiegają następujące szlaki turystyczne[29]:

  1. szlak turystyczny niebieskiEuropejski długodystansowy szlak pieszy E3
  2. szlak turystyczny zielony – Marciszów Górny – Krąglak – Gostków – Trójgarb – Bacówka Pod Trójgarbem – Lubomin – Chełmiec -Boguszów PKP – Dzikowiec Wielki – Unisław Śląski – Sokołowsko-Schronisko Andrzejówka – Rybnica Leśna – Wałbrzych Główny PKP (Chełmiec znajduje się na terenie gminy Szczawno-Zdrój)
  3. szlak turystyczny żółtyBolkówPółwsieNagórnikŁysicaNowe BogaczowiceTrójgarbBacówka Pod TrójgarbemLubomin – Szczawno Zdrój
  4. szlak turystyczny żółto-niebieskiStrzegom PKSStawiskaDobromierzPietrzykówChwaliszówZamek CisyStrugaCzerwone Wzgórze – Szczawno Zdrój – Wałbrzych PodzamczeSiodełko Pod Starym KsiążemZamek Książ – Witosz – Jezioro Zielone (Jeziorko Daisy)Witoszów GórnyŚwidnica Miasto PKP

Religia[edytuj | edytuj kod]

Kaplica cmentarna w Szczawnie-Zdroju

Na obszarze administracyjnym Szczawna-Zdroju funkcjonują cztery rzymskokatolickie parafie, z czego aż trzy mają swoją siedzibę w Wałbrzychu, niektóre zaś ulice ze Szczawna-Zdroju należą do tychże parafii. I tak w granicach administracyjnych Szczawna Zdroju leżą parafie: św. Rodziny w Wałbrzychu wraz z ulicą Okrężną w Szczawnie-Zdroju; parafia św. Wojciecha w Wałbrzychu wraz z ulicą Chopina i Gałczyńskiego w Szczawnie-Zdroju; oraz parafia Matki Bożej Częstochowskiej w Wałbrzychu wraz z ulicami: Baczyńskiego, Okólną i Popiełuszki w Szczawnie-Zdroju (na terenie Szczawna-Zdroju na ukończeniu budowy jest kościół). Rdzenną zaś parafią miejską w Szczawnie-Zdroju jest:

Działalność kaznodziejską prowadzi także:

Zobacz też[edytuj | edytuj kod]

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. a b c d GUS, Powierzchnia i ludność w przekroju terytorialnym w 2023 roku [online], stat.gov.pl [dostęp 2023-08-15] (pol.).
  2. Lokalna Organizacja Turystyczna "Aglomeracja Wałbrzyska" [online], www.lotaw.pl [dostęp 2022-08-21].
  3. Portal Regionalny i Samorządowy REGIOset. regioset.pl. [dostęp 2010-09-14]. (pol.).
  4. Landkreis Waldenburg. geschichte-on-demand.de. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-03-14)]..
  5. a b Henryk Grzybowski. Zagadka nazwy Altheide/Polanica. „Ziemia Kłodzka”. 2013 (231), s. 16–17, paźdz. 2013. Wydawnictwo Ziemia Kłodzka, OKiS Wrocław. ISSN 1234-9208. OCLC 499751393. (pol.). 
  6. Zarządzenie Ministrów: Administracji Publicznej i Ziem Odzyskanych z dnia 7 maja 1946 r. (M.P. z 1946 r. nr 44, poz. 85).
  7. Spis stacyj i przystanków Dyrekcji Okręgowej Kolei Państwowych we Wrocławiu, Wrocław 1945, s. 20.
  8. Pierwsza powojenna mapa Polski wydana przez WIG Sztabu Generalnego w roku 1945.
  9. Użycie łącznika w wieloczłonowych nazwach miejscowych. Rada Języka Polskiego, 2007. [dostęp 2012-04-04]. (pol.).
  10. Wielki słownik ortograficzny. Wyd. II. Wydawnictwo Naukowe PWN SA, 2006. [dostęp 2012-04-04]. (pol.).
  11. Wykaz urzędowy nazw miejscowości w Polsce. Warszawa: 1980–1982. (pol.).
  12. Jak jest poprawnie: zawody odbywają się w Polanicy Zdrój czy w Polanicy Zdroju?. Poradnia językowa Instytutu Języka Polskiego Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach, 2008-08-30. [dostęp 2013-09-22].
  13. Np.: pociąg do Szczawna-Zdroju, kartka związana z Polanicą-Zdrojem, pozdrowienia z Cieplic-Zdroju; błędnie: do Szczawna-Zdrój, z Polanicą-Zdrój, do Buska-Zdrój, z Cieplic-Zdrój.
  14. a b c d e Czerwiński 1996 ↓, s. 156.
  15. Czerwiński 1996 ↓, s. 156–157.
  16. Marek Żukow-Karczewski, Pięknem urzeczeni (trzy zapomniane relacje), „Aura”, nr 1/1998.
  17. Czerwiński 1996 ↓, s. 157.
  18. Franciszek Gospodarczyk, Danuta Calińska-Rogala: Pola golfowe jako czynnik ożywiający turystykę regionalną [w:] "Sudety" nr 1/175, marzec-kwiecień 2021, s. 28-29
  19. Rejestr zabytków nieruchomych woj. dolnośląskiego. Narodowy Instytut Dziedzictwa. s. 190–191. [dostęp 2012-10-23].
  20. Szczawno.hb.pl Szczawno-Zdrój: dojazd, dostęp: 2014-09-29.
  21. ŚKA Wabrzych: Rozkład jazdy i mapa komunikacyjna ZDKiUM Wałbrzych, dostęp: 2014-09-29.
  22. Baza Demograficzna – Tablice predefiniowane – Wyniki badań bieżących; Stan i struktura ludności; Ludność według płci i miast. GUS. [dostęp 2010-09-14]. (pol.).
  23. Szczawno-Zdrój w liczbach [online], Polska w liczbach [dostęp 2016-01-06] (pol.), liczba ludności w oparciu o dane GUS.
  24. Skarb - MKS Szczawno Zdrój [online], www.90minut.pl [dostęp 2022-08-20].
  25. Dolnośląski Związek Koszykówki [online], Opolski Związek Koszykówki - DZKosz [dostęp 2022-08-20].
  26. SKF KT Szczawno Zdrój - Korty tenisowe Szczawno Zdrój [online] [dostęp 2022-08-20] (pol.).
  27. Klub Kolarstwa Górskiego MTB WIEŻA ANNA - Kluby w Szczawno-Zdrój ▷ Ul. Zacisze 1a, 58-310, Szczawno-Zdrój | Firmania [online], firmania.pl [dostęp 2022-08-20] (pol.).
  28. RCH, Strona Główna [online], Miejski Ośrodek Sportu i Rekreacji w Szczawnie-Zdroju [dostęp 2022-08-20] (pol.).
  29. Sudety Środkowe. Skala 1:40 000. Wyd. 6. Jelenia Góra: Wydawnictwo Turystyczne Plan, 2011. ISBN 978-83-62917-84-6.
  30. Dane według wyszukiwarki zborów, na oficjalnej stronie Świadków Jehowy jw.org [dostęp 2017-01-15].

Bibliografia[edytuj | edytuj kod]

Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]