Szczerbiec
Szczerbiec – miecz koronacyjny królów Polski, jeden z najcenniejszych zabytków i unikatowe świadectwo polskiej historii. Jedyne zachowane insygnium koronacyjne dynastii piastowskiej. Szczerbiec kładziono na ołtarzu konfesji jeszcze przed przyjściem do katedry orszaku z królem. Był następnie przypasywany królom polskim podczas koronacji.
Wbrew tradycji nazwa miecza wiąże się ze szczerbą (modica laesura), która znajduje się nie na ostrzu, lecz w środku głowni.
Historia
Szczerbiec powstał najprawdopodobniej w Polsce na przełomie XII i XIII wieku lub w kręgu nadreńskiej sztuki złotniczej. Pierwszym udokumentowanym źródłowo jego posiadaczem był książę mazowiecki Bolesław I (1208-1248). Pierwszy raz został użyty w 1320 roku podczas koronacji Władysława Łokietka.
Współcześni autorzy wiążą hipotetycznie pochodzenie Szczerbca z Bolesławem (zm. 1248), synem Konrada Mazowieckiego. W późniejszych latach miał się dostać Szczerbiec w ręce Władysława Łokietka i był użyty przy jego koronacji w 1320[1].
Szczerbiec z nazwy wymienił po raz pierwszy Długosz przy koronacji Kazimierza Jagiellończyka (1447), „Jan Głowacz z Oleśnicy, wojewoda sandomierski, trzymał miecz Szczerbcem zwany". Od tej pory Szczerbiec występuje przy opisach koronacji[2]. Sadowski autor pierwszego naukowego opracowania miecza, datował go na I ćwierć XIII w. i wiązał jego proweniencję z kręgiem nadreńskim. Miecz stanowić miał własność Krzyżaków, od których dostał się w ręce Konrada I mazowieckiego, znanego dobroczyńcy Krzyżaków[3].
W czasie potopu szwedzkiego król Jan Kazimierz zabrał go ze sobą na Śląsk. W roku 1795 Szczerbiec został zrabowany ze Skarbca Koronnego na Wawelu przez Prusaków. W roku 1884 został wykupiony z kolekcji ambasadora Rosji w Paryżu, Aleksandra P. Bazilewskiego, i trafił do Ermitażu w Petersburgu. Do Polski, na Wawel, trafił ponownie w 1928 roku, na mocy traktatu ryskiego. W obliczu wybuchu II wojny światowej Szczerbiec wraz z innymi najcenniejszymi zabytkami w 1939 roku został wywieziony do Kanady. W roku 1959 powrócił na Wawel. Szczerbiec obecnie przechowywany jest w Państwowych Zbiorach Sztuki na Wawelu.
Legenda
Według legendy z Kroniki wielkopolskiej miecz został wyszczerbiony, kiedy Bolesław I Chrobry uderzył nim o Złotą Bramę wyjeżdżając z Kijowa w 1018 roku. Miecz ten wraz z koroną i jabłkiem miał otrzymać Chrobry od cesarza Ottona III w roku 1000 na Zjeździe gnieźnieńskim.
Podanie to nie posiada znamion prawdziwości, ponieważ Złota Brama w tym czasie jeszcze nie istniała (istniała natomiast Wielka brama kijowska księcia Włodzimierza, którą rozbudował jego syn Jarosław, jako Złotą), Kronika Wielkopolska powtórzyła je za Gallem Anonimem[4], który opisał taką sytuację w Kronice Polskiej. Gall pisał niemal na sto lat przed prawdopodobnym wykuciem Szczerbca. Autor Kroniki wielkopolskiej chciał najprawdopodobniej dodać nieco splendoru insygniom koronacyjnym polskich władców. Szczerba, rysa powinna była powstać od uderzenia w bramę raczej na brzegu ostrza jego krawędzi, lecz nie w środku głowni. Na mieczu jednak takiej szczerby nie ma. Do skarbca koronnego dostał się miecz dopiero w wieku XIV, i nie miał wcale szczerby.
Legenda ta w dość niezwykłej interpretacji jest użyta w powieści rosyjskiego pisarza Wladimira Ordanskiego "Klucz Dawida".
Budowa
Zgodnie z ustaleniami bronioznawców (Andrzej Nadolski) Szczerbiec jest obosiecznym mieczem ceremonialnym, zrobionym w pierwszej połowie XIII stulecia. Ozdobna rękojeść, wykonana w technice niella (farba lub metal wpuszczane w wyryte rowki; nadreńskich pracowni) i grawerunku, wyobraża obustronnie symbole Baranka Bożego (Agnus Dei) i Ewangelistów.
Miecz ten posiada w swojej klindze szczerbę, rysę dla umieszczenia w niej relikwii, jak to było praktykowane w zwyczajach średniowiecza. W następnych wiekach w szczerbie umieszczono trójkątną tarczę, z piastowskim herbem[5]. Z XIV wieku pochodzą złote okładziny uchwytu rękojeści. Nie zachowała się pochwa, która według źródeł historycznych była nie mniejszym arcydziełem. Jedyną pozostałością po niej jest srebrna tarcza z orłem.
Rozmiary
- długość całkowita – 98,4 cm
- długość głowni – 82 cm
- szerokość głowni – 5 cm
Ornamentacja
Głowica, trzon i jelec (elementy rękojeści) zrobione są ze złotych płytek, zdobionych symbolami Baranka Bożego, Ewangelistów oraz ornamentami roślinnymi wykonanymi w technice niello w XIII wieku. Jelec i głownia mają wygrawerowane również symboliczne sentencje.
Na głowicy monogram Boga, tzw. tetragrammaton z literami Α i Ω (Alfa i Omega alfabetu greckiego) oraz napis w języku łacińskim Haec figura valet ad amorem regum et principum iras iudicum (ten znak umacnia miłość królów i książąt, a gniew sędziów). Na jelcu wygrawerowany jest tekst w języku hebrajskim, wyrażony literami alfabetu łacińskiego Con citomon eeve Sedalai Ebrehel (żarliwą wiarę wzbudzają imiona Boga Sedalai i Ebrehel – chodzi prawdopodobnie o imiona Boga w Starym Testamencie El Szaddai i El-Roeh) oraz tekst łaciński Quicumque hec nomina Dei secum tulerit nullum periculum ei omnino nocebit (ktokolwiek te imiona Boga ze sobą nosić będzie, temu żadne niebezpieczeństwo w ogóle nie zaszkodzi).
| Awers | Krawędź | Rewers | Krawędź | |||
|---|---|---|---|---|---|---|
| Głowica |  |
Wzór rombu. |  |
Wzór rombu. | ||
| Zewnętrzny pierścień: inskrypcja: + REC. FIGVRA. TALET. AD AMOREM. REGVM. ET. PRINCIPVM. IRAS IVDICV. M (pol. ten znak umacnia miłość królów i książąt, a gniew sędziów) |
Zewnętrzny pierścień: winorośl | |||||
| Trzon |  |
Góra: Uskrzydlony lew Świętego Marka z inscripcją: MARCVS |
Inskrypcja: LIST E. EST. GLAVD… h.BOLEZLAI ‘DVC… (obecnie nieistniejący i zastąpiony wzorem rombu.) |
 |
Góra: Orzeł Święty Jan, inskrypcja: IhOANNES |
Inskrypcja: CVM. QVO. EI DNS. OS. AVXIL ETVR. ADUS. PARTES. AMEN (obecnie nieistniejąca) |
| Środek: Uskrzydlony byk Łukasz Ewangelista, inskrypcja: LVCAS |
Środek: Anioł Święty Mateusz, inskrypcja: MMThCVS | |||||
| Spód: Baranek boży | Spód: Baranek boży | |||||
| Jelec | 
|
Lewy koniec: Uskrzydlony lew Świętego Marka. | Trójkątny wzór. | 
|
Lewy koniec: Anioł Święty Mateusz | Trójkątny wzór. |
 QVICVMQVE hEC + NOMI[N]A DEII SECVM TVLERI[T] NVLLVM PERICVL[VM] CN EI OMNINO NOC[E]BIT (pol. ktokolwiek te imiona Boga ze sobą nosić będzie, temu żadne niebezpieczeństwo w ogóle nie zaszkodzi) |
 CON. CITOMON.. EEVE SEDALAI. EBREbEL (pol.żarliwą wiarę wzbudzają imiona Boga Sedalai i Ebrehel) ornament winorośli. | |||||
|
Prawy koniec: Uskrzydlony byk Łukasz Ewangelista. | 
|
Prawy koniec: Orzeł Święty Jan. | |||
Symbolika w XX wieku
W okresie międzywojennym, Szczerbiec Chrobrego, owinięty w biało-czerwony sztandar był symbolem Obozu Wielkiej Polski i Stronnictwa Narodowego, a w okresie okupacji – Narodowych Sił Zbrojnych. Współcześnie motyw Szczerbca również jest wykorzystywany przez niektóre organizacje, odwołujące się do przedwojennych tradycji ruchu narodowego[7]. Wizerunek miecza skierowanego ostrzem w dół był elementem oznaki Krzyża Narodowego Czynu Zbrojnego.
Wizerunek Szczerbca widnieje na rewersach oznak Orderu Krzyża Wojskowego (skierowany ostrzem w dół), a także Krzyża Wojskowego (skierowany ostrzem w górę).
Zobacz też
- ↑ Kwartalnik historii kultury materialnej. Instytut Archeologii i Etnologii (Polska Akademia Nauk). t. XXIII. 1975.
- ↑ Michał Rożek. Polskie koronacje i korony. 1987
- ↑ Mówią wieki: magazyn historyczny. t. XXII. 1979
- ↑ Anonim tzw. Gall: Kronika Polska, przeł. Roman Grodecki, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź 1989, s. 23-24.
- ↑ Janusz Kębłowski. Dzieje sztuki polskiej. 1987. str. 21
- ↑ Biborski, Marcin; Stępiński, Janusz; Żabiński, Grzegorz (2011). "Szczerbiec (the Jagged Sword) – the Coronation Sword of the Kings of Poland". Gladius (Madrid Departamento de Publicaciones del CSIC) (XXXI): 93–148, ISSN 0436-029X
- ↑ Rafał Dobrowolski, Wojciech J. Muszyński, "Szczerbiec Chrobrego i symbolika polskiego ruchu narodowego w latach 1926–1939", (w:) "Glaukopis" 2011/2012 nr 23/24,
Linki zewnętrzne
| Konstytucyjne | |
|---|---|
| Militarne | |
| Nazwy i kody |
- Zobacz też portal
Polska
