Słowackie powstanie narodowe
| II wojna światowa | |||
 Siły powstańcze w 1944 roku | |||
| Czas | |||
|---|---|---|---|
| Miejsce |
środkowa Słowacja | ||
| Terytorium | |||
| Przyczyna |
dążenia Słowaków do uniezależnienia się od Niemców, militarne wsparcie radzieckiej operacji dukielsko-preszowskiej | ||
| Wynik |
zwycięstwo Niemców | ||
| Strony konfliktu | |||
| |||
| Dowódcy | |||
| |||
| Siły | |||
| |||
| Straty | |||
| |||
Słowackie powstanie narodowe (słow. Slovenské národné povstanie) – skierowane przeciw III Rzeszy powstanie na terenie Słowacji, trwające od 29 sierpnia do 28 października 1944 roku.
Przebieg powstania[edytuj | edytuj kod]
Pierwsze pomysły o zmianie sojuszu pojawiły się w niektórych kręgach związanych ze słowackim Ministerstwem Obrony Narodowej już jesienią 1943 roku[2]. W związku z niepowodzeniami Niemców i zbliżającą się Armią Czerwoną konspiratorzy w wojsku nawiązali kontakty z czechosłowackim rządem na uchodźstwie, który utrzymywał dobre relacje z władzami ZSRR. Latem 1944 roku na Słowacji pojawiły się sowieckie oddziały partyzanckie. Pozbawione dostaw zaopatrzenia z zewnątrz utrzymywały się m.in. z rabunków na słowackich instytucjach i ludności. Atakowane były także składy żywności, linie telefoniczne i urzędy. Szczególnie aktywne były w okolicach pasma górskiego Niżne Tatry, na co zareagowały władze słowackie wydając 9 sierpnia rozkaz działań antypartyzanckich, a 12 sierpnia wprowadzając stan wyjątkowy[2].
Samo powstanie zostało poprzedzone napadem jednej z komunistycznych grup partyzanckich i egzekucją członków niemieckiej misji wojskowej ewakuującej się z Rumunii (zginęły także kobiety i dzieci). Partyzanci napadli również na obóz w okolicach Rużomberka, gdzie przebywały m.in. dzieci ze zbombardowanych miast niemieckich. Przyspieszyło to wkroczenie na teren Słowacji wojsk niemieckich, których do tej pory w niej nie było[2].
Z inicjatywy konspiracyjnej Słowackiej Rady Narodowej w obliczu ofensywy Armii Czerwonej i wkroczenia do Słowacji Wehrmachtu, który chciał rozbroić armię słowacką, 29 sierpnia o godzinie 20 podpułkownik Ján Golian (szef sztabu generalnego wojsk lądowych armii słowackiej, a jednocześnie dowódca konspiracyjnego Centrum Wojskowego na Słowacji) wydał wszystkim jednostkom armii słowackiej umówiony sygnał do rozpoczęcia powstania antyniemieckiego rozkazem zacznijcie wypędzanie[3].
Dowódcą wojskowym powstania został podpułkownik (5 września mianowany generałem) Golian, a 6 października przerzucony z Londynu przez terytorium ZSRR generał dywizji Rudolf Viest. Najwyższą władzą w powstaniu była Słowacka Rada Narodowa, na czele której we wrześniu 1944 stanęli jako współprzewodniczący profesor Vavro Šrobár i Karol Šmidke. Powstańczą stolicą – siedzibą władz politycznych i sztabu wojskowego powstania – została, opanowana 30 sierpnia, Bańska Bystrzyca. Walki toczyły się głównie w środkowej części kraju i na obszarach górskich – wbrew zamierzeniom dowódców powstanie nie objęło całej Słowacji, a zwłaszcza Bratysławy. Powstanie objęło obszar około 20 tysięcy km², zamieszkany przez 1,7 miliona ludzi. Powstańcom nie udało połączyć się z Armią Czerwoną i Czechosłowackim Korpusem Armijnym, powstrzymanymi na Przełęczy Dukielskiej, zaś Niemcy rozbroili trzon armii słowackiej – 2 dywizje piechoty stacjonujące w północno-wschodniej Słowacji, które miały obsadzić Przełęcz Dukielską, kluczową dla połączenia się z Armią Czerwoną.
Oddziały partyzanckie liczyły około 18 tysięcy osób, zaś armia słowacka po mobilizacji około 46 tysięcy żołnierzy. Oddziały te utworzyły 1 Armię Czechosłowacką. Powstańcy uzyskali wsparcie z ZSRR – na tereny opanowane przez powstańców przerzucona została 2 Czechosłowacka Samodzielna Brygada Desantowa oraz czechosłowacki pułk lotnictwa, który wylądował na zajętym przez nich lotnisku Tri Duby (między Bańską Bystrzycą a Zwoleniem). Oddziały partyzanckie otrzymywały wsparcie w postaci zrzutów broni i wyposażenia oraz siły ludzkiej. Szacuje się, że powstańcy dysponowali 46 tysiącami karabinów, 4 tysiącami pistoletów maszynowych, 2700 karabinami maszynowymi, 200 działami i moździerzami, 24 czołgami, 4 działami pancernymi, 3 improwizowanymi pociągami pancernymi i pułkiem lotnictwa liczącym 34 samoloty. Około 1/4 żołnierzy 1 Armii Czechosłowackiej nie miała broni. Siły powstańcze podzielone były na 6 grup taktycznych.
Oddziały niemieckie pacyfikujące powstanie (2 dywizje grenadierów ludowych, 14 i 18 dywizje Waffen-SS, 36 Dywizja Grenadierów SS Dirlewanger i inne mniejsze oddziały) dowodzone przez SS-Obergruppenführera Hermanna Höfle liczyły około 48 tysięcy żołnierzy. W walkach po stronie III Rzeszy brały także udział oddziały słowackiej Gwardii Hlinkowej, SS-Jagdgruppe 232 Slowakei, Abwehrgruppe 218. Jednym z pierwszych miast zajętych przez Niemców była Żylina, natomiast dużym sukcesem powstańców było zdobycie wsi Telgárt (3–5 września 1944). Dzięki dużej przewadze w uzbrojeniu i wyszkoleniu siły niemieckie zdobyły Bańską Bystrzycę 27 października oraz Zwoleń (26–27 października). W końcu października w miejscowości Donovaly odbyło się ostatnie posiedzenie Słowackiej Rady Narodowej i Sztabu 1 Armii Czechosłowackiej. Dowództwo powstania wydało rozkaz przejścia do działań partyzanckich, a walki regularnej armii ostatecznie ustały 1 listopada. Dowódcy powstania, generałowie Golian i Viest, po wzięciu do niewoli, zostali wywiezieni do niemieckiego obozu koncentracyjnego KL Flossenbürg i tam w 1945 zamordowani. Żołnierze armii słowackiej w większości poszli do niewoli lub rozproszyli się, część została wysłana na roboty przymusowe[2].
Nowe dowództwo powstania przeniosło się w Niżne Tatry, gdzie na początku listopada 1944 r., w zamknięciu Doliny Łomnistej, utworzono siedzibę Sztabu Głównego wojsk powstańczych. Oddziały partyzanckie również wycofały się w góry, gdzie w odludnych dolinach, w trudnych warunkach nadchodzącej zimy, budowały swe ziemianki i obozy. Niemieckie akcje odwetowe i walki partyzanckie trwały aż do opanowania terenów Słowacji przez Armię Czerwoną i I Czechosłowacki Korpus Armijny wiosną 1945 r.
30 października 1944 w zdobytej przez Niemców powstańczej stolicy Bańskiej Bystrzycy prezydent Republiki Słowackiej Jozef Tiso odprawił mszę dziękczynną z okazji zdławienia powstania. Następnie, po uroczystej defiladzie, udekorował wysokimi odznaczeniami niemieckich żołnierzy biorących udział w tłumieniu powstania, wyrażając im głęboką wdzięczność[4]. Obrońcy słowackiego prezydenta dowodzą, że taka reakcja była polityczną ceną za łagodne potraktowanie większości wziętych do niewoli powstańców[2].
W powstaniu (oprócz Słowaków) brali udział przedstawiciele 27 narodowości m.in. 4 tysiące obywateli ZSRR, 3 tysiące Czechów, 800 Węgrów, 250 Polaków, a także Francuzi, Jugosłowianie, Bułgarzy.
Zobacz też[edytuj | edytuj kod]
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ Zbuntowani żołnierze Armii Słowackiej i zmobilizowani cywile.
- ↑ a b c d e Stanisław Kryciński, Łemkowszczyzna nieutracona, Rzeszów 2018, ISBN 978-83-63526-42-9, s. 60–70.
- ↑ Odboj a SNP. muzeumsnp.sk. [dostęp 2017-12-22]. (słow.).
- ↑ Jozef Jablonický, Miroslav Kropilák: Slovník Slovenského národného povstania. Bratislava: Epocha, 1970, s. 290. (słow.).