Tarnawa (herb szlachecki)

To jest dobry artykuł
Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Tarnawa
Ilustracja
Typ herbu

szlachecki

Pierwsza wzmianka

1406 (zapis) 1507 (pieczęć)

Tarnawa – polski herb szlachecki, używany przez kilkadziesiąt rodzin. Znane jest tylko jedno powiązane z nim zawołanie – identyczne jak nazwa – Tarnawa. Występował głównie w ziemi krakowskiej, sandomierskiej, lubelskiej i poznańskiej. Wizerunki tego herbu pochodzą dopiero z początku XVI wieku, choć z nazwy znany był już 100 lat wcześniej[1]. Najbardziej znaną rodziną używającą tego herbu byli Malczewscy.

Opis herbu[edytuj | edytuj kod]

Kasper Niesiecki blazonuje herb następująco[2]:

Krzyż szeroki, biały być powinien w czerwonem polu, pod nim nizko z boku lewego tarczy, księżyc rogami obiema do krzyżów obrócony, barkiem do tarczy, jakby stojący na jednym rogu, żółty czy złoty, na hełmie pięć piór strusich.

Opis zbudowany z uwzględnieniem zasad współczesnego blazonowania, zaproponowanych przez Alfreda Znamierowskiego, wygląda następująco[1]: W polu czerwonym krzyż grecki srebrny, pod którego lewym ramieniem półksiężyc złoty.

Hełm z koroną i labrami, w klejnocie pięć strusich piór.

Uwagi dotyczące godła herbowego[edytuj | edytuj kod]

Herb przedstawiano na różne sposoby na przestrzeni wieków, swobodnie interpretując szczegóły takie jak kształt krzyża i ułożenie księżyca.

W części herbarzy, godło herbu Tarnawa, ukazywane jest jako krzyż grecki (luzem) – to znaczy nie dotykający krawędzi tarczy, podczas gdy mamy do czynienia z figurą zaszczytną, która wypełnia całe pole tarczy[3].

Historia[edytuj | edytuj kod]

Najwcześniejsze wzmianki[edytuj | edytuj kod]

Najstarszy zapis dotyczący herbu pochodzi z 1406, zaś najstarsza pieczęć z 1507[1] (Zygmunta z Targowiska[4]).

Najwcześniejsze źródło heraldyczne wymieniające herb to datowane na lata 1464–1480 Insignia seu clenodia Regis et Regni Poloniae polskiego historyka Jana Długosza. Zapisuje on informacje o herbie wśród 71 najstarszych polskich herbów szlacheckich we fragmencie: „Tarnawa, que crucem albam, sub cuius ąuarto angulo luna defectuosa alba, in campo rubeo defert. Loquax et facundum[5].”

Ewolucja wizerunku[edytuj | edytuj kod]

Przedstawienia herbu Tarnawa na przestrzeni wieków
Domniemana Tarnawa w Armorial Lyncenich, wiersz drugi, kolumna trzecia
Domniemana Tarnawa w Codex Bergshammar, wiersz trzeci, kolumna trzecia
Tarnawa w Stemmata polonica, w opracowaniu Polaczkówny
Tarnawa w Gnieździe cnoty Bartosza Paprockiego
Tarnawa w Herbach rycerstwa polskiego Bartosza Paprockiego
Tarnawa w herbarzyku Antoniego Swacha z 1705
Tarnawa w Poczcie herbów... Wacława Potockiego
Tarnawa według Kaspra Niesieckiego
Tarnawa według Aleksandra Łakiera
Tarnawa według Emiliana Szeligi-Żernickiego
Tarnawa według Zbigniewa Leszczyca

Herb Tarnawa nie zachował się na żadnych średniowiecznych pieczęciach. Wzmiankują go Długosz w Klejnotach, oraz Stemmata polonica. Według tych opracowań, pole herbu miało być czerwone, zaś krzyż srebrny, grecki, stykający się z brzegami tarczy („w tarczy”). Srebrny, według Klejnotów miał być też księżyc, podczas gdy w Stemmata jest mowa o złocie. Barwy pola znamy też z relikwiarza Św. Barbary[6].

Już w średniowieczu autorzy nie mogli się zgodzić co do ułożenia księżyca w herbie. O ile zawsze rysowano go pod lewym ramieniem krzyża, o tyle według Stemmata miał być barkiem w dół, zaś na relikwiarzu Św. Barbary – w lewo. W Sandomierskich i Wiślickich zapiskach herbowych figuruje tylko, że księżyc jest z lewej strony (in parte sinistriam)[6].

Zachowanych jest też kilka zniekształconych przedstawień, takich jak to z chrzcielnicy w Kobylanach, gdzie duży półksiężyc barkiem w lewo obejmuje mniejszą, czteroramienną gwiazdę. Tarnawę przedstawiają być może rysunki w herbarzach Lyncenich i Bergshammar, które są podobne do przedstawienia z Kobylan, tylko w miejsce gwiazdy jest krzyż kawalerski. W Lyncenich półksiężyc jest barkiem w lewo i obejmuje krzyż kawalerski. Pole jest tu srebrne, godło zaś złote. Bergshammar ma krzyż łaciński, z figurą podobną do półksiężyca pod spodem. Pole jest czerwone, godło srebrne. Z kolei w zapisce z 1415 odnoszącej się do tego herbu jest mowa o dwóch krzyżach (duas cruces), zaś z 1475 o księżycu i gwieździe (partiam lunam cum stellam)[6].

Brak informacji o średniowiecznym klejnocie Tarnawy[6].

Według Józefa Szymańskiego, w wersji XVI-wiecznej krzyż był równoramienny, ułożony luzem, zaś złoty półksiężyc, umieszczony w lewym dolnym narożniku, ułożony brakiem ku lewemu skrajowi. Tak przedstawiają herb dzieła będące XVI-wiecznymi kontynuacjami Klejnotów Długosza – redakcje Chigi i Łętowskiego. Są jednak od tego pewne wyjątki. W redakcji Arsenalskiej i Kamyna Klejnotów, oraz w Stemmata w opracowaniu Polaczkówny i u Ambrożego z Nysy, księżyc jest srebrny. Ponadto, u Polaczkówny i u Ambrożego z Nysy, krzyż dochodzi do skrajów tarczy. W Kronice Bielskiego krzyż jest łaciński, dochodzący do brzegów, z obramowaniem. Rysunek z Herbów rycerstwa polskiego Paprockiego jest niejednoznaczny – ciężko rozstrzygnąć czy krzyż jest grecki czy kawalerski – jest to coś pośredniego między tymi dwoma[7].

W wieku XVI pojawia się też po raz pierwszy przedstawienie klejnotu Tarnawy. Bielski w Kronice i Paprocki w Herbach dają w klejnocie pięć piór strusich. Odtąd wszystkie przedstawienia podstawowej wersji Tarnawy będą ozdobione klejnotem w takiej postaci[7].

Nietypowe XVI-wieczne przedstawienie Tarnawy pochodzi z ekslibrisu M. Broniowskiego i superekslibrisu P. Broniowskiego oraz z nagrobka S. Broniowskiego. Na nagrobku i ekslibrisie krzyż jest łaciński, luzem. Ponadto, herb ma niespotykany gdzie indziej klejnot – na ekslibrisie i superekslibrisie są to dwie chorągwie wojskowe – na prawej krzyż kawalerski, na lewej księżyc. Na nagrobku zaś – puste chorągwie wojskowe[7]. We wszystkich herbarzach brak nazwiska Broniowski na liście herbownych Tarnawy. Mogłoby to wskazywać, że opisywany powyżej herb nie jest inną stylizacją Tarnawy, ale osobną odmianą. Herbarze jednak nie wymieniają nigdzie herbu własnego Broniowski. Najprawdopodobniej Broniowski to po prostu oboczność nazwiska Broniewski (nazwisko to zapisywano w obu formach[8]).

W XVII-wiecznym herbarzu Kleynoty... J. A. Gorczyna rysunek jest identyczny jak u Bielskiego[9]. Identyczny nie tylko merytorycznie, ale nawet stylistycznie wizerunek jest u Wacława Potockiego w Poczcie herbów.... Autor dodatkowo umieścił go w otoku z liści[10].

Pierwszy herbarz wieku XVIII, autorstwa Antoniego Swacha, będący kompilacją prac Bielskiego, Okolskiego i Jana Liwa Herbulta (1705), zamieszcza opis i kształt herbu jak u Gorczyna. Wprawdzie na rysunku brak klejnotu, ale jest on podany w opisie[11]. Najważniejszy herbarz wieku XVIII, autorstwa Niesieckiego (1738), wprowadził zupełnie inną stylizację. Wprawdzie w opisie nadal pomijany jest rodzaj krzyża, ale na rysunku krzyż nie jest już grecki ani łaciński, ale łapowy, oraz umieszczony luzem (tj. nie styka się z brzegami tarczy)[2].

Wizerunek zmienia się w Heraldyce rosyjskiej Aleksandra Łakijera (1854). Tym razem autor określa dokładnie w opisie o jaki rodzaj krzyża chodzi – jest to krzyż grecki. Zachodzi jednak inna zmiana w stosunku do najwcześniejszych przedstawień – krzyż jest luzem[12].

Brak Tarnawy u J.K. Ostrowskiego, jednego z największych autorytetów heraldycznych przełomu XIX i XX wieku spowodował, że kształty herbu pozostały nieustalone po dzień dzisiejszy.

Emilian Szeliga-Żernicki w Die polnischen Stammwappen (1904) wraca do wizerunku i opisu, jaki znajdujemy u Niesieckiego – krzyż jest łapowy, natomiast w tekście jego rodzaj pozostaje nieokreślony[13]. Natomiast u Zbigniewa Leszczyca w Herbach szlachty polskiej (1908) rysunek jest dość nietypowy. Krzyż rysuje autor łapowy, jak u Niesieckiego, ale księżyc jest po prawej stronie i barkiem do skraju (zatem w lustrzanym odbiciu). Ponownie brak sprecyzowania rodzaju krzyża w opisie[14]. Teodor Chrząński natomiast, w swych Tablicach odmian (1909) zamieszcza krzyż łaciński, umieszczony na tarczy, nie w tarczy. Położenie księżyca wróciło do tradycyjnego[15].

Opracowania współczesne, jak Herbarz polski od średniowiecza do XX wieku Tadeusza Gajla, wobec znacznych rozbieżności w historycznych przekazach, nie zajmują wspólnego stanowiska na temat kształtu krzyża, chociaż zgadzają się co do położenia księżyca pod lewym ramieniem krzyża. Tadeusz Gajl daje krzyż grecki luzem[16], natomiast Alfred Znamierowski kształtuje godło na wzór najdawniejszych przedstawień[1]. W infoboksie widnieje herb, którego godło jest rekonstrukcją godła z najstarszej pieczęci.

Legenda herbowa[edytuj | edytuj kod]

Wszystkie podania na temat pochodzenia herbu Tarnawa wiążą jego początek z rycerzem z Rodos, czerpiąc inspirację z podobieństwa Tarnawy do herbu Joannitów. Bartosz Paprocki, w Gnieździe cnoty, przytacza wierszowaną legendę opisującą cnotliwego rycerza Joannitę Boguchwała, przybyłego zza wielkiego morza. Godła w herbie mają według legendy symbolizować walkę chrześcijańskiego rycerza z poganami (umieszczenie półksiężyca na poślednim miejscu wobec triumfującego krzyża), w bitwie pod górą Tarnawa. Od góry tej herb miał według Paprockiego wziąć swoją nazwę. Legenda ta jest oczywiście nieprawdziwa, choćby z tego względu, że Paprocki umieszcza jej akcję w 1063 roku, podczas gdy Joannici osiedli na Rodos dopiero w 1308 roku. Ponadto, pierwszy historyczny Tarnawita jest wzmiankowany w roku 1220[17].

Etymologia[edytuj | edytuj kod]

Według Józefa Szymańskiego, nazwa herbu i zawołanie są nierozpoznane. Szymański podaje jednak teorię Brücknera z Encyklopedii staropolskiej (str. 420), że jest to nazwa topograficzna[6]. Topograficzne pochodzenie nazwy sugeruje też przytaczana wcześniej legenda.

Herbowni[edytuj | edytuj kod]

Lista nazwisk rodów szlacheckich pieczętujących się herbem Tarnawa pochodzi z Herbarza polskiego Tadeusza Gajla, uzupełnionej jedną pominiętą tam obocznością i jest to jak dotąd najpełniejszy wykaz herbownych używających Tarnawy. Lista składa się z 83 nazwisk[18]

Barszczewski, Bąckiewicz, Boksicki, Boksycki, Bokszycki, Borucki, Borycki, Boryczewski, Borysewicz, Borysiewicz, Borysowicz, Broniewski – Broniowski[19], Bystram, Bystry, Bystrym.

Diatełowicz, Dijatołowicz, Duczolski.

Ereminowicz.

Fraczewski.

Gałązkowski, Gałązowski, Gałęzowski, Godowski, Gorzkowski, Gożkowski.

Jagliński, Jagniński, Jamski, Jereminowicz.

Kaim, Kleczkowski, Kluczkowski, Krobicki, Kropski, Krupa, Kryczewski, Krzyczewski.

Lepiesowiecki.

Malcewicz, Malczewski, Malczowski, Malkiewicz, Milkowski.

Patryk, Petrellewicz, Petryka, Pietrelewicz, Polański, Przełomski.

Radkiewicz, Radliński, Rodziewicz, Rudziewicz.

Sinicki, Sinkiewicz, Sipajło, Sitnicki, Skrutowski, Slanka, Słanka, Stryjeński, Stryjewski, Stryjkowski.

Ślanka.

Tarczewski, Tarczowski, Tarczyński, Targowicki, Targowiecki, Tarzcowski, Tudorowiecki, Tudorowski, Tuszowski.

Uchaciewicz, Uchacz, Uchański, Ufniarski, Ulanowski, Ulatowski, Umański, Unierzyski, Uniszowski, Urniaż, Uściański, Uścinowicz, Uzłowski, Uznański, Użwęcki.

Walczewski, Wencewicz, Wiencewicz, Więcewicz.

Zajączkowski, Zirniewski, Zirymski.

Żernicki.

Znani herbowni[edytuj | edytuj kod]

Najwięcej zasłużonych osób z grona Tarnawitów wydała rodzina Malczewskich. Wśród nich byli artyści, jedna mistyczka, jeden wojskowy oraz mężowie stanu.

Innymi znanymi Tarnawitami byli:

Tarnawa poza granicami Litwy i Korony[edytuj | edytuj kod]

Wojsko zaporoskie[edytuj | edytuj kod]

Tarnawa Tumańskich według heraldyków rosyjskich

Rosyjski heraldyk Aleksandr Borysowicz Łakijer, w swojej książce Heraldyka rosyjska z 1855 roku przytacza nazwiska rosyjskiej szlachty, która pieczętowała się odmianami herbu Tarnawa: Tumanski a Tarnowski[12]. Te rodziny wywodziły się z małorosyjskiej (kozackiej) szlachty[20].

Tadeusz Gajl klasyfikuje herb Tumańskich jako osobny herb własny Tumański[21].

Kurlandia i Estonia[edytuj | edytuj kod]

Rodzina von Bistram, której jedna gałąź mieszkała w Kurlandii, zaś druga w Estonii, używała herbu Tarnawa. Nie jest pewne, w jaki sposób rodzina ta przyjęła Tarnawę, być może stało się to z powodu podobieństwa nazwiska do polskiej rodziny Bystram herbu Tarnawa. Według opinii wyrażonej w Miesięczniku heraldycznym, von Bistramowie nie pochodzą od polskich Bystramów, zatem nie da się wytłumaczyć używania przez nich Tarnawy wspólnym pochodzeniem[22]. Według Grosses Wappenbuch Siebmachera (Der Adel der russischen Ostseeprovinzen (Estland, Kurland, Livland, Oesel)), linia kurlandzka używała podstawowej wersji herbu, zaś estońska – z godłem w lustrzanym odbiciu, piórami na przemian czerwono-złotymi, umieszczonymi między dwoma rogami bawolimi czerwonymi[23].

Chorwacja[edytuj | edytuj kod]

Profesor Alfred Krupa, powołując się na występowanie nazwiska Krupa na liście herbownych używających Tarnawy, przypisał sobie herb Tarnawa i zarejestrował go w kilku stowarzyszeniach heraldycznych – amerykańskim, etiopskim, bułgarskim, i ukraińskim. Profesor przypisuje sobie pochodzenie od polskich Tarnawitów (jego przodkowie mieli mieszkać w Galicji), bułgarskich Asenowiczów, aszkenazyjczyków i Chazarów. Ułożył też własną legendę herbową, która ma nawiązywać do jego licznych powiązań dynastycznych. Wedle niej, krzyż i półksiężyc symbolizują powiązania z polsko-litewsko-ruską szlachtą. Jednocześnie, symbol półksiężyca z krzyżem ma oznaczać porzucenie pogaństwa przez tureckich przodków profesora i przyjęcie przez nich chrześcijaństwa[24][25]. W niektórych rejestrach (np. wydawnictwie angielskim), przy rejestracji herbu, wymuszono na profesorze jego lekką modyfikację. Krzyż zamieniono na kawalerski, zaś półksiężyc umieszczono pod nim, z lewej[26]. Z kolei w stowarzyszeniach: ukraińskim i bułgarskim, herb zarejestrowany jest w jednej z form, w której znany był w Polsce, z dołączeniem trzymaczy i postumentu[27][28].

Odmiany, wersje alternatywne i utytułowane[edytuj | edytuj kod]

Odmiany herbu Tarnawa
Herb przysługujący baronom Bystramom.
Herb z pieczęci M. Łopatackiego z 1576 roku.
Herb własny rodziny Petrykowskich (pisanych też jako Petrykowie, Pietrykowie).
Strona z Tablic odmian herbowych Chrząńskiego. Tarnawa trzecia od lewej w ostatnim rzędzie.

Herb Tarnawa, używany przez względnie małą liczbę rodów, nie wykształcił wielu odmian. Rodzina Bystram uzyskała tytuł baronowski i dodatek do herbu. Herb baronów Bystramów przedstawiał krzyż łaciński nie dochodzący do brzegów, z księżycem barkiem w lewo pod lewym ramieniem krzyża. Tarczę zwieńczała korona baronowska. Istniały też odmiany „zwykłe” herbu Tarnawa. Jedna przynależała rodzinie Petrykowskich (pisanych też jako Petrykowie, Pietrykowie). Odmiana ta różniła się klejnotem i tynkturą księżyca. Inna odmiana – Łopatacki, znana jest tylko z pieczęci M. Łopatackiego z 1576. Księżyc jest tam po prawej stronie, zaś zamiast krzyża jest półtorakrzyż[7].

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. a b c d Alfred Znamierowski: Herbarz rodowy. Warszawa: Świat Książki, 2004, s. 170. ISBN 83-7391-166-9.
  2. a b Kasper Niesiecki, Jan Nepomucen Bobrowicz: Herbarz polski Kaspra Niesieckiego S. J. T. 9. Lipsk: Breitkopf i Haertel, 1841, s. 25.
  3. Andrzej Kulikowski: Wielki Herbarz Rodów Polskich. Warszawa: Świat Ksiąźki, 2005, s. 393. ISBN 83-7391-523-0.
  4. Franciszek Piekosiński: Heraldyka polska wieków średnich. Kraków: Akademia Umiejętności, 1899, s. 160-161.
  5. Celichowski 1885 ↓.
  6. a b c d e Józef Szymański: Herbarz średniowiecznego rycerstwa polskiego. Warszawa: PWN, 1993, s. 138-141. ISBN 83-01-09797-3.
  7. a b c d Józef Szymański: Herbarz rycerstwa polskiego z XVI wieku. Warszawa: DiG, 2001, s. 106-109. ISBN 83-7181-217-5.
  8. Wypisy heraldyczne z Ksiąg Poborowych XVI w. woj. podlaskie.
  9. Jan Aleksander Gorczyn: Kleynoty abo herby państwa y rycerstwa powiatow y miast głownych Korony Polskiey y W. X. L. według obiecadła dla pamięci łacnieyszey położone. Kraków: Aleksander Dymowski, 1630, s. 86.
  10. Wacław Potocki: Poczet herbów szlachty Korony Polskiey i Wielkiego Xsięstwa Litewskiego. Kraków: 1696, s. 469.
  11. Antoni Swach: Herby polskie z Marcina Bielskiego, Jana Liwa Herbulta, W.O. Szymona Okolskiego Zakonu Kaznodziejskiego S.TB. z inszych autorów. Poznań: 1705, s. 49.
  12. a b Aleksander Borysowicz Łakier: Russkaja geraldika. St. Petersburg: KNIGA, 1855, s. 465-466 /art. 245/ XXII tabl.. (ros.).
  13. Emilian Szeliga-Żernicki: Die polnischen Stammwappen : ihre Geschichte und ihre Sagen. Hamburg: Verlag vin Henri Grand, 1904, s. tabl. XI.
  14. Zbigniew Leszczyc: Herby szlachty polskiej. T. 2. Poznań: Zakład Artystyczno-Chemigraficzny Antoniego Fiedlera, 1908, s. 312, tabl. LXXVIII.
  15. Stanisław Teodor Chrząński: Tablice odmian herbowych. Juliusz Karol Ostrowski, 1909, s. VII.
  16. Tadeusz Gajl: Herbarz polski od średniowiecza do XX wieku : ponad 4500 herbów szlacheckich 37 tysięcy nazwisk 55 tysięcy rodów. L&L, 2007, s. 359. ISBN 978-83-60597-10-1.
  17. Bartosz Paprocki: Gniazdo cnoty : zkąd herby rycerstwa sławnego Krolestwa Polskiego, Wielkiego Księstwa Litewskiego, Ruskiego, Pruskiego, Mazowieckiego, Zmudzkiego y inszych Państw do tego Krolestwa nalezacych Książąt y Panow poczatek swoy maią. Kraków: 1578, s. 99-100.
  18. Tadeusz Gajl: Herbarz polski od średniowiecza do XX wieku : ponad 4500 herbów szlacheckich 37 tysięcy nazwisk 55 tysięcy rodów. L&L, 2007, s. 406-539. ISBN 978-83-60597-10-1.
  19. Nazwiska tego nie wymienia Tadeusz Gajl, podstawy źródłowe: Józef Szymański: Herbarz rycerstwa polskiego z XVI wieku. Warszawa: DiG, 2001, s. 106-109. ISBN 83-7181-217-5., Edward Chwalewik: Exlibrisy polskie szesnastego i siedemnastego wieku. 1955, s. 40-41., w pozycjach tych, mimo różnic w klejnocie, herb Broniowskiego określany jest jako Tarnawa
  20. Малороссийский гербовник. Издание Черниговского дворянства. Рисунки Е. Нарбута. Санкт-Петербург: Типография "Сириус"; 1914.
  21. Tadeusz Gajl: Herbarz polski od średniowiecza do XX wieku : ponad 4500 herbów szlacheckich 37 tysięcy nazwisk 55 tysięcy rodów. L&L, 2007, s. 369. ISBN 978-83-60597-10-1.
  22. Władysław Semkowicz. Jak powstało nazwisko Bystram. „Miesięcznik heraldyczny”. 1, s. 30, 1908. 
  23. Dr. Winfrid Liebrich: Bistram Wappen Tarnawa. [dostęp 2010-04-14]. (niem.).
  24. Alfred Krupa: Krupa de Tarnawa – IRDC Royal Ashina Dynasty. [dostęp 2011-03-18]. [zarchiwizowane z tego adresu (2012-07-12)]. (ang.).
  25. US Heraldic Registry: United States Heraldic Registry. [dostęp 2010-04-14]. (ang.).
  26. The Armorial Register – Burke's Peerage & Gentry International Register of Arms. [dostęp 2010-04-14]. (ang.).
  27. Українське геральдичне товариство. [dostęp 2010-04-14]. (ukr.).
  28. Bugarsko grboslovno i zastavoslovno društvo. [dostęp 2019-07-21]. (bułg. • ang.).

Bibliografia[edytuj | edytuj kod]

  • Zygmunt Celichowski: Jan Długosz, "Insignia seu clenodia regis et regni Poloniae.Z kodeksu kórnickiego.". Poznań: Zygmunt Celichowski, 1885.

Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]