Terkotka

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Klasyczna terkotka taczkowa

Terkotka (także kołatki, ang. noisemaker, Cog Rattle, Ratchet[1]; niem. Knarre hiszp. matraca) – instrument muzyczny (samodźwięczny z grupy idiofonów), wykonany z drewna[2]. Działa na zasadzie mechanizmu zębatkowo-zapadkowego. Koła zębate terkotki wraz ze sztywną płytą są zamocowane na uchwycie, który obraca się swobodnie. Podczas ruchu płyta uderza w koła zębate, drgając za każdym razem gdy przechodzi przez ząb, powodując hałas podobny do klikania i grzechotania. Nazwa instrumentu pochodzi od przymiotnika „terkoczący”, a więc „wydający suchy, jednostajnie przerywany dźwięk”[3]. Brzmienie terkotki można usłyszeć w zdigitalizowanych zbiorach Polskiego Muzeum Instrumentów Ludowych[4].

Budowa i rodzaje terkotek[edytuj | edytuj kod]

Niektóre z widocznych na zdjęciu terkotek taczkowych mają listewki wykonane z blachy lub tworzywa sztucznego
Terkotka taczkowa zdobiona
Terkotki taczkowe w ruchu

Instrumenty mają różne rozmiary. Mała terkotka ma około 15 cm długości i jest zbudowana z elastycznej listewki wydającej trzaski poprzez przesuwanie się po zębatym walcu, w wyniku obrotowych ruchów ramki (walca), do której jest przymocowana. Ruch ten wywoływany jest przez trzymającą instrument rękę[5]. Dynamika dźwięku jest kontrolowana przez szybkość wykonywanego ruchu. Całość trzyma się na ramie.

Duże, drewniane terkotki są zbudowane w kształcie taczki (stąd nazwa: terkotki taczkowe) i również wydają serie trzasków w następstwie ślizgania się po zębatym kółku lub wałku sprężystej listewki, umocowanej w ramce obracającej się wokół osi wałka, osadzonego na uchwycie instrumentu. Instrument pcha się tak jak taczkę.

Zazwyczaj cały instrument jest wykonany z drewna, jednak we współczesnej praktyce ludowej różne części terkotek (szczególnie listewki) są wykonane z tworzywa sztucznego lub blachy. Elementy wykonane z drewna są niekiedy zdobione przy użyciu dłuta.

Funkcja obrzędowa[edytuj | edytuj kod]

Tradycja rzymskokatolicka[edytuj | edytuj kod]

Katolicka tradycja używania terkotek wywodzi się ze średniowiecza, kiedy to wprowadzono nieformalny zakaz używania dzwonów, począwszy od Mszy Wieczerzy Pańskiej aż do Wigilii Paschalnej z powodu uroczystej żałoby spowodowanej ukrzyżowaniem Jezusa i szacunku dla czasu jego śmierci trwającej do Zmartwychwstania[6][7]. Aby zastąpić dzwony w czasie Triduum Paschalnego stosowano terkotki i inne pokutnie brzmiące instrumenty perkusyjne. We Włoszech, Francji, Anglii i Niemczech popularne były duże, stołowe terkotki z pudłami rezonansowymi, napędzane korbą, które z jednej strony zwiększały ich głośność, a z drugiej nadawały im głębsze brzmienie. Z kolei w Hiszpanii i Portugalii stosowano duże terkotki bez pudeł rezonansowych, w których dźwięk wydobywa się obracając bębnem umocowanym na specjalnym stelażu[8]. Hiszpańska wersja terkotki to matraca. Słowo to pochodzi od arabskiego mitraqa (młot) i taraq (uderzenie). Dwumetrowa matraca była używana w Hiszpanii i Portugalii w celu wezwania wiernych do kościoła[9].

W Polsce

Dawniej za pomocą terkotek tworzono rytualną wrzawę podczas ludowych obrzędów kolędowania. Głównie instrument był używany w okresie Półpościa[10] i Wielkiego Tygodnia poprzedzającego święta wielkanocne[11]. Przykładowo, na Kujawach terkotki zastępowały dzwony kościelne, które na czas Wielkiego Piątku milkły w celu upamiętnienia śmierci Chrystusa: Biegano wtedy z nimi, hałasując, a dla wzmocnienia efektu konstruowano terkotki taczkowe, zwane „taradajką” lub „świnią”, i objeżdżano nią całą wieś[12][13]. Z kolei na ziemi chełmińskiej i w Wielki Czwartek chłopcy wędrowali po wsiach i przy użyciu dźwięku terkotek wyganiali złe moce[14]. Zwyczaj ten był także znany na ziemi kłodzkiej[7].

We Włoszech

Raganella to włoska nazwa terkotki. Nazwa instrumentu pochodzi od płaza z gatunku rzekotki drzewnej (łac. Hyla arborea). Raganella jest nadal używana w niektórych regionach Włoch: Veneto i Padanii, w Kalabrii, Apulii i Sardynii podczas uroczystości religijnych i festiwali. Jest nadal stosowany w Molise, w kościele podczas Wielkiego Tygodnia zamiast dzwonu. Instrument we Włoszech ma swoje regionalne nazwy. W Wenecji jest to ràcola[15], w Salento ṭrènula[16] lub ṭròzzula[17], a w Tarencie w ròzzələ lub ruèzzələ[18].

W Czechach i na Morawach
Terkotki taczkowe. Klepotarze (klapotáři) obchodzą domy ze swoimi klapotkami (rapači)
Terkotki taczkowe. Obchodzenie domów w Hážovicach

Terkotka (cz. klapotkami, rapace, Tragacete, grzechotka i hrkači[19]) jest w Czechach do dziś ważnym elementem obrzędowości Wielkanocnej. Legenda głosi, że w Wielki Czwartek wszystkie dzwony kościelne lecą na pielgrzymkę do Rzymu. Ich miejsce zastępują grupy chłopcy z terkotkami (zwani klapotáři, rapačáři, trakačníci)[19]. Przewodniczy im „kapitan”, z którym aż do Wielkiej Soboty obchodzą okoliczne gospodarstwa domowe, robiąc przy tym za pomocą klapotek dużo hałasu. Pierwszy obchód (cz. obchůzka[20]) zaczyna się w Wielki Czwartek i powtarza się w godzinach porannych, w południe i w nocy. Za to w Wielki Piątek klapotáři chłopcy obchodzą własne wsie aż czterokrotnie. Pierwszy raz o 6 rano, drugi w południe, trzeci o godzinie trzeciej po południu i czwarty raz w godzinie ukrzyżowania Chrystusa[20]. Mówi się, że dzieci w ten sposób ścigają Judasza. Podczas ostatniego obchodu wsi w Wielką Sobotę grzechoczący chłopcy idą dookoła wioski z koszami, do których właściciele odwiedzanych domów zazwyczaj wrzucają im jakąś nagrodę. Kiedyś były to owoce, pieczywa i jaja. Jednak dziś coraz częściej są to słodycze lub pieniądze[21].

Pokaz tradycyjnego obrzędu Klapotáři można obejrzeć co roku podczas Wielkanocnego festiwalu folklorystycznego odbywającego się w Skansenie wołoskim Valašské muzeum v přírodě w miejscowości Rožnov pod Radhoštěm[22].

Tradycja w innych kręgach religijnych[edytuj | edytuj kod]

Tradycja żydowska
Terkotka żydowska
Fotografia gragger używanego podczas święta Purim

Mała terkotka w tradycji żydowskiej jest znana w języku jidysz jako gragger lub grogger (oryginalna pisownia: גערַגרא) lub ra’ashan (w języku hebrajskim: רעשן)[23]. Instrumentu używa się podczas święta Purim każdorazowo, gdy podczas czytania Księgi Estery wspomina się imię Hamana (prześladowcy żydów)[24]. Wytwarzany przez gragger hałas ma symbolicznie zagłuszyć imię żydowskiego prześladowcy każdorazowo, gdy pojawia się ono podczas czytania tekstu[25]. Istnieją współczesne przypowieści o rosyjskich Żydach obchodzących Purim, którym nieskutecznie próbowano zabronić używania instrumentu podczas święta z uwagi na jego głośność[26].

Tradycja ukraińska

Ukraińską wersją instrumentu jest derkacz lub derkach (ukr. Деркач)[27]. Był on znany od czasów biblijnych i używany na Bliskim Wschodzie w celach rozrywkowych w grach ludowych. Na Ukrainie grzechotka znana od czasów starożytnych, pełniła funkcję alarmu. Hałas wywoływany przez derkacz informował o pożarze. Był również używany podczas polowań na wilki lub króliki. Na Wołyniu derkacz stosowano przy kolędowaniu[28]. Czasem pojawia się przy okazji występów zespołów folklorystycznych[29]. Derkacz składa się z czterech części: uchwytu, zębatego walca, ramy i płytki[30].

Pozostałe funkcje[edytuj | edytuj kod]

Miejski alarm
Terkotka alarmowa, Anglia, 1917

Już w średniowieczu straż miejska używała terkotek jako sygnału alarmowego. W czasie kolejnych fali epidemii dżumy w XV, XVII i XVIII w. terkotka stała się typowym instrumentem ostrzegawczym stosowanym przez grabarzy zwłok w całej Europie, którzy odstraszali przy jej pomocy przypadkowych gapiów i złodziei.

W XVIII i XIX w. w Wielkiej Brytanii i Ameryce Północnej terkotka stała się instrumentem alarmowym milicji miejskich, z których wyewoluowała współczesna policja. Terkotka policjantów (ang. policeman’s rattle) służyła w miastach do przywoływania pomocy[31][32]. W roku 1658 Peter Stuyvesant, ówczesny dyrektor generalny Nowych Niderlandów zorganizował nocny patrol, który stanowił pierwszą w mieście policję (podwaliny przyszłej Policji Miasta Nowy Jork)[33]. Stuyvesant nazwał grupę stróżów Rattle Watch[34], od nazwy terkoczącego urządzenia, który służył do wznoszenia alarmu informującego o niebezpieczeństwach. Grupa Rattle Watch składała się z czterech mężczyzn, wybranych przez zarządcę, którzy spacerowali nocą po ulicach od zachodu do wschodu słońca. Mieli oni obserwować co się dzieje i wypatrywać niebezpieczeństwa. Nosili mundury w kolorze holenderskiej flagi, latarnie koloru zielonego i drewniane terkotki. Jeśli podczas obchodu zauważali cokolwiek niepokojącego, trzęśli terkotkami w celu zaalarmowania śpiących mieszkańców przed niebezpieczeństwem[35]. Niebezpieczeństwo oznaczało cokolwiek, od pijackiej awantury na ulicy, po ogień, który mógłby rozprzestrzenić się i zniszczyć bardzo szybko sporą część miasta. Jeśli problemem był pożar, strażnicy dodatkowo krzyczeli „ogień”, aby zmobilizować ludzi z wiadrami wody. Również w Bostonie – 20 lat wcześniej niż w Nowych Niderlandach – zorganizowano podobną grupę, zwaną również rattle watch.

Przez kolejne 200 lat terkotki były regularnie używane w Ameryce, jak i Wielkiej Brytanii, zarówno przez policję, jak i oddziały straży pożarnej. Jako narzędzia wznoszące alarm miały trzy podstawowe zalety: były tanie w produkcji, łatwo przenośne i bardzo głośne[36].

Alarmy chemiczne w czasie I wojny światowej
Dwóch lotników w ciężkim ubiorze przeciwgazowym, wyposażonych w detektory gazu i ostrzegawcze terkotki podczas ćwiczeń przeciwgazowych w Mildenhall, w hrabstwie Suffolk

Podczas I i II wojny światowej terkotki używano jako urządzenia do ostrzegania przed obecnością bojowych środków trujących w powietrzu[37]. W momencie, gdy siły brytyjskie i amerykańskie zdały sobie sprawę z tego, że Niemcy wykorzystują broń chemiczną, terkotka okazała się wygodnym sposobem ostrzegania żołnierzy przed zbliżającym się zagrożeniem. Nie można było używać gwizdków, bowiem te służyły do ogłaszania rozpoczęcia własnych ataków i podrywały żołnierzy z okopów. Siły brytyjskie i amerykańskie wytwarzały terkotki oznaczone napisem „tylko alarm gazowy” (ang. gas alarm only) dla żołnierzy z pierwszej linii[36]. Istnieją nagrania wideo pokazujące wykorzystanie terkotki podczas I wojny światowej[38].

Inne zastosowania
Terkotka zabawka

Niegdyś terkotki stosowano przy polowaniach z naganką do płoszenia zwierzyny[39]. Terkotka jest używana na spotkaniach sportowych. Umożliwia ona bez znacznego wysiłku wytworzenie głośnego dźwięku[40]. Na rynku można kupić produkty przeznaczone zarówno dla dzieci i kibiców. Jest też sprzedawana jako zabawka dla dzieci.

Muzyka[edytuj | edytuj kod]

Terkotki były wykorzystywane przez różnych kompozytorów. Lista przykładowych utworów[9]:

Zobacz też[edytuj | edytuj kod]

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ How to Play the Ratchet (Cog Rattle). Peripole, Inc. 2013-09-29. [dostęp 2017-06-27].
  2. ↑ Agnieszka Podgórska, Komnata Radziwiłłów II [online], muzeuminstrumentow.pl [dostęp 2017-06-26] [zarchiwizowane z adresu 2016-04-14] (pol.).
  3. ↑ Polsko Węgierska Encyklopedia, Samorząd narodowości polskiej w 17-tej dzielnicy Budapesztu, 1 stycznia 2017, s. 7051.
  4. ↑ Polskie Instrumenty Ludowe [online], ludowe.instrumenty.edu.pl [dostęp 2017-06-26].
  5. ↑ Polskie Instrumenty Ludowe [online], ludowe.instrumenty.edu.pl [dostęp 2017-06-26].
  6. ↑ Catholic Encyclopedia: Holy Week [online], www.newadvent.org [dostęp 2017-07-03].
  7. ↑ a b Henryk Grzybowski. Zwyczaje i obyczaje hrabstwa kłodzkiego. Kołatanie. „Ziemia Kłodzka”, s. 70–71, 2022-12-31. [dostęp 2023-05-31]. (pol.). 
  8. ↑ Fieles, al llamado de la matraca gigante.. cuasartv 2012-04-06. [dostęp 2017-07-03].
  9. ↑ a b Publikacja w zamkniętym dostępie – wymagana rejestracja, też płatna, lub wykupienie subskrypcji James Blades, James Holland: Ratchet (cog rattle) (Fr. crécelle, crécerelle, cresselle; Ger. Ratsche, Knarre; It. raganella). [w:] Oxford Music Online. Grove Music Online [on-line]. 2001-01-20. [dostęp 2018-08-17]. [zarchiwizowane z tego adresu (2018-08-17)]. via Oxford University Press. (ang.).
  10. ↑ Barbara Ogrodowska, Zwyczaje, obrzędy i tradycje w Polsce. Mały słownik, Warszawa: Verbinum. Wydawnictwo Księży Werbistów, 2000, s. 172, ISBN 83-7192-109-8.
  11. ↑ Stanisław Olędzki, Idiofony, [w:] Alina Krehlikowa (red.), Polskie Instrumenty Ludowe, Kraków: Polskie Wydawnictwo Muzyczne, 1978, s. 82–83 [dostęp 2017-06-26] [zarchiwizowane z adresu 2018-08-17].
  12. ↑ Krystyna Pawłowska, Zwyczaje i obrzędy doroczne na Kujawach, Wydawca: Dobrzyńsko-Kujawskie Towarzystwo Kulturalne we Włocławku, 2001.
  13. ↑ Liliana Molenda, Strona genealogiczna rodziny Rychwickich – Zwyczaje i obrzędy na Kujawach [online], rychwiccy.eu [dostęp 2017-06-26] [zarchiwizowane z adresu 2017-05-06].
  14. ↑ Hanna M. Łopatyńska, Obrzędy i zwyczaje [online], nasze.kujawsko-pomorskie.pl [dostęp 2017-06-26] [zarchiwizowane z adresu 2017-08-17].
  15. ↑ Giuseppe Boerio, Daniele Manin, Dizionario del Dialetto Veneziano, Santini, 1829 [dostęp 2017-06-28] (wł.).
  16. ↑ Il dialetto salentino come si parla a Scorrano” di Giuseppe Presicce: ṭrènula. www.dialettosalentino.it. [dostęp 2017-06-28].
  17. ↑ Il dialetto salentino come si parla a Scorrano” di Giuseppe Presicce: trazzula. www.dialettosalentino.it. [dostęp 2017-06-28].
  18. ↑ N. Gigante, Dizionario della parlata tarantina, Manduria: Mandese editore, 2002, s. 700–01.
  19. ↑ a b Velikonoce | Valašské muzeum v přírodě [online], vmp.cz [dostęp 2017-06-28] [zarchiwizowane z adresu 2016-04-10] (cz.).
  20. ↑ a b Zveme všechny kluky a děvčata na klapotání: SDH Radíkov [online], sdhradikov.cz [dostęp 2017-06-28] (cz.).
  21. ↑ Klapotáři – Rattling boys – legendsalive08 [online], sites.google.com [dostęp 2017-06-28].
  22. ↑ Kromeriz.cz – Články > Klapotáři, kraslice, folklor i parní vlak. Rožnov ožije velikonocemi [online], www.kromeriz.cz [dostęp 2017-06-28] (cz.).
  23. ↑ What’s a „Gragger”? – holidays purim the customs [online], askmoses.com [dostęp 2017-06-28].
  24. ↑ Stephen J. Einstein, Kukoff Lydia, Every person’s guide to Judaism, URJ Books and Music, 1989, ISBN 978-0-8074-0434-8.
  25. ↑ Sara E. Karesh, Mitchell M. Hurvitz, Encyclopedia of Judaism, Infobase Publishing, 2006, ISBN 978-0-8160-5457-2.
  26. ↑ Nissan Mindel, Gragger: A Purim Story, Kehot Publication Society [zarchiwizowane z adresu 2014-01-31].
  27. ↑ Деркач | Національний академічний оркестр народних інструментів України [online], noni.org.ua [dostęp 2017-06-28] (ukr.).
  28. ↑ L. Cherkassky (Л.М. Черкаський), Ukraińskie ludowe instrumenty muzyczne (Ukrainski narodni muzychni instrumenty)(Українські народні музичні інструменти), Kiev, Ukraine: Tekhnika, 1999, s. 105 [zarchiwizowane z adresu 2012-01-21].
  29. ↑ Деркач Українські народні музичні інструменти Л. М. Черкаський [online], proridne.com [dostęp 2017-06-28] [zarchiwizowane z adresu 2012-01-21] (ukr.).
  30. ↑ Деркач Українські народні музичні інструменти Л. М. Черкаський [online], proridne.com [dostęp 2017-06-28] [zarchiwizowane z adresu 2016-04-03] (ukr.).
  31. ↑ BBC – History – British History in depth: On the Beat in Birmingham [online] [dostęp 2017-06-28].
  32. ↑ Karl Smallwood, Victorian Police Officers Only Had a Rattle to Defend Themselves With – Fact Fiend, „Fact Fiend”, 6 maja 2015 [dostęp 2017-06-28] (ang.).
  33. ↑ Scott McCabe, Crime History: ‘rattle watch’ becomes original New World police force, „Washington Examiner” [dostęp 2017-06-29] (ang.).
  34. ↑ rattle-watch. [w:] Oxford Dictionary online [on-line]. [dostęp 2017-07-03]. (ang.).
  35. ↑ What is a Rattle Watch. Studies Weekly 2016-06-03. [dostęp 2017-06-29].
  36. ↑ a b The Strange and Violent History of the Ordinary Grogger, „The Forward” [dostęp 2017-06-28].
  37. ↑ Bourn Archive: Lincs Special Constabulary [online], boar.org.uk [dostęp 2017-06-28].
  38. ↑ War Gas Alarms 1918 WWI US Army. YouTube. [dostęp 2017-07-03]. (ang.).
  39. ↑ Polskie Instrumenty Ludowe [online], ludowe.instrumenty.edu.pl [dostęp 2017-07-03].
  40. ↑ Gadżety sportowe: banery, pałki, łapy, klekotki, kołatki. [online], www.pilkarskie.gadzetysportowe.pl [dostęp 2017-07-03].

Bibliografia[edytuj | edytuj kod]

  • Percussion Techniques (pdf). [w:] Headquarters Department of the Army Washington, DC [on-line]. 2018-07-25. [dostęp 2020-01-12]. (ang.).

Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Terkotka&oldid=73369394”