Tetyda (księżyc)

Tetyda
	; Zdjęcie Tetydy wykonane przez sondę Voyager 2; w 1981 roku, widoczna dolina Ithaca Chasma
Planeta	Saturn
Odkrywca	Giovanni Cassini
Data odkrycia	21 marca 1684
	Charakterystyka orbity
Półoś wielka	294 672 km
Mimośród	0,0001
Okres obiegu	1,888 d
Nachylenie do płaszczyzny Laplace’a	1,091°
Długość węzła wstępującego	259,842°
Argument perycentrum	45,202°
Anomalia średnia	243,367°
	Własności fizyczne
Średnica równikowa	1060,0 km
Wymiary	1080,8 × 1062,2 × 1055,0 km
Masa	6,176 × 1020 kg
Średnia gęstość	0,97 g/cm³
Przyspieszenie grawitacyjne na powierzchni	0,145 m/s²
Prędkość ucieczki	0,393 km/s
Okres obrotu wokół własnej osi	synchroniczny
Jasność obserwowana; (z Ziemi)	10m
Temperatura powierzchni	86 K
	Multimedia w Wikimedia Commons

Tetyda (też: Tethys; Saturn III^[2]) – piąty co do wielkości księżyc Saturna. Jest prawie pięć razy mniejsza od Tytana. Mała gęstość Tetydy pozwala przypuszczać, że jest to księżyc lodowy, podobnie jak Dione i Rea, i składa się ona prawie w całości z lodu wodnego.

Księżyc ten odkrył Giovanni Cassini 21 marca 1684 roku^[3].

Nazwa pochodzi od bogini Tetydy z mitologii greckiej^[2].

Odkrycie i nazwanie[edytuj | edytuj kod]

Tetyda została odkryta przez Giovanniego Domenico Cassiniego w 1684 roku wraz z Dione, innym księżycem Saturna^[4]. Cassini obserwował te księżyce za pomocą dużego teleskopu powietrznego w Obserwatorium Paryskim^[5].

Cassini nazwał 4 odkryte przez siebie satelity “gwiazdami Ludwika” (łac. Sidera Lodoicea) na cześć króla Francji Ludwika XIV^[6]. Stąd nazwa Saturn III (“trzeci księżyc Saturna”).

Współczesną nazwę satelity zaproponował John Herschel (syn Williama Herschela, odkrywcy m.in. Enceladusa^[4]). W 1847 roku w swojej publikacji wyników astronomicznych Results of Astronomical Observations made at the Cape of Good Hope^[7] Herschel zaproponował nazwanie siedmiu znanych wówczas satelitów Saturna imionami tytanów^[4].

Tetyda bywa również określana jako Saturn III lub S III Tethys.

Właściwości fizyczne[edytuj | edytuj kod]

Powierzchnia[edytuj | edytuj kod]

Osobny artykuł: Ukształtowanie powierzchni Tetydy.

Zachodnia półkula jest zdominowana przez potężny, choć płytki, krater uderzeniowy Odyseusz, którego średnica wynosząca 400 km to prawie 2/5 średnicy Tetydy. Fakt, że tak potężne uderzenie nie rozerwało księżyca na kawałki pozwala sądzić, że w momencie uderzenia był on w stanie płynnym lub przynajmniej półpłynnym. Krawędź krateru i jego środek w dużej mierze zawaliły się, tworząc płytkie centrum, co także sugeruje, że teren ten był wystarczająco elastyczny, aby zmienić swój kształt. Kratery uderzeniowe, które wtedy powstały, „wygładzały” swoje kształty^[2]^[8].

Drugim elementem charakterystycznym Tetydy jest wielka dolina Ithaca Chasma (nazwana po krainie, której władcą był Odyseusz), rozciągająca się od bieguna północnego po biegun południowy księżyca, o długości 2000 km – czyli 3/4 obwodu Tetydy, szeroka na 100 km i głęboka na 3–5 km. Mogła powstać wskutek przemieszczania się płynnej jeszcze wody, (która stopniowo zamarzała, zwiększając swoją objętość), po zlodowaciałej już wcześniej powierzchni Tetydy. Alternatywna teoria zakłada, że siły uderzenia, które uformowały krater Odyseusz, wpłynęły także na ostateczny kształt doliny Ithaca Chasma, zwłaszcza że obiekty te leżą po przeciwnych stronach księżyca. Dolina i otaczający ją obszar są mocno pokryte kraterami, co wskazuje, że powstały stosunkowo dawno^[3]^[8].

Półkula północna księżyca ma jaśniejszy kolor i jest bardziej zniekształcona przez lata bombardowań, bliżej równika natomiast teren jest ciemniejszy i zawiera mniej kraterów^[8].

Skład[edytuj | edytuj kod]

Gęstość Tetydy wynosi 0,97 gęstości wody płynnej, co oznacza, że księżyc ten prawdopodobnie składa się prawie całościowo z lodu i małej ilości skał.

Tetyda ma wysoki współczynnik odbicia wynoszący 1,129 dla światła widzialnego, co ponownie sugeruje, że skład Tetydy to głównie zamarznięta woda. Wiele den kraterów pozostaje jasna, co również wskazuje na obecność lodu wodnego. Co więcej, Tetyda jest bombardowana przez wodno-lodowe odłamki pochodzące z pierścienia E Saturna, generowane przez gejzery Enceladusa^[8].

Orbita[edytuj | edytuj kod]

Księżyc krąży wokół Saturna po orbicie kołowej, z okresem obiegu 45h 18m 26s. Dwa nieregularne księżyce planety, Telesto i Kalipso, poruszają się po tej samej orbicie co Tetyda w punktach Lagrange’a, są więc tzw. księżycami trojańskimi. Telesto to nieregularny obiekt, który orbituje 60° przed Tetydą. Kalipso to nieregularny obiekt, który orbituje 60° za Tetydą. Znajdują się kolejno w punktach L_{4 i} L₅ orbity.

Tetyda znajduje się w synchronicznej rotacji z Saturnem wskutek procesów związanych ze zjawiskami pływowymi, co oznacza, że jedna jej strona zawsze zwrócona jest ku planecie, a druga nigdy (podobnie jak w przypadku Księżyca i Ziemi)^[8].

Zobacz też[edytuj | edytuj kod]

chronologiczny wykaz odkryć planet, planet karłowatych i ich księżyców w Układzie Słonecznym
największe księżyce Saturna: Tytan, Rea, Japet, Dione, Enceladus, Mimas
Saturn 3 – brytyjski film, którego tytuł nawiązuje do jednej z dawnych nazw Tetydy, „Saturn III”

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g Planetary Satellite Mean Orbital Parameters. Jet Propulsion Laboratory, 2013-08-23. [dostęp 2016-02-22]. (ang.).
↑ ^a ^b ^c Tethys [online], NASA Solar System Exploration [dostęp 2021-04-15] .
↑ ^a ^b Tethys. [w:] Solar System Exploration [on-line]. NASA. [dostęp 2018-12-26]. (ang.).
↑ ^a ^b ^c VanV. Helden VanV., Naming the satelites of Jupiter and Saturn [online], Internet Archive, sierpień 1994 [dostęp 2022-06-08] [zarchiwizowane z adresu 2012-03-14] .
↑ FredF. William FredF., The Planet Observer's Handbook, Cambridge University Press, 2000, s. 279, ISBN 978-0-521-78981-3 .
↑ An extract of the Journal Des Scavans. of April 22 ft. N. 1686. giving an account of two new satellites of Saturn, discovered lately by Mr. Cassini at the Royal Observatory at Paris, „Philosophical Transactions of the Royal Society of London”, 16 (181), 1686, s. 79–85, DOI: 10.1098/rstl.1686.0013 [dostęp 2022-06-08] .
↑ WilliamW. Lessel WilliamW., Observations of satellites of Saturn, „Monthly Notices of the Royal Astronomical Society, Vol. 8, p.42”, Harvard, 1848 [dostęp 2022-06-08] .
↑ ^a ^b ^c ^d ^e Cassini Equinox Mission: Tethys [online], JPL, 27 marca 2009 [dostęp 2022-06-09] [zarchiwizowane z adresu 2009-03-27] .

Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]

Tethys. [w:] Księżyce Układu Słonecznego [on-line]. [dostęp 2016-02-08]. [zarchiwizowane z tego adresu (2010-11-21)].
Tethys. [w:] Solar System Exploration [on-line]. NASA. [dostęp 2018-12-26]. (ang.).
Lodowy księżyc Tethys widziany przez krążącą wokół Saturna sondę Cassini w serwisie APOD: Astronomiczne zdjęcie dnia

[ssd-1] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g Planetary Satellite Mean Orbital Parameters. Jet Propulsion Laboratory, 2013-08-23. [dostęp 2016-02-22]. (ang.).

[Depth-2] Tethys [online], NASA Solar System Exploration [dostęp 2021-04-15] .

[solar-3] Tethys. [w:] Solar System Exploration [on-line]. NASA. [dostęp 2018-12-26]. (ang.).

[:0-4] VanV. Helden VanV., Naming the satelites of Jupiter and Saturn [online], Internet Archive, sierpień 1994 [dostęp 2022-06-08] [zarchiwizowane z adresu 2012-03-14] .

[5] FredF. William FredF., The Planet Observer's Handbook, Cambridge University Press, 2000, s. 279, ISBN 978-0-521-78981-3 .

[6] An extract of the Journal Des Scavans. of April 22 ft. N. 1686. giving an account of two new satellites of Saturn, discovered lately by Mr. Cassini at the Royal Observatory at Paris, „Philosophical Transactions of the Royal Society of London”, 16 (181), 1686, s. 79–85, DOI: 10.1098/rstl.1686.0013 [dostęp 2022-06-08] .

[7] WilliamW. Lessel WilliamW., Observations of satellites of Saturn, „Monthly Notices of the Royal Astronomical Society, Vol. 8, p.42”, Harvard, 1848 [dostęp 2022-06-08] .

[:1-8] Cassini Equinox Mission: Tethys [online], JPL, 27 marca 2009 [dostęp 2022-06-09] [zarchiwizowane z adresu 2009-03-27] .

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

Księżyce pasterskie (6)	S/2009 S 1 Pan Daphnis Atlas Prometeusz wątpliwe S/2004 S 6 S/2004 S 4 S/2004 S 3 Pandora
Księżyce koorbitalne (2)	Epimeteusz Janus
Pierścień G (1)	Aegaeon
Alkyonidy (3)	Methone Anthe Pallene
Duże wewnętrzne (4) z księżycami trojańskimi (4)	Mimas Enceladus Tetyda Telesto Kalipso Dione Helena Polideukes
Duże zewnętrzne (4)	Rea Tytan Hyperion Japet
Grupa inuicka (15)	Kiviuq Ijiraq S/2019 S 1 S/2005 S 4 S/2020 S 1 Paaliaq S/2004 S 31 Saturn LX Siarnaq S/2020 S 3 Tarkek S/2019 S 14 S/2020 S 4 S/2020 S 5 S/2019 S 6
Grupa nordycka (100)	Febe S/2006 S 20 S/2006 S 9 Skadi S/2007 S 2 S/2007 S 7 S/2007 S 5 S/2004 S 37 S/2004 S 47 S/2004 S 40 S/2019 S 2 S/2019 S 3 S/2020 S 7 Skoll S/2004 S 41 S/2019 S 4 S/2020 S 2 S/2004 S 42 Greip Hyrrokkin S/2004 S 13 S/2004 S 17 S/2007 S 6 Mundilfari S/2006 S 1 Jarnsaksa S/2006 S 10 S/2004 S 43 S/2019 S 5 Narvi Gridr Bergelmir Suttungr S/2004 S 44 S/2006 S 11 S/2004 S 12 Eggther S/2004 S 7 Hati S/2004 S 45 S/2006 S 13 Bestla S/2004 S 46 S/2019 S 8 Angrboda Farbauti Beli Thrymr S/2019 S 7 Gerd S/2007 S 3 S/2007 S 9 S/2019 S 11 S/2019 S 9 Aegir S/2019 S 10 S/2019 S 12 S/2019 S 13 S/2005 S 5 S/2006 S 3 S/2020 S 6 S/2006 S 14 S/2019 S 15 Skrymir Gunnlod S/2006 S 15 S/2004 S 28 S/2020 S 8 Alvaldi S/2006 S 16 S/2004 S 50 Kari S/2004 S 48 Fenrir S/2006 S 17 Surtur S/2004 S 39 S/2004 S 49 Geirrod Imir Loge S/2019 S 17 S/2006 S 18 S/2006 S 19 S/2019 S 19 S/2019 S 20 S/2019 S 18 S/2019 S 16 S/2004 S 36 S/2004 S 53 Thiazzi S/2004 S 21 Saturn LXIV S/2020 S 10 Fornjot S/2004 S 51 S/2020 S 9 S/2019 S 21 S/2004 S 52 Saturn LVIII
Grupa galijska (7)	Albioriks S/2007 S 8 Bebhionn Erriapus Tarvos S/2006 S 12 S/2004 S 24