Tosia Altman
.jpg) Tosia Altman | |
| Data i miejsce urodzenia |
24 sierpnia 1918 |
|---|---|
| Data i miejsce śmierci |
26 maja 1943 |
| Przebieg służby | |
| Siły zbrojne | |
| Stanowiska |
łączniczka |
| Główne wojny i bitwy | |
| Odznaczenia | |
| |
Tosia Altman, właściwie Tova Altman (ur. 24 sierpnia 1918 w Lipnie, zm. 26 maja 1943 w Warszawie) – żydowska działaczka ruchu oporu w czasie II wojny światowej, organizatorka podziemnych struktur Ha-Szomer Ha-Cair, uczestniczka powstania w getcie warszawskim.
Życiorys[edytuj | edytuj kod]
Przed wybuchem II wojny światowej była instruktorką w organizacji Ha-Szomer Ha-Cair. W 1938 roku została członkinią jej centralnego dowództwa w Warszawie[1]. We wrześniu 1939 roku udała się do Równego; po wkroczeniu Armii Czerwonej do Polski przeniosła się do Wilna. W ramach ruchu oporu działała jako łączniczka między gettami, transportując potrzebne do tej działalności materiały (dokumenty i prasę podziemną, gotówkę, a także uzbrojenie). Relacjonowała informacje dotyczące masowych mordów na Żydach. Wzywała innych Żydów do aktywności społecznej i konspiracyjnej[2].
W 1940 roku wróciła do Warszawy. Kilka miesięcy po agresji III Rzeszy na Związek Radziecki w 1941 roku i utracie łączności z dowództwem Ha-Szomer Ha-Cair w Wilnie, udała się ponownie do tego miasta. Tam współdziałała przy organizacji samoobrony żydowskiej. Wracając zatrzymywała się w gettach Polski Wschodniej, gdzie przekazywała apel Aby Kownera o zbuntowanie się przeciwko Niemcom[2].
Gdy rozpoczęła działalność Żydowska Organizacja Bojowa, Tosia podjęła się jej reprezentowania w kontaktach z polskim podziemiem. Wspólnie z Ariem Wilnerem zabiegała o pozyskanie uzbrojenia dla ŻOB (polecono jej prowadzenie rozmów z AK i komunistami)[2].
Walczyła w ramach samoobrony styczniowej[2].
Podczas powstania w getcie warszawskim była łączniczką między powstańcami a członkami ŻOB po stronie aryjskiej. Podtrzymywała kontakt z grupą centralną ŻOB oraz przekazywała raporty telefoniczne[1]. Brała udział w walkach w getcie centralnym, dowodzonym przez Izraela Kanała[2]. Wraz z kilkoma powstańcami, 8 maja dostała się do dowództwa ŻOB, mieszczącego się w podziemnym bunkrze przy ul. Miłej 18[3]. Jako jedna z nielicznych osób przeżyła atak oddziału Jürgena Stroopa na bunkier[4]. Podczas walk odniosła rany na głowie i nogach. Została przeniesiona przez swoich towarzyszy do bunkra przy ul. Franciszkańskiej 22. Przez kolejne kilkadziesiąt godzin błądziła po kanałach[3].
10 maja zdołała wyjść z getta z grupą kilkudziesięciu powstańców dowodzoną przez Marka Edelmana[3][2]. Ocaleni ukryli się w lesie w pobliżu Łomianek. Tam czekali na przydzielenie ich do oddziału partyzanckiego[5]. Ranna Altman nie była w stanie przystosować się do życia jako partyzantka[2]. Po kilku dniach wróciła do Warszawy. Tam z kilkoma powstańcami ukrywała się na strychu fabryki materiałów celuloidowych przy ul. 11 Listopada. 24 maja w budynku wybuchł pożar. Ciężko rannej Altman udało się uciec z płonącej fabryki, jednak została zatrzymana przez Policję Polską Generalnego Gubernatorstwa, która przekazała ją Niemcom. Altman trafiła do szpitala. Niemcy zabronili personelowi udzielania jej pomocy[5]. Ciężko poparzona Altman zmarła prawdopodobnie 26 maja[2].
Reprezentowała podziemne struktury okupowanej Polski w korespondencji z międzynarodowym ruchem Ha-Szomer Ha-Cair. W Palestynie toczyły się dyskusje o potrzebie otrzymania świadectwa z pierwszej ręki o Zagładzie. Wysłany do Turcji emisariusz Jiszuwu domagał się, by ruch zrobił wszystko, co możliwe, aby wydostać Tosię Altman z okupowanej Polski, by mogła złożyć świadectwo. Altman nie wiedziała o tych próbach uratowania jej[6].
Odznaczenia i upamiętnienie[edytuj | edytuj kod]
Pośmiertnie, postanowieniem Prezydenta RP z dnia 19 kwietnia 1948 roku, została odznaczona Krzyżem Srebrnym Orderu Wojennego Virtuti Militari za zasługi w walce konspiracyjnej w czasie okupacji[5].
Nazwisko Tosi Altman widnieje na tablicy pamiątkowej umieszczonej przy pomniku Ewakuacji Bojowników Getta warszawskiego przy ulicy Prostej 51 w Warszawie[7].
W 2020 roku, na 78. rocznicę wybuchu powstania w getcie warszawskim, przy metrze Centrum osłonięto mural poświęcony kobietom walczącym w powstaniu. Została tam upamiętniona jako jedna z dziewięciu Żydówek[8].
Jest jedną z głównych bohaterek wydanej w 2023 roku powieści Amadeusza Majtki Lista Szparkowskiego czyli szwedzka układanka jedną z głównych bohaterek jest Tosia Altmann[9].
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ a b Elżbieta Zawacka (red.): Słownik biograficzny kobiet odznaczonych orderem wojennym Virtuti Militari. Toruń: Fundacja „Archiwum i Muzeum Pomorskie Armii Krajowej oraz Wojskowej Służby Polek”, 2004, s. 50. ISBN 83-88693-03-4.
- ↑ a b c d e f g h Augustowska 2023 ↓, s. 33.
- ↑ a b c Elżbieta Zawacka (red.): Słownik biograficzny kobiet odznaczonych orderem wojennym Virtuti Militari. Toruń: Fundacja „Archiwum i Muzeum Pomorskie Armii Krajowej oraz Wojskowej Służby Polek”, 2004, s. 51. ISBN 83-88693-03-4.
- ↑ Engelking i Leociak 2001 ↓, s. 743.
- ↑ a b c Elżbieta Zawacka (red.): Słownik biograficzny kobiet odznaczonych orderem wojennym Virtuti Militari. Toruń: Fundacja „Archiwum i Muzeum Pomorskie Armii Krajowej oraz Wojskowej Służby Polek”, 2004, s. 52. ISBN 83-88693-03-4.
- ↑ Ziva Shalev: Tosia Altman. jwa.org. [dostęp 2023-04-18]. (ang.).
- ↑ Pomnik Ewakuacji Bojowników Getta Warszawskiego. graedu.pl. [dostęp 2023-04-18].
- ↑ Poznaj bohaterki muralu. polin.pl. [dostęp 2023-04-18].
- ↑ Lista Szparkowskiego czyli szwedzka układanka | Amadeusz Majtka [online], Lubimyczytać.pl [dostęp 2023-12-14] (pol.).
Bibliografia[edytuj | edytuj kod]
- Anna Augustowska. Bojowcy. „Pomocnik Historyczny. Powstanie w getcie warszawskim. Opór i Zagłada 1943”, 2023. Polityka. ISSN 2391-7717.
- Barbara Engelking, Jacek Leociak: Getto warszawskie. Przewodnik po nieistniejącym mieście. Warszawa: Wydawnictwo IFiS PAN, 2001. ISBN 83-87632-83-X.
- Elżbieta Zawacka (red.): Słownik biograficzny kobiet odznaczonych orderem wojennym Virtuti Militari. Toruń: Fundacja „Archiwum i Muzeum Pomorskie Armii Krajowej oraz Wojskowej Służby Polek”, 2004. ISBN 83-88693-03-4.